- سەرىك نىعمەتۇلى، ۇكى­مەت 2012 جىلدىڭ باسىن­دا ەكونوميكانىڭ ءوسۋ قارقىنى 7% بولادى دەپ مالىمدەگەنى ەسىمىزدە. شىن مانىندە وتكەن جىلى بۇل كورسەتكىش نەبارى 5%-دى قۇرادى. ءبىر سۇحباتىڭىزدا، بيىل وسى قارقىندى ساقتاپ قا­لۋعا كۇشىمىز جەتەدى دەگەن ەدىڭىز. الايدا ەكونوميكا ءمينيسترلى­گى ءىجو-ءنىڭ بيىلعى ءوسىمىن - 6% دەڭگەيىندە بولجادى. الەمدىك نارىقتاعى شيكىزاتقا قاتىستى سۇرانىستىڭ ازايىپ بارا جات­قانىن ەسكەرسەك، مۇنداي بولجام قانداي كورسەتكىشتەرگە سۇيەنىپ جاسالىپ وتىر؟
- قازاقستان ەكونوميكاسى ءۇشىن 5% ءوسىم - جاقسى كورسەت­كىش. ەلىمىزدىڭ ەڭ ءىرى ساۋدا ءارىپ­تەستەرىنىڭ ءبىرى قىتايدا سوڭعى 30 جىلدا بولماعان ەكونومي­كالىق ءوسىمنىڭ باسەڭدەۋى باي­قالدى. ۇمىتپاسام 7,8%-عا دەيىن ءتۇسىپ كەتتى. رەسەيدە وتكەن جىلعى ءوسىم 3,5%-دى قۇرادى. قارىز بەن جۇمىسسىزدىق بۇيىردەن قىس­قان ەۋروپالىق وداق ەلدەرى دە قاتاڭ ەكونوميكالىق شارا­لاردى قولعا الۋعا ءماجبۇر بو­لۋدا. الەمدىك ەكونوميكا داعدا­رىستان كەيىن ازداپ «ەس جيا» باستاعانمەن، ءالى دە تۇراقتى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتە الماي وتىر. قالىپتاسقان جاعداي الەمدىك نارىقتىڭ بەلسەندى ءمۇ­شەسى رەتىندە بىزدەگى ەكسپورتتىق وپەراتسيالارعا كەرى اسەر ەتپەي قويعان جوق. ماسەلەن، سىرتقى نارىقتا قارا مەتاللۋرگيا سا­لاسى بويىنشا قازاقستاندىق ونىمدەرگە دەگەن سۇرانىس 30%-عا دەيىن ازايىپ كەتتى، سوعان ءساي­كەس، كەن ءوندىرۋ كولەمى 13%-عا تومەندەدى. بىلتىر مۇناي كولەمى دە 2011 جىلعى كورسەتكىشتەن 1,9%-عا از وندىرىلگەنى ءمالىم. جوسپارلانعان پارامەترلەرگە قول جەتكىزە الماۋىمىزدىڭ ەڭ باستى سەبەبىن الەمدىك ەكونومي­كا دامۋىنىڭ باياۋلاۋىمەن ءتۇ­سىندىرۋگە بولادى. دەسەك تە، پرەزيدەنت تاپسىر­ماسىنا ساي داعدارىسقا قار­سى دەر كەزىندە شۇعىل شارالار قابىلدانىپ، وتكەن جىلى نەگىز­گى ەكونوميكالىق باعدارلاما­لاردى ىسكە اسىرۋدا ايتارلىق­تاي ناتيجەلەرگە قول جەتكىزىل­دى. ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى ارتتى، حيميا، فارماتسەۆتيكا، جەڭىل ونەركاسىپ، ماشينا قۇ­رىلىسى ونەركاسىبىنىڭ بارلىق سالالارىندا ءوسىم بايقالدى. ينفلياتسيا 1,4%-عا تومەندەدى، جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 5,3 % دەڭ­گەيىندە قالدى. ەلىمىزدىڭ حا­لىقارالىق رەزەرۆى، ۇلتتىق قورداعى قاراجات، بانكتەردەگى اكتيۆتەر، حالىقتىڭ اقشالاي تابىسى، جالاقىسى كوبەيدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ جۇرگىزىپ وتىرعان ەكو­نوميكالىق ساياساتى 2012 جىلى مەملەكەتىمىزدەگى ماكرو­ەكونوميكالىق جانە الەۋمەت­تىك تۇراقتىلىقتى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىندىك بەردى. ال بيىلعى جاعداي قاي با­عىتتا ءوربيدى دەگەنگە كەلەتىن بول­ساق، ءوزىڭىز بىلەسىز، اۋىر سوققى­­دان الەمدىك ەكونوميكا ءالى ايى­­عىپ كەتكەن جوق. كەشەگى كيپردەگى قارجىلىق كۇيزەلىس سونىڭ ءبىر عانا مىسالى. