سەنبى, 4 مامىر 2024
انىق-قانىعى 2824 1 پىكىر 20 ءساۋىر, 2023 ساعات 13:39

ورىستار - بۇرىنعى تۇركىتىلدى بۇلعارلار...

نەمەسە يبن باتۋتا ساياحاتى جايلى شىندىق

اراب ساياحاتشىسى يبن باتۋتانىڭ XIV عاسىردا التىن وردا يمپەرياسى ايماعىنا جاساعان ساياحاتى جايىنداعى شىندىقتى قولدا بار قازاقشا، ورىسشا اۋدارمالاردى ءوزارا سالىستىرا وتىرىپ انىقتاۋدى ارى قاراي جالعاستىرساق.

«يا ناسلىشالسيا و گورودە بۋلگارە ي زاحوتەل وتپراۆيتسيا تۋدا، چتوبى ۆزگليانۋت نا تو، چتو گوۆوريتسيا پرو چرەزۆىچاينۋيۋ كراتكوست نوچي ۆ نەم، ا تاكجە پرو كراتكوۆرەمەننوست دنيا ۆ پروتيۆوپولوجنوە ۆرەميا گودا. مەجدۋ نيم ي ستاۆكويۋ سۋلتانا بىل دەسياتوك پۋتي. يا پوپروسيل ۋ نەگو پروۆودنيكا تۋدا ي ون وتپراۆيل سو منويۋ تاكوگو، كوتورىي دوۆەز مەنيا تۋدا ي پريۆەز مەنيا وبراتنو ك نەمۋ. پريبىل يا تۋدا ۆ رامازان ي، پوموليۆشيس نا زاكاتە سولنتسا، مى رازگوۆەليس. سدەلان بىل پريزىۆ ك ۆەچەرنەي موليتۆە ۆو ۆرەميا ناشەگو روزگوۆەنيا. مى سوۆەرشيلي ەە, دا موليتۆى تەراۆيح، شاف ي ۆيتر، ا ۆسلەد زا تەم زانيالاس ي زاريا. تاكجە كوروتوك دەن ۆ نەم ۆ پەريود كراتكوستي ەگو. پروبىل يا تام تري دنيا. زاحوتەلوس منە پروبراتسيا ۆ سترانۋ مراكا. ۆحود ۆ نەە چەرەز بۋلگار ي مەجدۋ نيمي 40 دنەي پۋتي. پوتوم يا وتكازالسيا وت ەتوگو ۆسلەدستۆيە بولشيح حلوپوت نا ەتو ي مالوي پولزى). پۋتەشەستۆيە تۋدا سوۆەرشاەتسيا نە يناچە، كاك نا مالەنكيح پوۆوزكاح، كوتورىە ۆوزيات بولشيە سوباكي، يبو ۆ ەتوي پۋستىنە لەد، نا كوتوروم نە دەرجاتسيا ني نوگي چەلوۆەچەسكيە، ني كوپىتا سكوتينى; ۋ سوباك جە كوگتي ي نوگي يح دەرجاتسيا نا لدۋ»«پاريجدىك نۇسقا».

«ناسلىشاۆشيس و گورودە بۋلگارە، يا پوجەلال ەگو ۆيدەت ي پوۆەريت راسسكازى و چرەزۆىچاينوي كراتكوستي ەگو نوچەي ۆ ودنو ۆرەميا گودا، ي وبراتنو دنەي ۆ درۋگوە ۆرەميا. وت سۋلتانسكوگو تابورا دو بۋلگارا وكولو دەسياتي دنەي پۋتي. يا پروسيل سۋلتانا دات منە پروۆودنيكا، ي ون ميلوستيۆو سوگلاسيلسيا. دەيستۆيتەلنو، يا ۆيدەل ۆ بۋلگارە، چتو، كوگدا تام پروچيتايۋت موليتۆۋ زاحوجدەنيا سولنەچنوگو ۆ مەسياتسە رامادانە، ۋجە ناستۋپاەت ۆرەميا ۆەچەرنەي موليتۆى، ي تاك دالەە، ي ناوبوروت ۆ درۋگوە ۆرەميا. يا پروبىل ۆ بۋلگارە تري دنيا، ي ۆوزۆراتيلسيا ك سۋلتانۋ. ۆ بۋلگارە راسسكازىۆالي منە و زەملە مراكا، ي ۆوزبۋديلي بىلو بولشوە جەلانيە پوسەتيت ەە. راسستويانيا دو نەە سوروك دنەي ەزدى، نو مەنيا ۋگوۆوريلي نە ەزديت، پرەدستاۆليايا وپاسنوستي ي بەسپولەزنوست پۋتەشەستۆيا. سلىشال يا، چتو ەزديات تۋدا نا مالەنكيح سانياح، زاپرياجەننىح سوباكامي، يبو دوروگي پوكرىتى لدوم، پو كوتورومۋ سكولزيت چەلوۆەچەسكايا نوگا ي كونسكوە كوپىتو، ي تولكو سوباكي موگۋت دەرجاتسيا» – «لوندوندىق نۇسقا».

