مارحابات بايعۇت. كۇلەسىڭ. كەيدە كۇرسىنەسىڭ...
جيەنقۇم مەن جاۋشىقۇمنىڭ اراسى
جولدا كەلە جاتساق، بەس-التى ماشينە ءتىزىلىپ تۇرىپتى. ايدالادا. اينالادا ادام كوپ. الدەقانداي جاعداي بوپ قالدى ما دەگەندەي كۇدىكپەن توقتاعانبىز. "تىنىشتىق پا؟" دەيمىز. "تىنىشتىق". "جول بولسىن". "الەي بولسىن، جيەنقۇم جاقتان كەلەمىز. جاۋشىقۇم جاققا بارامىز. بەسىك تويعا".
بۇگىندە بەسىك تويدىڭ ءوزى ءبازبىر كەزدەردەگى ۇلكەن تويلارىڭىزدان كەم وتپەيتىنگە اينالعان. جيەنقۇم مەن جاۋشىقۇمنىڭ اراسى ءتورت-بەس ساعاتتىق جەر-اۋ. سوندا دا بەسىك اپاراتىندار ءبىر قاۋىم ەل بولىپ، تەمىر كولىكتى ءتىزىلتىپ بارا جاتىپتى. جاستارى بار، جاسامىستارى بار. ەركەكتەرى مەن ايەلدەرى بار. قۋانىشتى جۇرتىڭىز. ءبىز دە قۋانىپ، اتقا قايتا قوندىق.
اۋىزاشار اۋىلى
جاقاڭ دەيتىن تانىسىمىزعا دا جولدا جولىقتىق. اۋىلدان كەلە جاتىر.
وسى ورازاڭىزدا جاقاڭ ەرتەرەكتە قايتىس بوپ كەتكەن اكە-شەشەسىنىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ اۋىزاشار بەرۋگە نيەتتەنگەن ەكەن. ءوزى قالادا تۇرادى عوي، اۋىزاشاردى الىستاعى، وتىز ءۇيلى اۋىلىندا، كىندىك قانى تامعان جەردە بەرمەككە بەكىنگەن دە. سول ماقساتىن ماعلۇمداماققا بارسا، وتىز ءۇي وتىز كۇنگە الدىن-الا كەزەككە تۇرىپ، تىزىمگە تىركەلىپ قويىپتى. اعايىندارى: "ورازانىڭ وتىز كۇنى ءتۇپ-تۇگەل ء"زانىت", كەشىكتىڭ" دەپتى. جاقاڭ: "مۇنىڭ ءوزى تۇرمىستىڭ تۇزەلگەنىن كورسەتە مە، الدە دىنىمىزگە بەتبۇرىستى بايقاتا ما؟" دەپ ويلانىپ قاپتى.
ءشوپ جيعان ديۆان
جيەنقۇم مەن جاۋشىقۇمنىڭ اراسى
جولدا كەلە جاتساق، بەس-التى ماشينە ءتىزىلىپ تۇرىپتى. ايدالادا. اينالادا ادام كوپ. الدەقانداي جاعداي بوپ قالدى ما دەگەندەي كۇدىكپەن توقتاعانبىز. "تىنىشتىق پا؟" دەيمىز. "تىنىشتىق". "جول بولسىن". "الەي بولسىن، جيەنقۇم جاقتان كەلەمىز. جاۋشىقۇم جاققا بارامىز. بەسىك تويعا".
بۇگىندە بەسىك تويدىڭ ءوزى ءبازبىر كەزدەردەگى ۇلكەن تويلارىڭىزدان كەم وتپەيتىنگە اينالعان. جيەنقۇم مەن جاۋشىقۇمنىڭ اراسى ءتورت-بەس ساعاتتىق جەر-اۋ. سوندا دا بەسىك اپاراتىندار ءبىر قاۋىم ەل بولىپ، تەمىر كولىكتى ءتىزىلتىپ بارا جاتىپتى. جاستارى بار، جاسامىستارى بار. ەركەكتەرى مەن ايەلدەرى بار. قۋانىشتى جۇرتىڭىز. ءبىز دە قۋانىپ، اتقا قايتا قوندىق.
اۋىزاشار اۋىلى
جاقاڭ دەيتىن تانىسىمىزعا دا جولدا جولىقتىق. اۋىلدان كەلە جاتىر.
