قۇل-كەرىم ەلەمەس. جالعان تاربيە
ءبيسميللاھير-راحمانير-راحيم
بولاشاق ەل يەلەرىن – سابيلەرىمىزدى انا سۇتىنەن ارىلار-ارىلماستان جالعان نارسەلەرمەن تاربيەلەپ كەلەمىز. بۇل قۇدايسىزدىق، ادامدارداعى ناداندىق ەمەي نە؟ مۇنداي وتىرىكپەن كوزىن اشقان ۇرپاقتان قانداي پاراسات، جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى؟
«ول قانداي جاماندىق، ول قانداي وتىرىك» دەيتىن شىعارسىزدار. ول – سابيلەرىمىزگە ومىرگە كەلە سالا-اق قۋىرشاق ۇستاتامىز. بۇل قۋىرشاق شىن با؟ جوق، جالعان! مۋلتفيلمدەردى كورسەتەمىز. ول شىن با؟ جوق، وتىرىك! بالاباقشالاردا ءتىپتى دە وتىرىككە كومىلىپ وينايدى. ال، مەكتەپكە بارعاندا، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتاردا تاعى سولاي. «جاڭا جىل» كەلسە، «اياز اتا، اقشا قار» دەپ اتالاتىن وتىرىكتىڭ جەتى اتاسىمەن بالالاردى الداپ، ولاردى رۋحاني جاعىنان بۇزىپ، شىرشانى اينالدىرىپ (كاعبادان باسقا جەر بەتىندە اينالاتىن نارسە جوق), سول وتىرىكتى بۇركەمەلەپ سىيلىق بەرىپ نەمەسە وتىرىگىمىزدى سىيلىقپەن مەيلىنشە راستاپ، الىدە وڭ مەن سولىن بىلمەيتىن ءبۇلدىرشىن جۇرەكتەردى شايتاني ىستەرمەن جاۋلاپ، قارالاپ تىنامىز.
ودان قالسا بالالارعا ءتان ادەبيەتتەردىڭ كۇللىسى دەرلىك قايداعى ءبىر وتىرىكتەر. مىسال دەيىن دەسەڭ مىسال ەمەس، ىلعي دا ءبىر حايۋانداردىڭ سۇحباتى – «كۇشىك پەن مىسىق»، «تورعاي مەن تاۋىق»، «قاسقىر مەن تۇلكى»... نەگىزى ءبىز وسى اڭ-قۇس بولىپ كەتكەننەن ساۋمىز با؟
ءبيسميللاھير-راحمانير-راحيم
بولاشاق ەل يەلەرىن – سابيلەرىمىزدى انا سۇتىنەن ارىلار-ارىلماستان جالعان نارسەلەرمەن تاربيەلەپ كەلەمىز. بۇل قۇدايسىزدىق، ادامدارداعى ناداندىق ەمەي نە؟ مۇنداي وتىرىكپەن كوزىن اشقان ۇرپاقتان قانداي پاراسات، جاقسىلىق كۇتۋگە بولادى؟
«ول قانداي جاماندىق، ول قانداي وتىرىك» دەيتىن شىعارسىزدار. ول – سابيلەرىمىزگە ومىرگە كەلە سالا-اق قۋىرشاق ۇستاتامىز. بۇل قۋىرشاق شىن با؟ جوق، جالعان! مۋلتفيلمدەردى كورسەتەمىز. ول شىن با؟ جوق، وتىرىك! بالاباقشالاردا ءتىپتى دە وتىرىككە كومىلىپ وينايدى. ال، مەكتەپكە بارعاندا، اسىرەسە باستاۋىش سىنىپتاردا تاعى سولاي. «جاڭا جىل» كەلسە، «اياز اتا، اقشا قار» دەپ اتالاتىن وتىرىكتىڭ جەتى اتاسىمەن بالالاردى الداپ، ولاردى رۋحاني جاعىنان بۇزىپ، شىرشانى اينالدىرىپ (كاعبادان باسقا جەر بەتىندە اينالاتىن نارسە جوق), سول وتىرىكتى بۇركەمەلەپ سىيلىق بەرىپ نەمەسە وتىرىگىمىزدى سىيلىقپەن مەيلىنشە راستاپ، الىدە وڭ مەن سولىن بىلمەيتىن ءبۇلدىرشىن جۇرەكتەردى شايتاني ىستەرمەن جاۋلاپ، قارالاپ تىنامىز.