رەسەي زەرتتەۋشىسى مۋراد ادجي قازىرگى موسكۆا قالاسىندا (كرەمل اۋماعىندا) شىعىستىق جازۋلارى بار بەلگىسىز ەسكى ەكى حرام بارىن جازعان. ال اراب تاريحشىسى ءال ماسۋدي ح عاسىردا بۇلعار قالاسىندا ساۋلەتتى مەشىت بولعانىن كورسەتەدى. ول ايماقتىڭ كليماتى جايلى اقپاراتتا جىلدىڭ كەي مەزگىلىندە كۇننىڭ باتۋى مەن قايتا شىعۋىنىڭ اراسى 6 ساعات 50 مينۋت شاماسىندا ەكەنى (سوندا قۇپتان نامازى مەن تاڭ نامازى اراسى 4 ساعات بولعانى), كەي مەزگىلدە كۇندىزدىڭ دە وسىلايشا وتە قىسقا بولاتىنى انىق مالىمدەلگەن [8]. موسكۆا پاتشالىعىن ورناتقان ديناستيا اۋەلدە كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن ريۋريك (بيۋريك) اۋلەتىنەن تارايدى. ولاردى ەۋروپالىقتار «ۆارياگ» دەيدى جانە رەسەي پاتشالارىنىڭ بيلىك سيمۆولى بولعان موناماح ءتاجى – كادىمگى قازاقى بورىك جانە ونداي كونە بورىكتەر قىرىم مۋزەيلەرىندە جەتكىلىكتى كورىنەدى. ەۋرازيانى ەرتەدەن بيلەگەن اس ديناستياسى (اسىلۇيا تايپاسى) جايلى، ولاردىڭ قىرىمداعى ۋرۋس-ساكالبان ەلىن بيلەگەن توبى اۋەلدە ءسۇربورىاس, كەيىن قىسقاشا ءبورى دەپ اتالعانىن جانە كەيىن سلاۆيان-بولگارلار كوپشە تۇردە «بيۋري-كي» دەگەندىكتەن اتاۋلارى «بورىك» بولىپ وزگەرگەنىن وسى ۋاقىتقا دەيىنگى جازبالارىمىزدا جەتكىزگەنبىز. رەسەي يمپەرياسى ولاردىڭ تۇركىتىلدى جازبالارىن «درەۆنەرۋسسكيە» ەتىپ وزگەرتكەندە (), «بورىك» اتاۋىن «ريۋريك» دەپ بۇرمالاعان. ال حازار قاعاناتىندا اريسي ەلىنىڭ كۋا اۋلەتى باس ۋازىرلىكتى يەلەندى، ال ۋرۋس-ساكالبان ەلىنىڭ ءبىر بولىگى حازار پاتشاسىنا قىزمەت ەتكەن (). ۋرۋس ەلىنىڭ دۇرىس اتاۋى ارىس ەكەنى تۋرالى ارىس (اريتسى) ەلى جايلى جازعان ماقالامىزدا توقتالعان بولاتىنبىز. ياعني، حازار قاعاناتىنىڭ اسكەرى بولعان اريسي ەلى مەن سول جەردى مەكەن ەتكەن ۋرۋس (رۋس) تايپالارىنىڭ ارعى تەگىنىڭ ءبىر-بىرىمەن تۋىس بولعانىن بايقاۋعا بولادى. حازار قاعاناتى شامامەن X عاسىر سوڭىندا جويىلعانى ءمالىم، ال كيەۆ كنيازدىگى XI عاسىردا تاريح ساحىناسىنا شىقتى. قىسقارتا ايتقاندا، حازار قاعاناتىنداعى باس ءۋازىر لاۋازىمى كەلىسىم بويىنشا اريسي ەلىنىڭ كۋا اۋلەتىنە تيەسىلى بولعان. XI عاسىرداعى كيەۆ كنيازدىگى اراب جازبالارىندا «كۋاب» دەپ كورسەتىلگەن. دەمەك، كۋاب قالاسى دەگەن اتاۋ حازار قاعاناتىندا باس ۋازىرلىكتى يەلەنگەن كۋا رۋىمەن بايلانىستى پايدا بولۋى مۇمكىن. ويتكەنى، كيەۆ كنيازدىگىن ۋرۋس پەن چورنوكلوبۋك وداعى بيلەگەنى ءمالىم. ۋرۋس پەن چورنوكلوبۋك دەگەنىمىز XI عاسىردا تبيليسيدەن قۋىلعان قاراپاپاح توبى مەن حازار قاعاناتى جويىلعان سوڭ، سول مەكەنگە بارعان ۋرۋس توبى. سونىمەن قاتار كيەۆتەگى «حازار قاقپاسى» مەن ول جەردەن تابىلعان حازارلىق ەۆرەي جازبالارى حازار قاعاناتىن بيلەگەن ەۆرەيلەر دە كۋاب (كيەۆ) قالاسىنان پانا تاپقانىن ايعاقتايدى. دەمەك، كيەۆ كنيازدىگىن بيلەگەن، كەيىن موسكۆا پاتشالىعىن ورناتقان – بورىك ديناستياسىنىڭ كۋا دەگەن رۋى، ال ولاردىڭ سەنىمدى تىرەگى ۋرۋس ەلى! ۋرۋس ەلىنىڭ ارعى تەگى قىرىمنان شىققان حالىق بولىپ تابىلادى.