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جاھاندىق ەكونو­ميكانىڭ ءوسىمىن بيىل نەبارى 3,5%، ال دۇنيەجۇزىلىك بانك 2,4% دەڭگەيىندە بولجاپ وتىر.  دەگەنمەن وسىنداي كۇردەلى كەزەڭدە دە، قازاقستاننىڭ بيىل ەڭ كەمى 6% ەكونوميكالىق ءوسىم­دى قامتاماسىز ەتۋگە مۇمكىنشى­لىگى جەتكىلىكتى دەپ ويلايمىن. وعان قاجەتتى العىشارتتاردىڭ ءبارى بار. ۇكىمەت مەملەكەت باس­شىسىنىڭ «قازاقستان - 2030» جانە ەلىمىزدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى دامۋىنىڭ ستراتەگيا­لىق جوسپارلارىن ىسكە اسىرۋ­دى جالعاستىرىپ، ەكونوميكا­لىق ساياساتتى جۇرگىزۋدە «قازاق­ستان - 2050» ستراتەگياسىنىڭ نە­گىزگى ەرەجەلەرىنە سۇيەنەتىن بولا­دى. پراگماتيكالىق، ياعني تابىس­قا نەگىزدەلگەن ينۆەستيتسيالىق ساياسات پەن ەكونوميكانى ءار­تاراپتاندىرۋدى جالعاستىرۋ، كاسىپكەرلىكتى جان-جاقتى قول­داۋ، جاڭا جۇمىس ورىندارىن اشۋ - مۇنىڭ بارلىعى تۇراق­تى ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋگە باعىتتالادى. جانە ول الدى­مەن، ىشكى سۇرانىسقا ارقا سۇيەيدى. نەگىزگى ينۆەستيتسيالار ەكونوميكانىڭ شيكىزاتتىق ەمەس سەكتورىنا جۇمسالادى. بۇل ورايدا، يندۋستريالاندى­رۋ باعدارلاماسى ىشكى سۇرا­نىستى قولداۋدىڭ ەڭ ماڭىزدى قۇرالى بولىپ قالا بەرەدى. اتالعان باعدارلاما شەڭبەرىن­دە «ونىمدىلىك - 2020»، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى - 2020»، سونىمەن قاتار اگروونەركاسىپتىك كە­شەن، كولىك، ينفراقۇرىلىم­دىق، ەنەرگەتيكالىق سالالاردا­عى سەرپىندى جوبالاردى ىسكە قوسۋ، ونىڭ ىشىندە «باتىس ەۋروپا - باتىس قىتاي» حالىقارالىق اۆتوكولىك ءدالىزىنىڭ قازاقستان اۋماعىنداعى قۇرىلىسىن اياق­تاۋ، «جەزقازعان - بەينەۋ» ءجا­نە «ارقالىق - شۇباركول» با­عىتىنداعى جاڭا تەمىر جول جەلىسىنىڭ، باتىس-سولتۇستىك-ورتالىق گاز قۇبىرى قۇرى­لىسىنىڭ باستالۋى، حالىقتىڭ تۇرمىسىن جاقسارتۋعا با­عىت­تالعان تۇرعىن ءۇي كوممۋنال­دىق شارۋاشىلىعىن جاڭعىر­تۋ، قولجەتىمدى تۇرعىن ۇيمەن، ساپالى اۋىزسۋمەن قامتۋ سياق­تى سالالىق باعدارلامالاردى جۇزەگە اسىرۋ ەكونوميكانىڭ جوسپارلانعان ءوسىمىن قامتاماسىز ەتۋگە، ينفلياتسيالىق دەڭگەيدى 6-8% ارالىقتا ۇستاپ تۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. الدىن الا بولجام بويىنشا، بيىل ءبىرىنشى توقسانداعى ەكو­نوميكالىق ءوسىم 4,5% بولادى دەپ وتىرمىز. ال ينفلياتسيا 1,9% دەڭگەيىندە قالىپتاستى، ونىڭ ىشىندە ناۋرىز ايىنداعى ينفلياتسيا 0,2%-دى قۇرادى. ورتا مەرزىمدىك كەزەڭگە ار­نالعان بولجام تۋرالى ايت­ساق، 2013-2017 جىلدارى ەكو­نوميكانىڭ ناقتى ءوسىمى 6-7,6% دەڭگەيىندە جوسپارلاندى. بۇل، الداعى بەس جىلداعى ەكو­نوميكانىڭ ورتاشا ءوسىمى 7% دەڭگەيىندە بولادى دەگەن ءسوز. قورىتا ايتقاندا، ەلىمىزدە تۇراقتى ەكونوميكالىق ءوسىمدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي جاسالعان.
