احمەت اققالي. گازەت اتىن «الاش» قويعان...
حح عاسىردىڭ باس كەزى سول كەزەڭدەگى بۇكىل قازاق ەلى، قوعامى ءۇشىن ءتۇرلى ساياسي، ازاماتتىق باعىتتاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى مەن كۇرەسكە تولى كەزەڭ بولدى.
ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق وي-پىكىرلەردىڭ قالىپتاسىپ، ۇلتتىق سانا سەزىمنىڭ ورلەۋىنە مۇمكىندىك تۋىپ جانە ويانۋ داۋىرىنە جول اشىلعانى بەلگىلى. وسى تۇستا حالىق ساناسىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ىقپال ەتكەن بىردەن-ءبىر قوزعاۋشى كۇش بولعان ءباسپاسوز ەكەندىگى ايقىن. اتالعان كەزەڭدەگى مەرزىمدى ءباسپاسوز تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن ماقالالار جارىق كورىپ، از جازىلعان جوق.
قازاق مەرزىمدى ءباسپاسوزىن العاشقى تىڭ زەرتتەۋلەر حح عاسىردىڭ 50- جىلدارى جارىق كورە باستادى. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن سۇرانىس ۇلعايا باستادى. قازاقتىڭ بولاشاق قوعام قايراتكەرلەرى سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ۋفا، قازان، ورىنبور، ومبى، ساراتوۆ، ت.ب. قالالارىندا وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە سول جەرلەردە جارىق كورگەن گازەتتەردەگى وزىق ويلى ماقالالاردى ەل ىشىنە كەڭىنەن ناسيحاتتادى. ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ ءوسۋى قازاق زيالىلارىنىڭ ءوسىپ، قالىپتاسۋىنا مول مۇمكىندىك تۋعىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق اراسىندا عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇلشىنىس ارتا ءتۇستى.
حح عاسىردىڭ باس كەزى سول كەزەڭدەگى بۇكىل قازاق ەلى، قوعامى ءۇشىن ءتۇرلى ساياسي، ازاماتتىق باعىتتاردىڭ ءوزارا قاقتىعىسى مەن كۇرەسكە تولى كەزەڭ بولدى.
ەلدەگى ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، قوعامدىق وي-پىكىرلەردىڭ قالىپتاسىپ، ۇلتتىق سانا سەزىمنىڭ ورلەۋىنە مۇمكىندىك تۋىپ جانە ويانۋ داۋىرىنە جول اشىلعانى بەلگىلى. وسى تۇستا حالىق ساناسىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ىقپال ەتكەن بىردەن-ءبىر قوزعاۋشى كۇش بولعان ءباسپاسوز ەكەندىگى ايقىن. اتالعان كەزەڭدەگى مەرزىمدى ءباسپاسوز تۋرالى ارنايى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر مەن ماقالالار جارىق كورىپ، از جازىلعان جوق.
قازاق مەرزىمدى ءباسپاسوزىن العاشقى تىڭ زەرتتەۋلەر حح عاسىردىڭ 50- جىلدارى جارىق كورە باستادى. حح عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا دەگەن سۇرانىس ۇلعايا باستادى. قازاقتىڭ بولاشاق قوعام قايراتكەرلەرى سانكت-پەتەربۋرگ، ماسكەۋ، ۋفا، قازان، ورىنبور، ومبى، ساراتوۆ، ت.ب. قالالارىندا وقىپ جۇرگەن كەزدەرىندە سول جەرلەردە جارىق كورگەن گازەتتەردەگى وزىق ويلى ماقالالاردى ەل ىشىنە كەڭىنەن ناسيحاتتادى. ۇلتتىق ءباسپاسوزدىڭ ءوسۋى قازاق زيالىلارىنىڭ ءوسىپ، قالىپتاسۋىنا مول مۇمكىندىك تۋعىزدى. سونىڭ ناتيجەسىندە حالىق اراسىندا عىلىم مەن بىلىمگە دەگەن قۇلشىنىس ارتا ءتۇستى.
1870-1882 جىلدارى ارالىعىندا تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى تاشكەنت قالاسىندا «تۇركىستان ۋالاياتىنىڭ گازەتى» (وزبەكشە، قازاقشا), 1888-1902 جىلدارى دالا گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىنىڭ ورتالىعى ومبىدا «اقمولا وبلىسىنىڭ ۆەدوموسىنە» قوسىمشا رەتىندە «دالا ۋالاياتىنىڭ گازەتى» جارىق كوردى.