يبن باتۋتا زامانىندا، حIV عاسىردا ىشكى رەسەيدەگى بۇلعارلار مۇسىلمان بولدى، ولاردىڭ X عاسىردان يسلام دىنىندە ەكەنىن اراپ تاريحشىسى ءال ماسۋدي كورسەتەدى (). يبن باتۋتا زامانىندا بۇلعار ەلىنىڭ التىن وردا قۇرامىندا ەكەنىن كورەمىز. ول زاماندا موسكۆا كنيازدىگى تۇرماق، موسكۆا اتاۋى دا بولماعان. ءتىپتى، ول ايماقتا حريستيان ءدىندى قىرىم ەلى دە، كۋا ادامدارى دا مەكەندەگەن ەمەس. يت جەككەن شانالارى بار الىستاعى قاراڭعى ەلدەن حاباردار بار يبن باتۋتانىڭ مۇسىلمان بۇلعار ەلىن بيلەيتىن حريستيان توبى بار ەكەنىن بىلمەۋى اقىلعا سيمايدى. بىلسە، ءسوزسىز ەڭبەكتەرىندە جازىپ قالدىرار ەدى. بيۋريك-ريۋريك ديناستياسى ول كەزدە قازىرگى بەلارۋسيا ايماعىنداعى ۋرۋس ەلىن باسقارۋى مۇمكىن، ولار تۇركىتىلدى كاتوليكتەر بولعان (بەلارۋستار اۋەلدە ءحىىى عاسىردا كاتوليك بولعانى ايتىلادى). رۋس تايپاسى – قىرىمدى مەكەندەگەن [9] تۇركىتىلدىلەر، ولاردىڭ تۇركىتىلدى جانە كاتوليك ءدىندى بولعانىن ءحىىى عاسىردىڭ سوڭىندا جازىلعان «كودەكس كۋمانيكۋس» جازباسى راستايدى [10]. بيلەۋشى بولعاندىقتان ولاردى «اق رۋس» دەپ اتاعان. كەيىن پراۆوسلاۆيانى قابىلداپ، بولگارلىق شىركەۋ تىلىنە كوشكەندە (سلاۆياندالعاندا), «بەلورۋس» ۇلتى بولىپ قالىپتاستى. ولار التىن وردا ىدىراعان حV عاسىردا عانا بۇلعارلاردى باعىندىرىپ، بۇلعار قالاسىنا ورنىققان. ارعى ءتۇبى قىرىمدىق بولعاندىقتان، ولاردىڭ ورنىققان مەكەندەرىن بۇلعارلار «قىرىمەل» دەپ، ال باسشىلارىن رۋ اتاۋىمەن «كۋا» دەپ اتادى. ولار حريستيان بولعاندىقتان، شاراپ ءىشۋدى داستۇرگە اينالدىردى. سوندىقتان بۇلعارلار ولاردى «ماس كۋا» دەپ اتاپ كەتىپ، وسىدان «موسكۆا» اتاۋى قالىپتاسقان دەپ تۇجىرىمدايمىز. يبن باتۋتا حIV عاسىردا «ءتۇنى اسا قىسقا» بۇلعار قالاسىندا بولىپ، ونداعى مەشىتتە نامازىن وقىدى، ول ەشقانداي ورىس نەمەسە سلاۆيان ادامدارىن كورگەنىن جازبايدى.

دەمەك ماسكۋا اتاۋى دا، موسكۆا پاتشالىعى دا تەك حV عاسىردا عانا پايدا بولدى (حIV عاسىرداعى يبن باتۋتا زامانىندا ول بۇلعار دەگەن قالا ەدى). حV عاسىردا بۇلعار ەلى بيلىگىنە كەلىپ ماسكۋا پاتشالىعىن ورناتقان ۋرۋستار ءوز اتاۋلارىن بۇلعار ەلىنىڭ اسكەري ۇرانى ەتكەن. «ۋررااس» دەپ اتويلاپ ۇران شاقىرعان بۇلعار ەلىن قازاقتار سول زاماننان «ورىس» دەپ اتاپ كەتكەن. ورىستاردىڭ «ۋرا» دەگەن بارشاعا بەلگىلى اسكەري ۇرانى سونىڭ ايعاعى دەپ بىلەمىز. كەيىن ءحVى عاسىردا بۇلعار-ورىستار شوقىنىپ شىركەۋ تىلىنە كوشكەندە (سلاۆياندالعاندا) «ورىس» اتاۋىن بۇرمالاپ، وزدەرىن «روس» دەپ اتاعان جانە مەملەكەتتەرى سول سەبەپتەن روسسيا بولىپ ورنىقتى. قازىرگى حريستيان ءدىندى، سلاۆيان ءتىلدى ورىس حالقى حIV عاسىردا مۇسىلمان ءدىندى ءارى تۇركى ءتىلدى بۇلعار ەلى ەكەنىن يبن باتۋتا جازباسى مەن وعان دەيىنگى ءال ماسۋدي، يبن ءال اسير جازبالارى دەرەكتەرى دالەلدەيدى. ونداعى دەرەكتەر رەسەي تاريحىنىڭ تولىق جالعان ەكەنىن پاش ەتەدى. سوندىقتان رەسەي مەن كەڭەستىك يمپەريا اتالعان جازبالاردى سەنىمسىز ەتىپ كورسەتۋگە ۇمتىلدى جانە بارىنشا ەلەمەۋگە تىرىستى، ءتىپتى تاريحي جازبالار كاتالوگىنا ەنگىزبەدى.