- ەلباسى كوتەرىپ وتىرعان ەكونوميكانىڭ تۇراقتى ءوسى­مىن قامتاماسىز ەتۋ ماسەلەسىن ەلىمىزدىڭ شيكىزاتقا تاۋەلدىلى­گىن بارىنشا ازايتپاي شەشۋ مۇمكىن ەمەس. وسى ورايدا ۇدە­مەلى يندۋستريالىق-يننو­ۆاتسيالىق دامۋ مەملەكەتتىك باعدارلاماسى شەڭبەرىندە قان­شاما كاسىپورىندار مەن زاۋىتتار ىسكە قوسىلىپ جاتىر. الايدا بۇل جوبالاردىڭ يگىلى­گىن حالىق قاشان سەزىنەدى؟ وتان­دىق ءونىم ەلىمىزدە قاشان ۇلت­تىق ماقتانىشقا اينالادى دەپ ويلايسىز؟
- ۇدەمە­لى يندۋستريالدى-يننوۆاتسيا­لىق باعدارلامانى ورىنداۋعا كىرىسكەنىمىزگە ءۇش جىلدان اس­تى. ءوسىم جىلدان-جىلعا باي­قالىپ كەلەدى. ەلىمىزدىڭ ءىجو قۇرىلىمىنداعى وڭدەۋشى ونەركاسىبىنىڭ ۇلەس سالماعى وتكەن جىلى 12%-عا جۋىقتادى. سالىستىرمالى تۇردە ايتسام، ول 2009 جىلى 10,5%، 2011 جىلى 11,4%-دى تولتىرعان. ءبىر اتاپ وتەتىن جايت، تاۋ-كەن سالاسىنا قاراعاندا وڭدەۋشى ونەركاسىبى­نىڭ ءوسىمى بەس ەسەگە جۋىق ار­تىپ وتىر.
ەڭ باستىسى، وتاندىق ەكو­نوميكادا بۇرىن بولماعان جا­ڭا وندىرىستىك سالالار قۇرى­لىپ جاتىر. بىلتىر جىلدىڭ سو­ڭىن­دا وزدەرىڭىز دە كۋا بولدىڭىز­دار، قازاقستاندا تۇڭعىش رەت فوتوەلەكتريكالىق مودۋل­دەر­دىڭ ءوندىرىسى جولعا قويىلدى. كو­لىكتىك ماشينا قۇرىلىسى دەگەن جاڭا وندىرىستىك سالا پايدا بول­دى. اۆتوكولىكتەردى ايتپاعان­نىڭ وزىندە جۇك ۆاگوندارىن، جولاۋشىلار تاسىمالدايتىن ۆاگونداردى، لوكوموتيۆتەردى شىعارا باستادىق. سيرەك كەز­دەسەتىن مەتالدار ءوندىرىسىن دا­مىتۋ قولعا الىندى. الەمدiك جەتەكشi كورپوراتسيامەن بىرگە ديزەلدiك قوزعالتقىشتاردى جاساپ شىعاراتىن زاۋىتتىڭ قۇرىلىسىنا كىرىستىك. بۇرىن مۇنىڭ ەشقايسىسى دا بولعان جوق ەدى. 2008 جىلمەن سالىستىر­عاندا مۇناي-گاز وڭدەۋ ءوندىرى­سىنە قاجەتتى قۇرالدار شىعارۋ 5,1 ەسە، اۋىل شارۋاشىلىعى تەح­نيكالارىن شىعارۋ 2 ەسەگە ارتتى. وڭدەۋشى ونەركاسىبىن­دەگى ەڭبەك ونىمدىلىگى ءبىر جارىم ەسە­گە كوبەيدى.  ال يندۋستريالاندىرۋ كار­تاسىندا جالپى قۇنى 11,1 ترلن تەڭگەنى قۇرايتىن 779 جوبا بار. جوبالاردىڭ باسىم كوپشىلى­گىن جەكە سەكتوردىڭ جۇزەگە اسى­رىپ وتىرعانىن اتاپ وتكەن ءجون. ءوت­كەن ءۇش جىلدا يندۋستريالان­دىرۋ كارتاسى شەڭبەرىندە جالپى قۇنى 2,1 ترلن تەڭگە بولاتىن 537 جوبا ىسكە قوسىلدى. 