1888 جىلدان باستاۋ العان «دالا ۋالاياتى»، «قازاق» (1913ج. ورىنبور), «سەركە» (1907ج), «قازاق گازەتى» (1907,ورىنبور), «قازاقستان» (1911ج، وردا، ورال), «سارىارقا» (1917 سەمەي), «ءۇش ءجۇز» (1917ج. قىزىلجار), «ۇران» (1917ج. استراحان) گازەتتەرى جانە «ايقاپ» (1911ج.), «اباي» جۋرنالدارىنىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولدارى حالقىمىزدىڭ باسىنان وتكەن تاريحىنىڭ وشپەس بەتتەرىنە اينالدى.
قازاق ءباسپاسوزىنىڭ باستاۋى تاريحىندا اتالعان گازەت اتاۋلارىنىڭ ءوزى وزىندىك ماڭىزى، ماقساتىن ناقتى ايقىنداپ تۇر دەسەك ارتىق ايتقاندىق ەمەس.
قازاقستاننىڭ باتىس ولكەسىندە «حالىقتىڭ كوزى ءھام ءسوزى» رەتىندە گازەت شىعارۋ يدەياسى كوتەرىلگەن تۇستا كوش باسىندا ە. بۇيرين، ع.قاراش، ب.قاراتاەۆ، ا. مامبەتوۆ، ب.نيازوۆ تۇردى.
سونىڭ ىشىندە باتىرقايىر ءتۇسىپۇلى نيازوۆتى بولە-جارا ايتۋعا تۋرا كەلەتىندىگى ايقىن. رەسپۋبليكا دەڭگەيىندە اتى از اتالسا دا، قوعامدىق-ساياسي ومىرىندەگى سان-سانالى قىزمەتتەرىندە گازەت شىعارۋ سالاسىنا دا قاتىستى دەرەكتەر بار ەكەنى ءمالىم.
رەسەي فەدەراتسياسى استراحان وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعاتى قورلارىندا ەلىمىزدىڭ ءتول تاريحىنا قاتىستى قوعامدىق-ساياسي، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق ومىرىنەن دەرەك بەرەتىن اسا ماڭىزدى قۇجاتتاردىڭ مولىنان ەكەندىگى بەلگىلى. اتالعان مۇراعاتتاعى وتكەن تاريحىمىزعا قاتىستى دەرەكتەردىڭ ءبىرى العاش «الاش» گازەتىن شىعارۋ تۋرالى قۇندى مالىمەتتەردىڭ بولۋى.
العاشقى رەت «الاش» گازەتىن شىعارۋ تۋرالى مالىمەت استراحان وبلىسى مەملەكەتتىك مۇراعاتىندا ساقتالعان قورلاردا باتىرقايىر نيازوۆتىڭ اتالعان گازەتتى شىعارۋعا قاتىستى قۇجاتتارى جيناقتالعان.
«الاش» اتاۋىن گازەتكە قويۋ يدەياسى باتىس ولكەدەن باستاۋ الاتىندىعىن مۇراعات قورلارى انىقتاي تۇسەدى. ونىڭ جارقىن مىسالى تومەندەگىدەي.
ومىرگە كەلەتىن جاڭا گازەتتىڭ اتاۋىن «الاش» قويۋىنىڭ وزىندە دە بىرنەشە ءمان-ماعىنا بار بولاتىن. «الاش» اتاۋى قازاققا جاقىن دا، قاستەرلى ەدى.
«الاش» - ەجەلگى قازاق تايپالارىنىڭ ەڭ العاشقى قاۋىمداستىعى، بىرىككەن وداعى، سونىمەن بىرگە «الاش» - اتا-بابالارىمىزدىڭ، ياعني بارلىق قازاق جۇرتىنىڭ قاسيەتتى اتا ۇرانى.
سوندىقتان دا ۇنپاراقتى شىعارۋشى ەلدىڭ باسىنداعى قيىن-قىستاۋ جاعدايدى اڭعارىپ، وتارلىق بۇعاۋدان بوسانۋىنا وسى اتاۋدىڭ دەم بەرىپ، وتكىر ءۇن قاتۋىنا زارىدەي سەبەپشى بولسىن دەگەن ءۇمىت-ماقساتى جاتسا كەرەك-ءتى.