ءبىز كورسەتكەن بەلايا گوركا (بەشتاگ) مەن موسكۆا (بۇلعار) اراسى سالت اتتى ادامعا شامامەن ون كۇندىك جەر. ورىستار بۇلعار قالاسى ايماعى دەپ قازىرگى تاتارستان جەرىن كورسەتەدى، بەلايا گوركا (بەشتاگ) مەن تاتارستان ايماعى اراسى سالت اتتىعا شامامەن كەم دەگەندە 20 كۇندىك جەر ەكەنى قارتادان بايقالادى. ياعني، يبن باتۋتا كورگەن بۇلعار قالاسى – قازىرگى موسكۆا، ول بۇلعار ەلىنىڭ استاناسى بولعاندىقتان «بۇلعار» دەپ اتالعان. يبن باتۋتانىڭ «قاراڭعى ەل» دەپ وتىرعانى يت جەككەن شانالارى بار ەل نەنەتس، كومي حالىقتارىنىڭ اتا مەكەنى بولعان قازىرگى ارحانگەلسك وبلىسى ايماعى ەكەنى تۇسىنىكتى.

قورىتىندى: يبن باتۋتا بەشتاۋدان (بەلايا گوركا) ون كۇندە بۇلعار (موسكۆا) قالاسىنا جەتكەن. سول جەردىڭ مەشىتىندە نامازعا قاتىسقان، اسا قىزىقسا دا الىس، ءارى جولى قيىن بولعاندىقتان «قاراڭعى ەلگە» (نەنەتس، كومي ەتنوستارى مەكەندەگەن ارحانگەلسك وبلىسى ايماعى) بارۋدان باس تارتقان. ول بۇلعار قالاسىندا ءۇش كۇن بولىپ، وزبەك حان وتىرعان ولكەگە (بەشتاگ-بەلايا گوركا) قايتىپ ورالعان.

«ۆەرنۋلسيا يا يز گورودا بۋلگارا س ەميروم، كوتوروگو سۋلتان وترياديل ۆمەستە سو منويۋ، ي زاستال يا ستاۆكۋ سۋلتانا ۆ مەستنوستي، يزۆەستنوي پود يمەنەم بيشداگ. ەتو بىلو 28 رامازانا. يا پريسۋتستۆوۆال س نيم پري پرازدنيچنوم بوگوسلۋجەني. كوگدا پرازدنيك كونچيلسيا، تو مى وتپراۆيليس ۆ پۋت س سۋلتانوم ي سو ستاۆكويۋ ي پريبىلي ك گورودۋ حادجيتارحانۋ. گورود ەتوت پولۋچيل نازۆانيە سۆوە وت تيۋركسكوگو حادجي، ودنوگو يز بلاگوچەستيۆتسەۆ، پوسەليۆشەگوسيا ۆ ەتوم مەستە. سۋلتان وتدال ەمۋ ەتو مەستو بەسپوشليننو، ي ونو ستالو دەرەۆنەي; پوتوم ونو ۋۆەليچيلوس ي سدەلالوس گورودوم. ەتو ودين يز لۋچشيح گورودوۆ، س بولشيمي بازارامي، پوستروەننىي نا رەكە يتيلە، كوتورايا ودنا يز بولشيح رەك ميرا. سۋلتان وستاەتسيا زدەس دو تەح پور، پوكا ۋسيليۆاەتسيا ستۋجا ي ەتا رەكا زامەرزاەت. پوتوم ون پريكازىۆاەت جيتەليام ەتوگو كرايا پريۆەزتي تىسياچ ۆوزوۆ سولومى، كوتورىە وني كلادۋت نا لەد، سپلوتيۆشيسيا نا رەكە. پو ەتوي رەكە ي سوەدينەننىم س نەيۋ ۆودام ەزديات ۆ ارباح نا راسستوياني 3 دنەي پۋتي. چاستو پو نەي پروحوديات كاراۆانى، نە سموتريا نا كونەتس زيمنەي پورى، نو تونۋت ي پوگيبايۋت» – «پاريجدىك نۇسقا».