57 مىڭ­نان استام تۇراقتى جۇمىس ور­نى قۇرىلىپ، ىسكە قوسىلعان جو­بالار 1,6 ترلن تەڭگەنىڭ ءونىمىن شىعاردى. بيىلدىڭ وزىندە تاعى 135 جوبانى ىسكە قوسۋ جوسپارلانىپ وتىر. ونىڭ ىشىندە جامبىل وبلىسىندا مينەرالدى تى­ڭايتقىشتار شىعارۋ زاۋىتى، اقتوبە وبلىسىندا شىنى زاۋىتى، پاۆلودار وبلىسىندا كۇيدىرىلگەن انودتار زاۋىتى، اقتاۋداعى بيتۋم زاۋىتى سياق­تى ءىرى-ءىرى وندىرىستەر بار. ءبىز ين­دۋستريالاندىرۋ كارتاسى شەڭ­بەرىندە قازاقستاندا بۇ­­رىن-سوڭدى شىعارىلماعان 100-دەن استام ونىمدەردى وندىرۋگە قول جەتكىزدىك. مۇنداي جۇمىس­تار تۇراقتى تۇردە جالعاساتىن بولادى. جۋىردا عانا ەلباسىنىڭ قابىلداۋىندا بولعانىمدا يندۋستريالاندىرۋ كارتاسى شەڭبەرىندە ىسكە قوسىلعان كا­سىپورىنداردى، وندىرىستىك قۋاتتىلىعىنا شىعارۋ ءجونىن­دە ناقتى تاپسىرما بەردى. بۇل ءما­سەلە ۇكىمەتتىڭ تۇراقتى با­قىلاۋىندا.

- باسپاسوزدە «قازاقستان ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىزدىككە قاشان قول جەتكىزەدى؟» دەگەن ساۋال ءجيى كوتەرەدى. پرەمەر-مينيستر رەتىندە مۇنداي ساۋال­دارعا نە ايتار ەدىڭىز؟ ەلدى مە­كەندەردى تابيعي گازبەن، ەلەكتر قۋاتىمەن قامتاماسىز ەتۋدە ناقتى قانداي جۇمىستار اتقا­رىلۋدا؟ سونىمەن قاتار بالا­مالى قۋات كوزدەرىنىڭ ءمۇم­كىندى­گىن پايدالانۋ بارىسى قالاي؟
- ەنەرگەتيكالىق قاۋىپ­سىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ ءبىر­دەن-ءبىر جولى - جەكە قۋات كوز­دەرىن دامىتۋ. قازىرگى تاڭدا ءبىز ىشكى نارىقتاعى ەلەكتر ەنەر­گياسىنا دەگەن سۇرانىستى تولىعىمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرمىز. وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ قۋاتتى­لى­عى 300 مۆت-تىق مويناق گەس-ءىن ىسكە قوسقانىن بىلەسىزدەر. ەكىباستۇز 1 گرەس-ىندە ارقايسى­سىنىڭ قۋاتى 500 مۆت بولاتىن ەكى ەنەرگوبلوكتى قايتا جاڭعىر­تۋ جۇمىستارى جالعاسۋدا. سونى­مەن بىرگە قۋاتى 600-660 مۆت-تىق ەنەرگوبلوك قۇرىلىسى باس­تالدى. شاردارا سەس-ءىن قايتا جوندەۋ جۇمىستارى جانە قۋاتى 1320 مۆت بولاتىن بالقاش جەس قۇرىلىسى قارقىندى جۇرۋدە. ەنەرگەتيكالىق تاۋەلسىز­دىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ تاعى ءبىر جولى ول - اتوم ەلەكتر ستانسا­سى. اەس-ءتىڭ قاجەتتىلىگى ءجونىن­دە مەملەكەت باسشىسى دا قاداپ ايتتى. ءبىزدىڭ ەلىمىزدە اەس قۇرىلىسى ەنەرگەتيكالىق قۋات كوزدەرىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن جانە ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن قاجەت. قازىرگى تاڭدا قۋاتتىڭ بۇل ءتۇ­رىن الەمنىڭ 31 مەملەكەتى پاي­دالانادى. ءبىر عانا فرانتسيا ەلەكتر قۋاتىنىڭ 78%-ىن وسى اەس-تەن الادى. ماگاتە-ءنىڭ مالىمەتى بويىنشا 29 مەملە­كەت اەس قۇرىلىسىن سالۋعا