«الاش» قازاقتىڭ جالپىۇلتتىق جاۋىنگەرلىك ۇرانى رەتىندە حالىقتىڭ جادىنان شىقپاعانىنىڭ جارقىن مىسالى، رەسەيدىڭ ءىى مەملەكەتتىك دۋما مۇشەسى، قوعام قايراتكەرى، زاڭگەر ب.قاراتاەۆتى «الاش» اتاۋىمەن جارىق كورەتىن گازەتكە رەداكتورلىققا شاقىرۋعا ۇمتىلىسى ايعاق.
سوناۋ 1908 جىلدىڭ 15 ماۋسىم كۇنگى «تۋرگايسكايا گازەتىنىڭ» №24 سانىندا «ك يزدانيۋ كازاحسكوي گازەتى» اتتى ماقالا جارىق كوردى. اتالعان ماقالادا سانكت-پەتەربۋرگتە قازاق تىلىندە گازەت، جۋرنال جانە بروشيۋرالار شىعارۋ ءۇشىن قوعام ۇيىمداستىرىلعانى جازىلادى. بۇل قوعامدى قۇرۋدى قولعا العان بەلگىلى باي مەتسەناتتار ي. جامانشالوۆ پەن رامەۆ بولدى. يمپەريا استاناسىنان شىعارىلاتىن بولاشاق «الاش» گازەتىنىڭ رەداكتورلىعىنا ب. قاراتاەۆ شاقىرىلادى.
قازاق زيالىلارى «الاش» اتاۋىنىڭ ءتۇپ توركىنى ەركىندىكتى بىلدىرەتىن قاسيەتتى ۇعىم ەكەندىگىن تامىرشىداي تاپ باسقان.
الاش قايراتكەرلەرى وكىلدەرىنىڭ ءبىرى ح.دوسمۇحامەدوۆ 1913 جىلى «قازاق» گازەتىنە «الاش نە ءسوز» تاقىرىبىمەن ماقالا جاريالاپ، ماعىناسىنا انىقتاما بەرگەن. قازاق وقىعاندارىنىڭ باتىس قازاقستان وڭىرىندە «الاش» اتاۋىمەن گازەت شىعارۋ ماقساتتارى جۇزەگە اسپاعانىمەن كەيىن وسى اتاۋىمەن ۇكىمەت، پارتيا قۇرىلعانى بەلگىلى، ال «الاش» گازەتى 1916 جىلى ك.توعىسوۆتىڭ رەداكتورلىعىمەن تاشكەنت قالاسىندا جارىق كورىپ، ءومىرى قىسقا بولىپ 1917 جىلى جابىلعانى ءمالىم.
تاشكەنتتە شىققان «الاش» گازەتىنىڭ اتاۋى ءبىر كەزدەرى كۇن تارتىبىنە كوتەرگەن باتىرقايىر نيازوۆتىڭ باستاماسىنىڭ زاڭدى جالعاسى بولدى جانە ونىڭ وزىندىك سەبەپتەرى مىنادا بولسا كەرەك. الاش زيالىلارى وتارلىق ەزگى مەن فەودالدىق مەشەۋلىكتەن ارىلۋ، اياق استى بولعان ۇلتتىق مۇددەنى قورعاۋ، قازاق ەلىن مادەنيەتتى، وركەنيەتتى ەلدەر قاتارىنا قوسۋدا ءبىر-بىرىمەن پىكىرلەس، نيەتتەس بولعاندىعى ءسوزسىز. سوندىقتان دا ب.نيازوۆتىڭ «الاش» گازەتىن شىعارۋ يدەياسىنىڭ جۇزەگە اسۋى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.
ەندى العاش «الاش» دەپ ايدار تاعىپ، ۇكىلەگەن گازەتتىڭ تاريحىنا قىسقاشا توقتالا كەتسەك.