وسى ورازاڭىزدا جاقاڭ ەرتەرەكتە قايتىس بوپ كەتكەن اكە-شەشەسىنىڭ ارۋاقتارىنا ارناپ اۋىزاشار بەرۋگە نيەتتەنگەن ەكەن. ءوزى قالادا تۇرادى عوي، اۋىزاشاردى الىستاعى، وتىز ءۇيلى اۋىلىندا، كىندىك قانى تامعان جەردە بەرمەككە بەكىنگەن دە. سول ماقساتىن ماعلۇمداماققا بارسا، وتىز ءۇي وتىز كۇنگە الدىن-الا كەزەككە تۇرىپ، تىزىمگە تىركەلىپ قويىپتى. اعايىندارى: "ورازانىڭ وتىز كۇنى ءتۇپ-تۇگەل ء"زانىت", كەشىكتىڭ" دەپتى. جاقاڭ: "مۇنىڭ ءوزى تۇرمىستىڭ تۇزەلگەنىن كورسەتە مە، الدە دىنىمىزگە بەتبۇرىستى بايقاتا ما؟" دەپ ويلانىپ قاپتى.
ءشوپ جيعان ديۆان
اباي اۋىلىندا تۇراتىن الدياربەك وتاعاسى - قاتارداعى قاراپايىم قازاق. قالقوز تۇسىندا اعا شوپان، ءبىراز ۋاقىت بريگادير بولعان. بىراق دۇنيە جيناماپتى. جەكەشەلەندىرۋ كەزەڭىندە دە - ءوڭمەڭ-وجەڭ قىلىققا قۇلشىنباي، سۇلۋ تورى اتتاي سىمپيىپ شىعىپتى.
جولىمىز ءتۇسىپ، سالەم بەرمەككە قايىرىلعان ەك. اجەپتەۋىر ءشوپ جيىپ قويىپتى. ءبىر-ەكى سيىرى، جەتى-سەگىز قوي-ەشكىسى بار كورىنەدى. قىل قۇيرىقتان جۇرداي، قىمىز دا جوق بۇرىنعىداي. كەنجە ۇلى ۇيلەنگەن ەكەن. وتاعاسىنىڭ ۋايىمى قۋانىشىمەن يتجىعىس كۇيدە. ءولتىرىنىڭ وزىنە جۇقارىپ قاپتى. قالتاسى. ەندى ء"سۇت اقىسى" دەلىنەتىن سالتقا كەمىندە ءجۇز مىڭ تەڭگە، قۇدا شاقىرماققا قىرۋار قارجى-قاراجات كەرەك-ءدۇر. باياعىدا ءوزى ۇيلەنگەندە "بەشىر" دەلىنەتىن توي جانە بار. "تۇرمىس-تىرشىلىك قيىنداپ كەتتى عوي", دەپ جەلكەسىن قاسيدى الدياربەك. كەنەت الگى پىشەن ماياسىنىڭ استىنداعى اقجەمدەنە ەسكىرگەن ەكى-ءۇش ديۆانعا كوزىمىز ءتۇستى. قاراپ تۇرعان ءۇش-ءتورت كىسى تۇگەل كۇلىپ قويا بەرگەن. ء"شوپتىڭ ءوزىن ديۆانعا جيناپسىز. تۇرمىستارىڭىز تۇك تە جامان ەمەس ەكەن عوي", دەسىپ جاتىرمىز.
الدياربەكتىڭ ءوزى دە كەڭكىلدەپ كۇلدى-اي ءبىر. "امانشىلىق بولسىنشى", دەپ قويادى جامانتاەۆ (الەكەڭنىڭ "پاميلەسى" سولاي).
رايگۇل
جيەن قارىنداسىمىز رايگۇل جۋالى اۋدانىنىڭ ورتالىعىندا تۇرادى. وسى رايگۇلدى ويلاساق، قازاقتىڭ كوركەم اڭگىمەسى جانرىنىڭ كەنەركوگىن كەڭەيتكەن عاجايىپ قالامگەر سايىن مۇراتبەكوۆتىڭ "مەنىڭ قارىنداسىم", "رايگۇل" سياقتى بىرەسە جانىڭدى شۋاققا بولەيتىن، بىرەسە جۇرەگىڭدى سىزداتا ساعىنىشقا ورايتىن شىعارمالارى ەسكە تۇسەدى. قايران قارىنداسىمىزدى قايبىر جىلدارى قالاداعى مادەنيەت ينستيتۋتىنىڭ كىتاپحانا فاكۋلتەتىنە تۇسىرە الماي، امالىمىز قۇرىعان. ءبىردەڭەسىز قابىلداۋى قيىن-تۇعىن. ءسويتىپ، رايگۇل ءتۇرلى-ءتۇرلى جۇمىستارعا جەگىلىپ كەتە بارعان. مويىمادى. مۇقالمادى. ادەمى بويجەتكەنگە مۇحامەتجان دەيتىن جىبەك مىنەزدى جىگىت عاشىق بولدى. ەكەۋى قوسىلىپ، جۇرت قىزىعىپ ءجۇرگەندە، مۇحامەتجان اۋىر ناۋقاسقا شالدىعىپ، ءبىراز شارشادى رايگۇل...