نيەتتى. ءبىزدىڭ جۇمىس توبى قازىر ەكى الاڭدى قاراستىرۋ ۇستىندە. ونىڭ ءبىرى ماڭعىستاۋ اتوم ەنەرگو كومبيناتىنىڭ ورنى بولسا، ەكىنشىسى بالقاش جىلۋ ەلەكتر ستانساسىنىڭ نەگىزىندە سالۋ جوسپارلانۋدا. ازىرگە بۇل - تالقىلانىپ جاتقان جوبا. بۇگىندە ەلەكتر ەنەرگەتيكا­سى سالاسىن دامىتۋ جانە وعان قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋ ءۇشىن ءتيىستى زاڭدىق نورمالار قابىلداندى. 2015 جىلعا دەيىن بۇل سالاعا 1 ترلن تەڭگەدەن اس­تام ينۆەستيتسيا تارتىلادى دەپ بولجانۋدا. ناتيجەسىندە 3000 مۆت-تان استام جاڭا قۋات كوزدەرىن قوسۋعا مۇمكىندىك تۋادى.  گازداندىرۋ ماسەلەسىنە كەلەتىن بولساق، وڭتۇستىك ءوڭىرىن قامتاماسىز ەتۋدى بەينەۋ-شىمكەنت-اقبۇلاق گاز قۇبىرىن تارتۋ ارقىلى شەشەمىز. بۇل جۇمىستار بيىل اياق­تالۋى ءتيىس. ەلىمىزدىڭ 9 وبلىسى تابيعي گازبەن تولىق قامتاماسىز ەتىلگەنىمەن، بۇل ارينە، جەتكىلىكسىز. ويتكەنى رەسپۋبليكاداعى ەلدى مەكەندەردىڭ نەبارى 23%-ى عانا گازداندى­رىلعان. وتكەن جىلى وسى ماقساتقا رەسپۋب­ليكالىق بيۋدجەتتەن 13 ملرد تەڭگە ءبولىندى. بۇل سوما 2004 جىلى ەكى ملرد تەڭگە عانا ەدى. ەندى قارجى ءبولۋ جىلدان-جىلعا كوبەيىپ، تاعى 46 ەلدى مەكەنگە گاز تارتىلدى. ال بالامالى قۋات كوزدەرىن پايدالانۋ - ەلىمىزدىڭ ەلەكتر ەنەرگەتيكاسىن دامىتۋ­دىڭ جانە ەكولوگيالىق پروبلەمالاردى شە­شۋ­دىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. قازىرگى بولجام بويىنشا قازاقستاندا بالامالى قۋات كوزدەرىنىڭ الەۋەتى وتە ۇلكەن، شامامەن 1 ترلن كۆت ساع. باعالانۋدا. بالامالى ەنەر­گەتيكا ءبىزدىڭ يندۋستريالدى باعدارلاما­مىزدىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە ايقىندالعان. تەك وسى بالامالى قۋات كوزدەرى ارقىلى عانا ءبىز 2014 جىلعا قاراي 1 ملرد كۆت ساع. ەلەكتر ەنەرگياسىن الامىز دەگەن ماقسات قويىپ وتىر­مىز. سونىمەن بىرگە جاسىل ەكونومي­كانى دامىتۋ بويىنشا دا تۇراقتى جۇمىس جۇرگىزىلۋدە. الماتى، جامبىل، وڭتۇستىك قازاقستان، قاراعاندى وبلىستارىندا شاعىن سۋ ەنەر­گەتيكالىق نىساندارى ىسكە قوسىلدى. جام­بىل، اقمولا جانە سولتۇستىك قازاقستان وب­لىستارىندا جەل ەلەكتر ستانسالارى جۇمىس ىستەپ تۇر. الماتى جانە جامبىل وبلىس­تا­رىندا كۇن ەنەرگياسىن ءوندىرۋ الاڭدارى قۇرىلعان. بۇل رەتتە، 2012 جىلى تەك قانا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى ارقىلى  450 ملن كۆت ساع. ەلەكتر ەنەرگياسى ءوندىرىل­-ءدى، ونى 2011 جىلمەن سالىستىرعاندا 27 ملن كۆت ساع. كوپ.