ودان قالسا بالالارعا ءتان ادەبيەتتەردىڭ كۇللىسى دەرلىك قايداعى ءبىر وتىرىكتەر. مىسال دەيىن دەسەڭ مىسال ەمەس، ىلعي دا ءبىر حايۋانداردىڭ سۇحباتى – «كۇشىك پەن مىسىق»، «تورعاي مەن تاۋىق»، «قاسقىر مەن تۇلكى»... نەگىزى ءبىز وسى اڭ-قۇس بولىپ كەتكەننەن ساۋمىز با؟
بىردە-ءبىر ونەگەلى ءسوز، اقيقاتقا باستار پايىم جوق دەرلىك. «وندايلاردى بالالار تۇسىنبەيدى-مىس»، «ولار بالالارعا اۋىر بولادى-مىس». وي، اينالايىن-اۋ، اللاھ تاعالانىڭ ءسوزىن، پايعامباردىڭ (س.ع.س) حاديستەرىن، دانالاردىڭ دانالىقتارىن تۇسىنبەيتىن بالا، ءوزى سويلەي المايتىن، سويلەۋ ءناسىپ ەتىلمەگەن قايداعى ءبىر ادام ءتالىمى ءۇشىن ونەگەسىز حايۋانداردى «تۇسىنەدى» دەپ كىم ايتتى؟ بالا تۇرماق حايۋانداردىڭ نە دەيتىنىن سەن ءوزىڭ تۇسىنەسىڭ بە؟ ادامدى، ءسابيدى جاراتقان اللاھ تاعالا ەمەس پە، ول وعان ءوز ءسوزىن تۇسىنەتىن، ودان ءتالىم الاتىن ەتىپ جاراتقان جوق پا ەكەن سوندا؟ تاعى كەلىپ ادامداي اسىل-ساف جاراتىلىسىن حايۋانان ونەگە الدىرماق پا؟ قاسيەتتى قۇراننىڭ ەش جەرىندە «سەندەر حايۋاننان ۇيرەنىڭدەر، بالالارىڭا سولاردى ۇلگى تۇتىڭدار، ولار (بالالار) مەنىڭ ءسوزىم قۇراندى تۇسىنبەيدى» دەگەن ايات جوق. كەرىسىنشە ومىرگە بالا اكەلگەلى تۇرعان ەكى جاس اۋەلى اق نەكەلى بولۋ، سوسىن بالاعا انا قۇرساعىنان باستىپ جاراتۋشى اللاھ تاعالا جايلى ايتۋ، تانىتۋ، ونى دارەتسىز ەمىزبەۋ، بەس جاستان قۇران ۇيرەتۋ، جەتى جاستان ناماز وقىتۋ بۇيىرىلادى. ولارعا ءبىز سوندا نەنى زورلاپ تاڭىپ وتىر ەكەنبىز؟
ادامنىڭ كوزقاراسى ون جاسقا دەيىنگى كورگەن-بىلگەندەرىنە، ەستىگەن، ۇققاندارىنا قاراپ قالىپتاساتىنى راس بولسا، قايداعى ءبىر كۇشىك پەن مىسىق سياقتى وتىرىكتەردەن جالعان، وتىرىك ءتالىم العان بالالاردىڭ كوزقاراسى قالاي وڭ بولىپ جەتىلمەك؟ يت پەن مىسىقتا، باقا مەن شاياندا ونەگەلى ۇرپاق تاربيە الارلىق قانداي ونەگە بولماق؟ ءتىپتى بولعان كۇننىڭ وزىندە حايۋاندى اداممەن تاربيەلەۋگە بولاتىن شىعار، ال ادامدى حايۋانمەن تاربيەلەۋ قالاي بولار ەكەن؟! «مۇنىڭ وتىرىك، قارالاۋ» دەي المايسىز، سەبەبى مەن سوڭعى توعىز جىلدان بەرى «بالدىرعان» جۋرنالىندا قىزمەت ىستەپ كەلەمىن...
ءبىزدىڭ زامانداستارىمىزدىڭ باسىم كوپشىلىگى ەش نارسەگە سەنبەيدى، ەش نارسەدەن ۇمىتتەنبەيدى. مۇنىڭ سىرى نەدە؟ بىزشە مۇنىڭ سىرى مىنە وسى ءسابي كەزدە العان ونەگەسىز تاربيەدە. وتىرىك ۇلگى كورىپ، جالعان تاربيە العان ۇرپاق ەش نارسەگە دە سەنبەيدى، ەش نارسەدەن دە ءۇمىت كۇتپەيدى، ءارى وزدەرى دە ەش ناتيجەگە جەتپەيدى.
بۇل ءىستى ءبىز وزىمىزدەن كەتكەن قاتەلىك قانا ەمەس، ۇرپاق الدىنداعى قىلمىس رەتىندە قاراعانىمىز ءجون. «جەتپىس جىل» دەمەي-اق قوي، ول وشكەلى دە جيىرما جىل بولدى. اباي داۋىرىندەگى «وقىماعان» قازاق تا ۇرپاعىن مۇنداي وتىرىكپەن تاربيەلەمەگەن. قايتا ولار وتىرىك، جالعان اتاۋلىدان مەيلىنشە قاشقان. ۇرپاقتى ساقتاندىرعان. ونىڭ دالەلى ولار رۋحتارىنا توقىعان اۋىز ادەبيەتىندە وتە كوپ. ماسەلەن، «تازشا بالا»... وندا وتىرىكتىڭ وتىرىك ەكەنى ايتىلادى دا، تىڭداۋشىسىن ودان جيىركەندىرەدى. ال، ءبىز بولساق: «ايۋ وتىر پارتادا، ەكى قولى قالتادا...» دەپ تارتا بەرەمىز...
ويلانايىق، اعايىن!
دەمەك، جالعان تاربيە ۇرپاقتىڭ سەنىمىن جوعالتادى، رۋحىن بۇزادى، كوزقاراسىن جويادى، تانىمىن بايانسىزدايدى، كىسىلىگىن وشىرەدى، وتىرىك ايتۋدى ار ساناتپايدى، الداۋدى ادەتتەتەدى. ويتكەنى، ولاردىڭ العان تاربيەسى سونداي.
2007.01.07
Abai.kz