تاراز جاققا ءوتىپ بارا جاتىپ، جۋالىعا ايالداعانبىز. رايگۇل الدەبىر قايىرىمدى كىسىنىڭ جەكەمەنشىك، ۇلكە-ە-ەن دۇكەنىنە ساتۋشى بوپ ورنالاسىپتى. ورتاشالاۋ ايلىعى بار كورىنەدى. "بۇرىنعى اۋىر جۇمىستارعا قاراعاندا، يمانتارازى، تازا، جايلى جەر عوي", دەپ جىميادى. كوپ ۇزاماي نەمەرەلى بولماق. كەنەت الدىنداعى قاپ-قالىڭ كىتاپقا كوزىمىز ءتۇسىپ، جانارىمىز جاساۋرادى. ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ "كوشپەندىلەرىن" قايتالاپ وقىپ ءجۇر ەكەن. ۇستەلىنىڭ ورتاڭعى سورەسىندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى", ءسابيت مۇقانوۆ...
سايىن مۇراتبەكوۆ...
ازىق-تۇلىكتىڭ، اراق-شاراپتىڭ، كيىم-كەشەكتىڭ، تاعىسىن-تاعىلاردىڭ نەشەمە تۇرلەرىن ساتاتىن ءدا-ءا-ءاۋ دۇكەندە جۇمىس ىستەي ءجۇرىپ، كىتاپتى قۇمارتا، قايتالاي وقيتىنى كورىنىپ تۇر. شىركىن-اي، جەتپىسىنشى جىلداردىڭ سوڭىندا سول ءبىر وقۋعا ءتۇسىپ-اق كەتكەندە بار ما، كەرەمەت كىتاپحاناشى بولار ەدى-اۋ رايگۇل.
جەتپىسىنشى جىلقى
سەكسەننەن اسقان رىسقۇل اقساقال: "سەكسەن تاۋىرلەۋ ەدى، سەكسەن ءبىر قيىن ەكەن", دەيدى قۋاقىلانا جىميىپ. ءالى كۇنگە دەيىن ازداپ-ازداپ ءشوپ شاباتىنىن، شارباق بۇتىندەيتىنىن، جىلقىلارىن جىلجىتىپ، سيىرلارىن ورىستەن ايداپ اكەلەتىنىن، تاقتا-تاقتا تەلىمدەرىن سۋاراتىنىن اڭگىمەلەدى.
شىڭبۇلاقتا تۇرادى. اۋىلدا جۇمىس جوق دەگەندەرگە تاڭعالار. جۇمىس كوپ. "اقشا اياق استىندا ىبىرسىپ جاتىر". جەر بار، سۋ بار، كۇرەك بار، تىربانساڭ تراكتور دا تابىلار، ءشوپتىڭ باسىن سىندىرعىسى كەلمەگەندەرگە، ارينە، جۇمىس جوق", دەدى تاعى دا. "اۋىلداعىلار ءبىر-بىرىنە شاقىرماسا، كىرمەيتىنگە كەتتى. مال ۇرلىعى كوپ. جاقىندا شىڭبۇلاق بويىنشا جەتپىسىنشى جىلقى جىمقىرىلعان. سويتسە-ە-ە-ەك، شىعارىپ بەرەتىن ادام اۋىلىمىزدىڭ وزىنەن ەكەن", دەپ ءسال-ءپال كىدىردى. "كەلىندەر قيىنداپ بارادى. اۋىلدا ءۇش-ءتورت شالدىڭ كەمپىرلەرى وزدەرىنەن بۇرىن ولگەن. سولار كەيدە كەمسەڭدەپ تۇرىپ جىلايدى. كەلىندەرى قارامايدى. شالدار ءبىردەڭە دەسە، بالەگە قالادى. اشارشىلىقتىڭ تۇسىنىكسىزدەۋ ءبىر ءتۇرىن باستان كەشكەندەي، كىلدىرەپ، ءىلميىپ، يتىڭدەپ ءجۇرىپ جاتىر. مىنا مەن دە قۇدايدان سۇرايمىن، كەمپىرىمنەن ءبىر كۇن بولسا دا بۇرىن السا ەكەن دەپ..."