«يا ۆوروتيلسيا ۆ تابور سۋلتانسكي 28-گو رامادانا، ي وتپراۆيلسيا پوتوم زا سۋلتانوم دو استراحاني، ودنوگو يز پودۆلاستنىح ەمۋ گورودوۆ. ون ستويت نا بەرەگۋ رەكي ەتەل، ودنوي يز ۆەليچايشيح رەك ۆ ميرە» – «لوندوندىق نۇسقا»

رەسەي عالىمدارى: «يبن باتۋتا بۇلعار قالاسىنا حادجتارحان (استراحان) قالاسىنان اتتانعان ءتارىزدى» دەپ ورەسكەل بۇرمالايدى. وسىلايشا «بۇلعار قالاسى قازىرگى ۆولگوگراد ماڭىندا ورنالاسقان جانە ول ايماقتا ەرتەدە ۆولجسكايا بۋلگاريا مەملەكەتى بولعان» دەيتىن جالعان تۇجىرىمدارىنا قوسىمشا دالەل ىزدەيدى. ولار «يبن باتۋتا بۇلعارعا بارعان جولىندا ورال تاۋىنداعى رۋس ەلىن كورسەتتى» دەگەن وتىرىكتەرىن دە قوسادى. وسىلايشا «رۋس حالقى، ياعني ورىستار رەسەيدى ەرتەدەن مەكەندەگەن» دەگەن قيسىنسىز تۇجىرىمدارىنا اراب عالىمى جازباسىن كۋا ەتۋگە تىرىسادى.

يبن باتۋتا ءوزىنىڭ بەشتاگتان بۇلعارعا اتتانعانىن، سوسىن قايتادان سول بەشتاگقا ورالعانىن انىق جازعان جانە سول ساپارىندا رۋس دەگەن تايپا نەمەسە ۇلت كەزدەسەتىنىن كورسەتپەگەن. يبن باتۋتا قالدىرعان دەرەكتەرگە سايكەس، رۋس ەلى تاۋلى جەردە، مۇلدە باسقا ايماقتا – سولتۇستىك كاۆكاز تاۋىندا وتىرعان.

قورىتىندى: يبن باتۋتا بۇلعار (موسكۆا) قالاسىنان بەشتاۋعا (بەلايا گوركا) قايتىپ كەلگەن جانە وسى جەردەن حان ورداسىمەن بىرگە حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىنا بارعان. تاريحشى «حاجتۇرعان» اتاۋى ول جەردى ءبىر سىيلى مۇسىلمان قاجى تۇرعاندىقتان پايدا بولعانىن، كەيىن ول اۋىلعا، سوسىن ۇلكەن قالاعا اينالعانىن باياندايدى. ونىڭ جاي اۋىلدان ۇلكەن قالاعا اينالۋى مۇحاممەد وزبەك حان زامانىنا دەيىن ورىن العانى تۇسىنىكتى. وسى دەرەكتىڭ ءوزى التىن وردا ايماعىندا يسلام ءدىنى ەرتەدەن ورنىققانىن دالەلدەيدى. ياعني، «التىن وردادا يسلام ءدىنى وزبەك حان زامانىندا كەلدى» دەگەن ورىس زيالىلارىنىڭ تۇجىرىمى جالعان. يبن باتۋتا جازباسى مۇحاممەد وزبەك حان ەدىل وزەنىنىڭ قاتۋىن وسى حاجتۇرعان (استراحان) قالاسىندا كۇتەتىنىن، وزەن قاتقان سوڭ وعان سابان توسەپ جول جاسايتىنىن، ودان قىستا كەرۋەندەر دە وتەتىنىن مالىمدەيدى. وسى دەرەكتەن مۇحاممەد وزبەك حاننىڭ مۇز قاتقانشا حاجتۇرعاندا (استراحاندا) وتىرىپ، مۇز قاتقان سوڭ سابان توسەلگەن جول ارقىلى ەل استاناسى اقساراي قالاسىنا جەتەتىنىن بايقايمىز.

قوسىمشالار:

[8] موسكۆا – ەتيمولوگيا گيدرونيما موسكۆا توچنو نە ۋستانوۆلەنا. ارحەولوگيچەسكيە راسكوپكي، پروۆەديوننىە ۆ رايونە كرەمليا، سۆيدەتەلستۆۋيۋت، چتو ك كونتسۋ XI ۆەكا تام ۋجە سۋششەستۆوۆالو پوسەلەنيە، زاششيششيوننوە ۆالوم ي رۆوم. گەوگرافيچەسكيم پولوجەنيەم موسكۆى وبۋسلوۆلەنا پرودولجيتەلنوست دنيا ۆ تەچەنيە گودا. ونا كولەبلەتسيا وت 7 چاسوۆ 00 مينۋت 22 دەكابريا دو 17 چاسوۆ 34 مينۋت 22 يۋنيا. ۆ ستاروي چاستي موسكۆى, ۆسلەدستۆيە ەيو بولەە سەۆەرنوگو پولوجەنيا، لەتوم سۆەتوۆوي دەن چۋت دولشە, چەم نا پريسوەدينيوننىح تەرريتورياح، ا زيموي – كوروچە. ۆبليزي دنيا لەتنەگو سولنتسەستويانيا (22 يۋنيا), سولنتسە نە وپۋسكاەتسيا نيجە −12°. تاكيم وبرازوم، استرونوميچەسكايا نوچ (ۆىسوتا سولنتسا مەنشە −18°) نە ناستۋپاەت. تەم نە مەنەە تاكوگو وسۆەششەنيا نەدوستاتوچنو دليا نورمالنوي جيزنەدەياتەلنوستي چەلوۆەكا، پوتومۋ چتو استرونوميچەسكيە سۋمەركي (ۆىسوتا سولنتسا وت −12° دو −18°) نەوتليچيمى وت نوچي، پوەتومۋ ۋليتسى نۋجدايۋتسيا ۆ يسكۋسستۆەننوم وسۆەششەني، ي سچيتاەتسيا، چتو تاك نازىۆاەمىح بەلىح نوچەي ۆ موسكۆە نەت، حوتيا نەبو وستايوتسيا تيومنو-سينيم، ا نە چيورنىم، كاك، ناپريمەر، نا يۋگە روسسي. نەپولنىە نوچي نا شيروتە موسكۆى دلياتسيا س 6 مايا پو 8 اۆگۋستا، 95 سۋتوك ۆ گودۋ سولنتسە نە وپۋسكاەتسيا نيجە −18°، ي پولنوي نوچي نە ناستۋپاەت.

[] ال ماسۋدي «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا» – چتو كاساەتسيا يازىچنيكوۆ ۆ گوسۋدارستۆە، تو سرەدي رازريادوۆ يح ناحودياتسيا ساكاليبا ي رۋسى، كوتورىە جيۆۋت نا ودنوي ستورونە ەتوگو گورودا. رۋسى ي ساكاليبا, كوتورىە، كاك مى ۋجە گوۆوريلي، يازىچنيكي, سلۋجات ۆ ۆويسكە تساريا ي ياۆليايۋتسيا ەگو سلۋگامي. وني يزۆەستنى ۆ گورودە كاك ارسيا, ي وني ياۆليايۋتسيا پەرەسەلەنتسامي يز وكرەستنوستەي حورەزما. وني وستاليس ۆ ەگو ۆلادەنياح نا وپرەدەلەننىح ۋسلوۆياح، ودنيم يز كوتورىح بىلو تو، چتو وني بۋدۋت وتكرىتو يسپوۆەدوۆات سۆويۋ ۆەرۋ، يمەت مەچەتي ي پريزىۆ ك موليتۆە; تاكجە، چتو دولجنوست تسارسكوگو ۆازيرا بۋدەت سوحرانياتسيا زا نيمي، كاك ي ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ۆازيروم ياۆلياەتسيا ودين يز نيح، احماد بين كۋيا;».

[8ب] "يگور پولكى تۋرالى ءسوز" - ءحVى عاسىردا قايتا وڭدەلىپ بويالعان، ءحىى

عاسىردىڭ وقيعالارىن بەينەلەيتىن ەسكى ءارى ابدەن توزعان كارتينا. ء"سوز" ەكىنشى مارتە ءحVىىى عاسىردا قايتا وڭدەلۋ كەزەڭىنەن ءوتتى.

("ازيا"/ ولجاس سۇلەيمەنوۆ)

[9] ال ماسۋدي «يستوريا شيرۆانا ي ال بابا» – ۆ ۆەرحنەي چاستي حازارسكوي رەكي ەست پروتوك، ۆليۆايۋششيسيا ۆ زاليۆ موريا نيتاس – مورە رۋسوۆ، پو كوتورومۋ نە پلاۆايۋت درۋگيە، ي وني وبوسنوۆاليس نا ودنوم يز ەگو بەرەگوۆ. رۋسى سوستويات يز منوگوچيسلەننىح پلەمەن رازنوگو رودا. سرەدي نيح ەست كۋپتسى، كوتورىە پوستوياننو ەزديات ك تساريۋ بۋرگار. گورود بۋرگار ستويت نا بەرەگۋ مايتاسا، ي يا پولاگايۋ، چتو ەتوت نارود جيۆەت ۆ سەدموم كليماتە. وني رود تيۋركوۆ، ي كاراۆانى پوستوياننو حوديات وت نيح ۆ حورەزم، چتو ۆ حوراسانسكوي زەملە، ي يز حورەزما ك نيم;. ۆ ناستوياششەە ۆرەميا، كوگدا يدەت 332/943 گود، بۋرگارسكي تسار مۋسۋلمانين; ون پرينيال يسلام ۆ دني مۋكتاديرا-بيللاحا پوسلە 310/922 گودا، كوگدا ون ۆو سنە ۋۆيدەل ۆيدەنيە. ەگو سىن ۋجە رانشە سوۆەرشيل پالومنيچەستۆو، دوستيگ باگدادا ي پريۆەز س سوبوي دليا مۋكتاديرا زناميا، ساۆاد ي دان. ۋ بۋرگار ەست سوبورنايا مەچەت...  ۆ سترانە بۋرگار ۆ تەچەنيە چاستي گودا نوچي چرەزۆىچاينو كوروتكي. نەكوتورىە يز نيح گوۆوريات، چتو چەلوۆەك نە ۋسپەەت سۆاريت گورشوك، كاك ناستاەت ۋترو.