اتالعان سالانىڭ ينۆەستيتسيالىق تار­تىم­دىلىعىن ارتتىرۋ ماقساتىندا، جاڭا زاڭ جوباسى دايىندالىپ، پارلامەنتكە ۇسى­نىل­دى. زاڭ جوباسى بويىنشا جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىنىڭ ءاربىر تۇرىنە شەكتى تا­ريف­تەر قولدانىلادى. ەگەر وسى نورما قا­بىلدانسا، ينۆەستورلار جوباعا جۇمساعان قا­راجاتتارىنىڭ قايتارىمىنا سەنىمدىلىگى ارتادى. وسى باعىت بويىنشا الداعى ۋاقىتتا الماتى وبلىسىنداعى شەلەك ءدالىزى مەن جوڭعار قاقپاسىندا، اقمولا وبلىسىنىڭ ەرەيمەنتاۋ اۋدانىندا، ارقالىق قالاسى­نىڭ ماڭىندا، شىعىس قازاقستان وبلى­سى­نىڭ ۇلان اۋدانىندا جانە جامبىل وب­لى­سىنىڭ قورداي اۋدانىندا جەل ەلەكتر ستان­ساسى سالۋ كوزدەلۋدە. الماتى، جامبىل، قىزىلوردا وبلىستارىندا ۇلكەن قۋاتتى كۇن ەلەكتر ستانسالارىن قۇرۋ جوسپارلانۋدا.  سونداي-اق ەلباسىمىزدىڭ تاپسىرماسى­نا وراي، اعىمداعى جىلعى قاڭتار ايىندا بالامالى ەنەرگەتيكانى دامىتۋ جونىندەگى 2013-2020 جىلدارعا ارنالعان ءىس-شارالار جوسپارى قابىلداندى. وعان سايكەس 2020 جىل­عا دەيىن 13 جەل ەلەكتر ستانساسى، 14 سۋ ەلەكتر ستانساسى جانە 4 كۇن ەلەكتر ستانسا­-سى پايدالانۋعا بەرىلەدى دەپ وتىرمىز.

- سەرىك نىعمەتۇلى، قاراپايىم تۇرعىن­داردى الاڭداتىپ جۇرگەن ساۋالداردىڭ ءبىر­قاتارىنا توقتالىپ وتسەم دەپ ەدىم.  ەلىمىزدە زەينەتاقى جۇيەسىن جاڭعىرتۋ رەفورماسى باستالدى. بىرىڭعاي ۇلتتىق زەي­نەتاقى قورى قۇرىلىپ جاتىر. قازىر قوعامدا الىپقاشپا اڭگىمە كوپ، زەينەتاقىمىز نە بو­لادى، جيناعان قاراجاتىمىز قالاي ساقتالا­دى دەگەن سۇراقتاردى دا وقىرماندارىمىز ءجيى قويادى. جالپى، قورلاردى بىرىكتىرۋدىڭ حالىق­قا قانداي پايداسى بار؟
- ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ الەۋمەتتىك قام­سىز­داندىرۋ سالاسىن ەكونوميكالىق ساياساتىنا بەيىمدەپ، دامىتىپ وتىرادى. جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋ تۋ­رالى مىندەتتى مەملەكەت باسشىسى ءوزىنىڭ بىل­تىرعى حالىققا جولداۋىندا ۇكىمەتتىڭ الدىنا قويعان. بيىل جىلدىڭ باسىندا ەلباسى ۇكىمەت پەن ۇلتتىق بانككە ءبىرىڭ­عاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن قۇرۋدى تاپسىردى. وسى ورايدا ۇكىمەت «قازاقستان رەسپۋبليكاسىندا زەينەتاقىمەن قامسىز­داندىرۋ تۋرالى» زاڭ جوباسىن ازىرلەپ، ءما­جىلىستىڭ قاراۋىنا ۇسىندى. زاڭ جوباسىندا بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورىن قۇرۋ، زەينەت جاسىن بىرىزدەندىرۋ جانە ءمىن­دەتتى كاسىپتىك زەينەتاقى جارنالارىن ەنگىزۋ سياقتى كونتسەپتۋالدى وزگەرىستەر ەنگىزىلدى. باستى ماسەلە قورلاردى بىرىكتىرۋدە ەمەس، مەملەكەتتىك جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى­نىڭ نەگىزىندە بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەي­نەتاقى قورىن قۇرۋ توڭىرەگىندە بولىپ وتىر. ال ول قانداي قاجەتتىلىكتەن تۋىندادى؟ ءبىر­ىڭعاي قوردىڭ ماقساتى - جيناقتاۋشى زەي­نەتاقى جۇيەسىنىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، ياعني ازاماتتاردىڭ جيناقتاۋشى جۇيەگە قاتى­سۋىن ىنتالاندىرۋ، قارجىلىق ساۋاتىن ارت­تىرۋ، ينۆەستيتسيالىق كىرىسىن ۇلعايتۋ، زەي­نەتاقى جارنالارىنىڭ تۇراقتى تۇسىمدەرىن قامتاماسىز ەتۋ. وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زەي­نەتاقى قورلارىمىز قارجىلىق ينستيتۋت رە­تىندە، مۇنداي جۇمىستارمەن تۇراقتى تۇردە اينالىسقان ەمەس.  بىلتىر ەڭبەك جانە حالىقتى الەۋمەتتىك قورعاۋ مينيسترلىگى جىل بويى ەلىمىزدەگى جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورلارىنىڭ جۇ­مىسىنا تالداۋ جۇرگىزدى. قازىرگى تاڭدا ەلى­مىزدە تۇراقتى جۇمىس ىستەپ وتىرعان 8,4 ملن ازاماتتىڭ ىشىندە قورلارعا تۇراقتى تۇردە جارناسىن اۋداراتىنداردىڭ سانى 5,7 ملن  عانا. قورلار سالىمشىلاردى ىنتالاندى­رىپ، جاڭا قاتىسۋشىلاردى تارتۋدىڭ ور­نىنا، سالىمشىلاردى بىرىنەن-ءبىرى اۋىستى­رىپ الۋمەن اۋەستەنىپ كەتتى.  سونىمەن قاتار جەكە زەينەتاقى ەسەپ­شوت­تارىن باسقارۋداعى جاريالىلىق پەن اشىقتىقتى قامتاماسىز ەتۋ بىرىڭعاي جي­ناقتاۋشى زەينەتاقى قورىنىڭ باستى ءمىن­دە­تىنىڭ بىرىنە اينالادى. بۇل قوردىڭ قۇرىل­تايشىسى جانە اكتسيونەرى قر ۇكىمەتى بو­لادى. قوردىڭ زەينەتاقى اكتيۆتەرىن باس­قارۋ - ۇلتتىق بانككە تاپسىرىلادى. ال ۇلتتىق بانكتىڭ ۇلتتىق قوردى باسقارۋدا ۇلكەن تاجىريبەسى بار ەكەنى بەلگىلى.
بىرىڭعاي جيناقتاۋشى زەينەتاقى قورى دا ۇلتتىق قور سياقتى ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ ستراتەگيالىق جيناعى. ال ينۆەستيتسيالىق ستراتەگيانى زەينەتاقى اكتيۆتەرىن باسقارۋ جونىندەگى كەڭەس بەكىتەدى. كەڭەستى قۇرۋ تۋ­رالى شەشىمدى ەلباسى قابىلدايدى. وزگەرىس­تەردەن قورقۋدىڭ قاجەتى جوق، زەينەتاقى اك­تيۆتەرىنىڭ بۇتىندەي ساقتالۋى مەن ين­ۆەس­تيتسيالىق تابىستارىنىڭ ۇلعايۋىنا مەملە­كەت كەپىلدىك بەرەدى.

ال زەينەت جاسىن تەڭەستىرۋ ماسەلەسى بو­يىن­شا قازىرگى تاڭدا ىنتىماقتى جۇيە اياق­تالۋ ساتىسىندا تۇرعاندىقتان، ۋاقىت وتە ازاماتتاردى جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيە­سىمەن قامتۋعا باسا كوڭىل ءبولىنىپ وتىر. ۇلت­تىق جانە شەتەلدىك ساراپشىلار جۇرگىزگەن زەرتتەۋلەر بويىنشا ەگەر قازىرگى قولدا­نىس­تاعى زەينەتاقى جۇيەسى قالاتىن بولسا، زەي­نەتاقى تولەمدەرىن وسىرمەك تۇگىلى، وسى كۇ­يىن­دە ساقتاپ قالۋدىڭ ءوزى قيىنعا سوقپاق. بىرىنشىدەن، ورتاشا ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ۇلعايۋى، جۇمىس ىستەيتىن ايەلدەر سانىنىڭ ءوسۋى سياقتى الەم ەلدەرىندە بايقالعان ءۇر­دىستەر بىزدە دە ورىن الدى. بىرقاتار ەۋروپا ەلدەرى ايەلدەردىڭ زەينەت جاسىن 65-تەن 67 جاسقا دەيىن كوتەرۋدى جوسپارلاۋدا. قازىرگى تاڭدا جيناقتاۋشى زەينەتاقى جۇيەسىندە ايەلدەردىڭ ۇلەسى 45%. ولاردىڭ ورتاشا زەينەتاقى جيناقتارى ەر ادام­دار­دان 25%-عا تومەن. ايەلدەردىڭ قاجەتتى زەي­نەتاقى جيناقتارىن تولتىرا الماۋىنىڭ بىردەن-ءبىر سەبەبى - جيناقتاۋ جۇيەسىنە قا­تىسۋ مەرزىمىنىڭ جانە ەر ازاماتتارعا قارا­عاندا