رىسقۇل قاريا شىڭبۇلاقتىڭ شەتىندە ماشينەدەن ءتۇسىپ، قول بۇلعاپ قالا بەردى.
تىرلىككە تىربانۋ
مىرزاحان دەگەن كىسىنى وسىدان ءبىراز بۇرىن، جەكسەنبى كۇنى تاڭەرتەڭ، اسفالت جولدىڭ جيەگىندە جىعىلىپ جاتقان جەرىنەن كوردىك. كادۋىلگى الماتى - تاشكەنت جولىنىڭ بويى عوي. ءوزىنىڭ بىرەر اي بورداقىلاپ، بازارعا قاراي جەتەكتەگەن قوشقارى ءسۇزىپ قۇلاتىپتى. باتىربەك دەيتىن كورشىسى جۇگىرە جەتىپ، سۇيەپ تۇرعىزدى.
مىرزەكەڭ ءومىر بويى كەڭسەدەن شىقپاعان، ءشوپتىڭ باسىن سىندىرماعان ادام ءدا. زايىبى ەركەلەتىپ ۇستاعان سەكىلدى. ەندى-ەندى عانا مىنا زاماننىڭ اسەرىمەن تىرلىككە تىربانىپ جۇرگەنى عوي. سونىمەن، كەيىنىرەك سۇراستىرساق، سەمىز قوشقارى جامباسىنان پەرىپ كەپ جىبەرىپ، جالپاسىنان با، شالقاسىنان با تۇسىرگەن مىرزەكەڭ ەكى اپتاداي ەمدەلىپتى. قوشقاردى قوڭسىلارى جيىرما ءبىر مىڭ تەڭگەگە ساتىپ الىپتى. ءۇشىنشى اپتادا توزىعى جەتكەن ماجار ارباسىنا جالعىز بيەسىن جەككەن وتاعاسى سابانعا بارسىن. ىستىق كۇندە تەرلەپ-تەپشىپ، ارباعا سابان سالا باستاسىن. تابان استىنان قۇيىن كوتەرىلىپ، اربانىڭ ارتقى جاعىنا تۇتىلعان تىقىر الاشانى جەل جەلپىلدەتە جونەلسىن. بەلەڭ العان بيەسى ەسكى اربانى ەڭىسكە قاراي الا قاشسىن... ابىروي بولعاندا، اعاڭىز امان-ەسەن. الايدا، ارباسى بوس قايتىپتى دەسەدى.
"جاسىم جەتپىسكە جاڭا جەتتى، سەكسەندەگىلەر سەكىرىپ ءجۇر عوي. ءتىرلىككە ەندى-ەندى يكەمدەلىپ كەلەمىز ءدا", دەيتىن كورىنەدى قوشقار سۇزگەن، اقباقاي بيەسى ارباسىن الىپ قاشقان اعاتايىڭىز.
انارمەن اينالىسۋ
"انارمەن اينالىسقانىما التىنشى جىل", دەپ ماقتاندى ماشاتباي. كورمەككە بەكىندىك. كوكتەم ەدى. ونشاقتى ءتۇپ اناردى جورگەككە قۇنداقتاعان بالاداي جۇگەرىپايامەن وراپ، ادەمىلەپ بايلاپ قويىپتى. تىكىرەيتىپ تۇرىپ. قىزىق. كۇن جىلىماي، اشپايدى ەكەن.
مىنە، شىلدە وتە جانە قايىرىلدىق. تاۋ باۋرايىنداعى، اۋا رايى ساپ-سالقىن اۋىلدا جۇدىرىقتاي-جۇدىرىقتاي جەمىستەرى البىراي سالبىراعان انار جاقۇتتاي جاينايدى. ونشاقتى ءتۇپ. ادەتتە انار دەگەنىڭىزدىڭ وسىلايشا ءوسىپ، قىپ-قىزىل جەمىسى جىپىرلاي جىمىڭداپ تۇراتىنىن تاشكەنت توڭىرەگىنەن، جەتىساي جاقتان كورەتىن ەك. ماشاتبايدىڭ ماقتاناتىنداي ءجونى بار.