[10] كودەكس كۋمانيكۋس – يزۆەستنىي پيسمەننىي پامياتنيك كۋمانسكوگو يازىكا ناچالا XIV ۆەكا (1303 گ.), ەدينستۆەننىي سپيسوك كوتوروگو حرانيتسيا ۆ بيبليوتەكە سوبورا سۆياتوگو ماركا ۆ ۆەنەتسي. «كودەكس» بىل ناپيسان ۆ 1303 گ. ۆ كرىمۋ، پوەتومۋ ۆ يازىكە ەتوي كنيگي سيلنو وگۋزسكوە ۆليانيە يۋجنو-كرىمسكوگو تيۋركسكوگو ديالەكتا. دليا پەرەداچي كىپچاكسكوگو يازىكا سوستاۆيتەلي يسپولزوۆالي لاتينسكۋيۋ گرافيكۋ.

[11] اۆارتسى – مۋسۋلمانە-سۋننيتى شافيتسكوگو تولكا. ۆ گوراح اۆاري دو سيح پور سوحرانيليس رازۆالينى حريستيانسكيح حراموۆ ي چاسوۆەن.  سارير – اۆارسكوە سرەدنەۆەكوۆوە گوسۋدارستۆو ۆ گورنوم داگەستانە, سۋششەستۆوۆاۆشەە س VI پو XI ۆۆ. پراۆيتەلي يسپوۆەدوۆالي حريستيانستۆو. ستوليتسەي ياۆليالسيا گورود حۋنزاح، يدەنتيفيتسيرۋەمىي س سوۆرەمەننىم اۋلوم حۋنزاح (ۆ پەرەۆودە س اۆارسكوگو «ۋ حۋنوۆ»). ا نىنەشنەي ارمەني توگدا سۋششەستۆوۆال گوسۋدارستۆو شادداديدوۆ. ۆ 1020-ىە گودى ەگو پراۆيتەلي زاكليۋچيلي سويۋز س رۋسامي، پريبىۆششيمي ۆ ازەربايجان نا سۆويح كوروبلياح, ي س يح پوموششيۋ زاحۆاتيلي بايلاكان. ۆ 1032 گودۋ مستيسلاۆ تمۋتاراكانسكي, سوۆەرشايا سۆوي رەيد پو كاۆكازۋ، ستال ۆراگوم دليا ساريرا, تاك كاك ەمير دەربەنتا مانسۋر، كوتورىي بىل ۆ سوستوياني ۆوينى س نيم، بىل جەنات نا دوچەري ساريرسكوگو تساريا. پوسلەدنەە ۋپومينانيە و سەريرە وتنوسيتسيا ك 1067 گودۋ. نا تەرريتوري سەريرا وبرازوۆالوس نەسكولكو ۆولنىح وبششەستۆ، ا نا تەرريتوري نىنەشنەگو حۋنزاحسكوگو رايونا وبرازوۆالوس اۆارسكوە نۋتسالستۆو. ۆ رودوسلوۆنوي اۆارسكيح نۋتسالوۆ ۆ يستوريچەسكوي حرونيكە مۋحاممەدا رافي «تاريحي داگەستان» پەرۆىم ۆ دليننوم پەرەچنە پرەدكوۆ حانا ساراتانا نازۆان ارسكان. تام جە: «سۋلتانى اۆارا، كوتورىە يز رودا سۋلتانوۆ ۋرۋس».  تاكجە پيسار يماما شاميليا حادجي الي ناحيباشي يز س. چوح، ۋكازىۆال، چتو حۋنزاحسكيە پراۆيتەلي – ەتو پريشەلتسى س سەۆەرا يز پلەمەني «رۋسسوۆ».  پري سۋراكاتە ۋستانوۆيلسيا پوريادوك پرەستولوناسلەديا، سوگلاسنو كوتورومۋ نا ترونە نيكتو نە يمەل پراۆو ۆوسسەدات، كرومە ەگو ناسلەدنيكوۆ پو مۋجسكوي ي جەنسكوي ليني. ۆ سلۋچاە پرەكراششەنيا رودا، پرەستول دولجەن بىل ناسلەدوۆات كتو-تو يز رۋس، گرۋزين يلي ارميان. سۋراكات ستال گلاۆنىم ۆراگوم دليا شەيحا احمادا. احمادۋ ۋدالوس يزگنات سۋراكاتا يز نۋتسالستۆا. سىن سۋراكاتا، بايار، پىتالسيا ۆەرنۋت ترون، نو پولۋچيل وتپور وت ارابوۆ. ليش تولكو ەگو سىن ۋجە ۆ پوجيلوم ۆوزراستە ۆەرنۋل ترون پرەدكوۆ. بلاگوداريا مونگولام. مۋحاممەد رافي پيشەت و زاكليۋچيوننوم سويۋزە مەجدۋ مونگولامي ي اۆارتسامي – «تاكوي سويۋز بىل وسنوۆان نا درۋجبە، سوگلاسي ي براتستۆە»، پودكرەپليوننوم ك تومۋ جە ي ۋزامي ديناستيچەسكيح براكوۆ. پو منەنيۋ سوۆرەمەننوگو يسسلەدوۆاتەليا مۋرادا ماگومەدوۆا، پراۆيتەلي زولوتوي وردى سپوسوبستۆوۆالي راسشيرەنيۋ گرانيتس اۆاري، ۆوزلوجيۆ نا نەيو رول سبورششيكا داني س منوگوچيسلەننىح پوكوريوننىح نا كاۆكازە نارودوۆ: «يزناچالنو ۋستانوۆيۆشيەسيا ميرنىە ۆزايمووتنوشەنيا مەجدۋ مونگولامي ي اۆاريەي موگۋت بىت سۆيازانى ي س يستوريچەسكوي پامياتيۋ مونگولوۆ. وني، وچەۆيدنو، يمەلي ينفورماتسيۋ و ۆوينستۆەننوم اۆارسكوم كاگاناتە، سلوجيۆشەمسيا ۆ IV ۆ. نا درەۆنەي تەرريتوري مونگولي… ۆوزموجنو، سوزنانيە ەدينستۆا پرارودينى دۆۋح نارودوۆ ي وپرەدەليلو لويالنوە وتنوشەنيە مونگولوۆ ك اۆارام، كوتورىح وني موگلي ۆوسپرينيات كاك درەۆنيح سوپلەمەننيكوۆ، وكازاۆشيحسيا نا كاۆكازە زادولگو دو نيح… س پوكروۆيتەلستۆوم مونگولوۆ، وچەۆيدنو، سلەدۋەت سۆيازىۆات ي وتمەچەننوە ۆ يستوچنيكاح رەزكوە راسشيرەنيە گرانيتس گوسۋدارستۆا ي رازۆيتيە حوزيايستۆەننوي دەياتەلنوستي ۆ اۆاري… وب ەتوم موجنو سۋديت ي يز سووبششەني حامدۋللى كازۆيني، كوتورىي وتمەچاەت و دوۆولنو وبشيرنىح رازمەراح اۆاري ۆ ناچالە XIV ۆ. (پروتياجيوننوستيۋ ياكوبى ۆ ودين مەسياتس پۋتي), وبەدينياۆشەي راۆنيننىە ي گورنىە رايونى».