گازەت شىعارۋعا باستاماشى بولعان باتىرقايىر نيازوۆ 1896 جىلى پەتەربۋرگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ زاڭ فاكۋلتەتىن 24 جاسىندا ءى-دارەجەلى ديپلوممەن بىتىرگەن. ول 1896-1907 جىلدارى تورعىن، تالوۆ قيسىمدارىنىڭ باسقارۋشىسى، ال 1907-1910 جىلدار ارالىعىندا ىشكى وردا ۋاقىتشا كەڭەسىنىڭ توراعاسىنىڭ كەڭەسشىسى قىزمەت اتقارعان كورنەكتى تۇلعا. ول كەيىن «الاش» اتاۋىمەن پارتيا جانە ۇكىمەتتىڭ قۇرىلاتىن، وعان ءوزىنىڭ مۇشە بولاتىندىعىن بىلمەگەندە بولار.
كوللەج كەڭەسشىسى شەنىندە وتستاۆكاعا شىعىپ، تالوۆ جاعىندا تۇرادى. اقپان توڭكەرىسىنەن كەيىن ب.نيازوۆ بوكەي ورداسىنان 1917 جىلعى ورىنبور قالاسىندا وتكەن ءى، ءىى جالپىقازاق سەزدەرىنە بەلسەنە قاتىستى. جەلتوقساندا الاشوردا ۇكىمەتىن قۇرعان سەزدە ۇكىمەت قۇرامىنا سايلانعان ازامات. اۋمالى-توكپەلى زامان تۋعان 1917 جىلى ۇلتتىق قوزعالىستىڭ الاشوردا پارتياسى حالىققا ۇسىنعان ساياسي باعدارلامانى بوكەي ورداسىنىڭ جەرىندە ىسكە اسىرۋعا بەلسەنە قىزمەت اتقارعان.
ول 1911 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنىڭ 4 جۇلدىزىندا استراحان گۋبەرناتورى سوكولوۆسكيدىڭ اتىنا قازاق تىلىندە «الاش» اتاۋىمەن گازەت شىعارۋعا رۇقسات سۇراپ حات جازادى. گازەتتىڭ اتاۋىن قازاقتىڭ ۇلتتىق رۋح ۇرانى «الاش» اتاۋىمەن اتاپ، ورتالىقتان شەتكەرى ايماقتا شىعارىلاتىن بولاشاق گازەتتىڭ باعدارلاماسىندا:
1. قازاقتارعا قاتىستى ارنايى حابارلامالار;
2. مادەنيەت جانە وتىرىقشىلدىق تۋرالى ماقالالار;
3. ءارتۇرلى ىشكى جانە سىرتقى حابارلار;
4. جەدەلحاتتار;
5. وردادان جانە دالالىق وبلىستاردان كەلىپ تۇسكەن كۇندەلىكتى وقيعالار تۋرالى حات-حابارلار;
6. عىلىمي مازمۇنداعى ماقالالار، فەلەتوندار، اڭگىمەلەر، اۋدارمالار;
7. حابارلاندىرۋلار بەرۋ قاراستىرىلادى.
گازەتتىڭ الدىنا قويعان ماقسات-مۇددەسىن ب.نيازوۆ تومەندەگىشە بايان ەتەدى. قازاقتار اراسىندا وتىرىقشىلدىققا جانە ورىس مادەنيەتىن، ءبىلىم مەن عىلىمدى ناسيحاتتاپ تاراتۋ ەكەندىگى جانە گازەتكە جازىلۋ باعاسىندا كورسەتە كەتۋدى ۇمىتپايدى، ياعني ءبىر جىلعى جازىلۋ 4 رۋبل، 6 ايعا - 2 رۋبل، 3 ايعا - 1رۋبل. بولاشاق گازەتتى استراحانداعى «وكۋر-اپرەسيانتس» باسپاحاناسىنان شىعارماق ويىن بىلدىرەدى.
گازەتتى كورسەتىلگەن باعدارلامالار نەگىزىندە 1912 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنان باستاپ ءوزىنىڭ رەداكتسيالاۋىمەن شىعارۋدى گۋبەرناتوردىڭ نازارىنا قاتىناس قاعاز ارقىلى جولدايدى.
1912 جىلدىڭ 12 قىركۇيەگىندە گازەت شىعارۋ ءۇشىن گەرب الىمى (مەملەكەت الىمىنىڭ ءبىر ءتۇرى) 2 رۋبل 50 كوپ. تولەگەن.