ءبىر بولمەدە - ءبىر اۋىل
تاستانبەك اقساقالعا تاستى جاققا كەتىپ بارا جاتقاندا جولىقتىق.
اۋىلدان قالاعا اۋىپ جاتقان قازاق از ەمەس. دۇرىس تا شىعار. تاستانبەك قاريانىڭ اۋلەتى ءھام بۇدان بىرەر جىل بۇرىن قۇم ىشىنەن وبلىس ورتالىعىنا كوشىپتى. جيعان-تەرگەندەرى، جابىلىپ ۇلەس قوسقاندارى بەس قاباتتى بەتون ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنداعى ءبىر بولمەلى پاتەرگە عانا جەتىپتى. ەكى ۇلى كەلىندەرىمەن، نەمەرەلەرى، كەمپىرى - ء"بىر اۋىل" ءبىر بولمەدە تۇرىپ جاتىر. جۋىناتىن جەرى اجەتحاناسىمەن بىرگە ەكەن. كەڭەس كەزەڭىندەگىدەي كەزەككە تۇرىساتىندارى قيىن-اق. ۇلدارى جالدامالى جۇمىستا، كەلىندەرى ۇساق-تۇيەك ساۋدا جاسايدى. جەر تەلىمىن السا، ەكى ۇلى، ەكى كەلىنى، نەمەرەلەرى جانە ءوزى جابىلىپ، قاراپايىم ادىسپەن-اق ءۇپ-ۇلكەن ءۇي تۇرعىزىپ قويار ەدى. الايدا، شاھارىڭىزدا جەر تەلىمى كەزەگىندە تەلمىرگەندەر ەلۋ مىڭنان اسادى. ازىرشە ءبىر بولمەدەگى ء"بىر اۋىلدىڭ" ادامدارى كوزدەرى توزاڭدانىپ، تاڭدانىپ، تەرەزەدەن باي-باعلانداردىڭ ەرتەگىدەي ەلدى مەكەنىنە قارايدى. ارقايسىسى ءبىر ەمەس، ءبىرتالاي تەلىمدى قارماپ قالعاندار، الدەنەشە كوتتەدجدەر سالىپ تاستاعاندار، بىرىمەن ءبىرى قۇنىعۋ باسەكەسىنە تۇسكەندەر بەتون ءۇيدىڭ بەسىنشى قاباتىنان ايناداعىداي انىق اڭعارىلادى...
قوزىباي جانە قالقوزدىڭ ون مىڭ قويى
قوزىباي مىرزا قىزىلوردادا، كاتتا قىزمەتتە. جولدا جولىققانبىز. وعان دا. جاقىندا شەشەسى ءجۇز بىرگە كەپ قايتىس بوپتى. اڭگىمەدەن اڭگىمە شىعادى.
"انام جارىقتىق اقىلمان ەدى، - دەدى قوزىباي مىرزا. - بۇدان بەس-التى جىل بۇرىن دجيپ ءماشينەسىن مىنگەم. ءتاۋىر جىگىتتەردىڭ ءبارى الىپ ۇلگەرگەن. شەشەمە كورسەتۋگە، اۋىلعا باردىم. ونشا قۋانعان جوق. سىرتقا شىقتى. ءدجيپتىڭ ءتورت دوڭعالاعىن تەۋىپ-تەۋىپ ءوتىپ: "قانشا تۇرادى؟" دەدى. "جەتپىس ءتورت مىڭ دوللار", دەدىم ماقتانىڭقىراپ. شەشەم ويلانىپ تۇردى-تۇردى دا، ۇيگە كىردى. داستارقان باسىندا: "شىراعىم، مىنا ءماشينەڭنىڭ باعاسى ون مىڭ قوي ەكەن. سەنىڭ اكەڭ باياعىدا قالقوزدىڭ قويىن ون مىڭعا جەتكىزىپ، حالىقتان العىس الىپ ەدى. بىراق ماشينە مىنبەي-اق ءوتىپ ەدى. قاناعات قىلعان دا ءجون", دەدى. كەيبىر شەشەلەرشە شەرشىمەدى. جاقتىرماعانداي بوپ، جاڭاعىداي اقىلىن ايتتى. سوندا انام توقساننىڭ بەسەۋىندە ەكەن-اۋ..."
قوزەكەڭ وسىلاي دەدى. كۇرسىنىپ قويدى.
قاناعات تۋرالى قاتتى ويلاناتىنى بايقالىپ-اق تۇردى.
«ەگەمەن قازاقستان» گازەتى، 29.08.2009