[12] مۋراد ادجي «بەز ۆەچنەگو سينەگو نەبا» – نە سلاۆيانە ستويالي ۋ ۆلاستي ۆ كيەۆە، ۆ توم لۋچشە سلوۆ ۋبەجدايۋت وپيات جە دوكۋمەنتى. سكاجەم، تەكس دوگوۆورا، زاكليۋچەننوگو ۆ 911گودۋ مەجدۋ كيەۆسكيمي كنيازيامي ي ۆيزانتيەي، ناچينالسيا تاك: «مى وت رودۋ رۋسسكوگو. كارل، ينگەلوت، فارلوۆ، ۆەرەميد، رۋلاۆ، گۋدى، راۋل، كارن، فلەلاۆ، ريۋار...». تاك، كتو پرەدستاۆليال رۋس نا پەرەگوۆوراح؟ كتو گوۆوريل وت يمەني رۋسي؟ ۆارياگي! ي سپوريت تۋت نە نادو، پۋستىم بۋدەت سپور. پوزورنو سوگلاسيلاس روسسيسكايا ناۋكا س «گرەچەسكيم» كرەششەنيەم رۋسي ۆ ح ۆەكە، حوتيا نا ساموم دەلە بىلو كاتوليچەسكوە كرەششەنيە.. «نە ۆەريتە؟ ۆوت موليتۆا رۋسي، ەە، كاك رەليكۆيۋ، چيتالي ۆ كيەۆە ۆ گود 1 500-لەتنەگو يۋبيلەيا گورودا. «حوداي الدىندا بەتەن ادەم اچىك بۋلسىن...»، چتو زناچيت «كاجدىي چەلوۆەك دولجەن پرەدستات پەرەد بوگوم س وتكرىتوي دۋشوي». ۆ ۆەليكوي ستەپي جيلي تيۋركي، نە سلاۆيانە، وني وسنوۆالي كيەۆسكۋيۋ رۋس، پوتوم موسكوۆسكۋيۋ. ناچينايا پرەدچۋۆستۆۋيۋ نەدوۋمەنيە: نا كاكوم يازىكە گوۆوريلا موسكوۆسكايا رۋس پري يۆانە گروزنوم؟ وتۆەچايۋ پو تيۋركسكي.. اۆارى بىلي كاتوليكامي، ەدينستۆەننىمي نا كاۆكازە. پوۆتوريايۋ، اۆارى – چتو پودتۆەرجدايۋت يح كلادبيششا! – بىلي كاتوليكامي.

بەكجان ادەنۇلى

Abai.kz

1 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 1205
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 1096
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 834
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 977