ب.نيازوۆتان ءوتىنىش تۇسكەننەن كەيىن 1 ايدان سوڭ 11 قازان كۇنى ۆيتسە -گۋبەرناتور ماكسيموۆ نوۆىي ۋزەن ۋەزىنىڭ پوليتسيا باستىعىنا باتىرقايىر نيازوۆتىڭ ۇستىنەن قۇپيا تۇردە مالىمەت جيناۋ جونىندە ارنايى تاپسىرما بەرەدى.
ءوز كەزەگىندە ىشكى وردا ۋاقىتشا كەڭەسى توراعاسىنا گۋبەرناتور سوكولوۆسكي قىسقا مەرزىم ۋاقىتتا ب.نيازوۆتىڭ ءىس-ارەكەتى تۋرالى جانە ول ارقىلى گازەتتىڭ جىلدىق، ساۋدا-ساتتىقتاعى باعاسىن ءبىلىپ بەرۋدى تاپسىرادى.
1912 جىلدىڭ 20 قاڭتارىندا استراحان گۋبەرناتورىنا ىشكى وردا ۋاقىتشا كەڭەسى توراعاسىنان ب.نيازوۆتىڭ سامارا گۋبەرنياسى، نوۆو-ۋزەن ۋەزىنىڭ مالىي ۋزەن سلوبودكاسىندا تۇراتىندىعىن، مىنەز-قۇلقىنان مەملەكەتكە قارسى تەرىس كوزقاراسىنىڭ جوقتىعى حابارلانادى. پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىگىنىڭ قاتاڭ باقىلاۋىنىڭ تەكسەرۋى ناتيجەسىندە ب.نيازوۆتىڭ ىشكى وردانىڭ تالوۆ قيسىمىنداعى اۋىلىندا تۇراتىندىعى انىقتالادى. گۋبەرناتور كەڭسەسى 8 اقپان كۇنى ب.نيازوۆ استراحان قالاسىندا تۇراقتى تۇردە تۇراتىن بولىپ كوشىپ كەلگەنگە دەيىن گازەت شىعارۋ ماسەلەسىن كەيىنگە قالدىرۋ تۋرالى شەشىمدى ءوتىنىش يەسىنە جولدايدى. بۇل شەشىممەن «الاش» اتاۋىمەن گازەتىن شىعارۋعا ۇمتىلعان ب.نيازوۆ جەكە تانىسىپ قولىن قويعان. پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قازاق جەرىندەگى «الاش» گازەتىنىڭ شىعۋىنا قارسى بولۋىنىڭ دا بىرنەشە سەبەپتەرى بولعانى ايقىن.
بىرىنشىدەن، رەسەي يمپەرياسىن ءدۇر سىلكىندىرگەن 1905-1907 جىلعى رەۆوليۋتسيا ۇشقىنى دا قازاق دالاسىنا جەتكەن بولاتىن.
قازاق قوعامى ۇلتتىق سانانىڭ ويانۋ ءداۋىرىن باستان كەشىپ جاتقان تۇستا تازا ۇلتشىلدىق سيپاتتاعى «الاش» ءسوزى پاتشا ۇكىمەتى اكىمشىلىك ورگاندارىن ۇرەيلەندىرسە كەرەك-ءتى.
ەكىنشىدەن، باتىس قازاقستانعا شەكتەس ورىنبور، استراحان، ساراتوۆ، قازان، ۋفا قالالارىندا ءبىلىم العان قازاق وقىعاندارىنىڭ پاتشا اكىمشىلىگىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان وتارلاۋ ساياساتىنىڭ ءمانىن بۇقارا حالىققا گازەت ارقىلى جەتكىزۋ ساياسي كۇرەستەگى ەڭ ءتيىمدى دە قولايلى ءتاسىلى ەكەندىگىن بىلەتىن پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قۇپيا باقىلاۋ ورگاندارى جان-جاقتى حاباردار بولاتىن.
سوندىقتان دا «الاش» گازەتىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇكىمەت ورگاندارى تاراپىنان مۇلدەم قولداۋ تاپپايتىنى اقيقات ەدى.
دەگەنمەن دە بولاشاققا نىق سەنىممەن قاراعان قازاق زيالىلارى گازەت اتاۋىن «الاش» قويعان...
احمەت اققالي
ح.دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى
اتىراۋ مەملەكەتتىك
ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح
عىلىمدارىنىڭ دوكتورى.
Abai.kz