جالاقىسىنىڭ از بولۋى. حالىقارالىق ساراپشىلاردىڭ ۇسىنىسى بويىنشا، ايەل­دەر قاجەتتى زەينەتاقى جيناعىن جيناۋ ءۇشىن ەڭ كەمى بۇل جۇيەگە 30-35 جىل بويى تۇراقتى قا­تىسۋى كەرەك. سوندىقتان كەلەشەكتە ءتيىستى دەڭگەيدە زەينەتاقى الۋدى قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن زەينەت جاسىن ۇلعايتۋ - قاجەتتىلىك دەپ تۇسىنگەن ءجون. زاڭ جوباسىن ءماجىلىس دەپۋتاتتارى ءبى­رىنشى وقىلىمدا ماقۇلدادى. وندا زەينەت­كەرلىككە شىعۋ كەزەڭىن ءار جىل سايىن 6 ايعا ۇزارتۋ ارقىلى ون جىلدىڭ كولەمىندە شەشۋ تۋرالى ۇسىنىس بار. ەندى ۇكىمەت زەينەت جا­سىنا جاقىنداعان ايەلدەردى جۇمىسپەن قام­تۋدى كوزدەيتىن ارنايى باعدارلاما ازىرلەپ جاتىر. مۇنىمەن بىرگە زاڭ جوباسىندا زياندى وندىرىستە جۇمىس ىستەيتىن ازاماتتاردى زەي­نەتاقىمەن قامسىزداندىرۋ ماسەلەسىن شەشۋ دە كوزدەلگەن. ياعني جۇمىس بەرۋشىلەر بۇل ازا­ماتتاردىڭ زەينەتاقى جارنالارىنا قو­سىمشا 5% مولشەرىندە مىندەتتى كاسىپتىك جار­نالاردى اۋدارادى دەگەن جاڭا نورما ۇسىنىلدى. بۇعان دەيىن ول ەرىكتى جارنا ءتۇ­رىندە ءجۇرىپ، 4 مىڭ ادامدى قامتىعان. جاڭا وزگەرىس ەنگىزىلسە 135 مىڭداي ادام وسى ءمىن­دەتتى زەينەتاقى جارنالارىمەن قامتاما­-سىز ەتىلەدى دەگەن بولجام بار.

- ۇكىمەت «اگروبيزنەس - 2020» سالالىق باعدارلاماسىن قابىلدادى. ەل قازىناسىنان اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋعا قىرۋار قارا­جات قاراستىرىلىپ وتىر. ايتسە دە اۋىل شا­رۋاشىلىعىن قولداۋدىڭ 2014 جىلعا دەيىنگى باعدارلاماسىنىڭ ءالى اياقتالماعانىن بىلەمىز. جاڭا باعدارلامانى مەرزىمىنەن بۇرىن قا­بىلداۋعا نە سەبەپ؟
- اگروونەركاسىپ كەشەنىن دامىتۋدىڭ 2010-2014 جىلدارعا ارنالعان سالالىق باع­دارلاماسى بويىنشا ايتارلىقتاي ءناتي­جەلەرگە قول جەتكىزىلدى. اتالعان سالاداعى ەڭبەك ونىمدىلىگى ەسەلەنە ءتۇستى، ەكسپورتتىڭ ۇلەسى ارتتى. ەلىمىزدىڭ ازىق-تۇلىك قاۋىپسىز­دىگىن قامتاماسىز ەتۋگە قاتىستى ينفراقۇرى­لىمدىق، عىلىمي العىشارتتار جاسالدى. اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىنە دەگەن جاھاندىق سۇرانىستىڭ ءوسىپ وتىرعان قازىرگى جاعدايىندا قازاقستاننىڭ ازىق-تۇلىك ءون­دىرىسىنە تىڭ سەرپىلىس قاجەت. بۇل ورايدا، ەلباسىمىزدىڭ اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ دامۋ كوكجيەگىن قايتا قاراپ، جاڭا ستراتە­گيالىق ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ تۋرالى ۇكى­مەتتىڭ الدىنا قويعان تاپسىرماسى بار. سونداي-اق كەدەن وداعى جاعدايىندا جانە دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋ قارسا­ڭىندا اگروونەركاسىپ كەشەنىن تۇبەگەيلى جاڭعىرتۋدىڭ، جاڭادان سالالىق باعدارلا­مانى ازىرلەۋدىڭ قاجەتتىلىگى تۋىندادى. وسى­عان بايلانىستى، جوعارى تەحنولوگيالاردى دامىتۋ، باسەكەگە قابىلەتتىلىكتى ارتتىرۋ ءون­دىرىستىڭ الدىنا قويىلاتىن نەگىزگى مىندەتتەر بولىپ تابىلادى. ەلباسى تاپسىرماسى بويىنشا جاڭا باع­دارلامانى اقپان ايىندا ۇكىمەتتە بەكىتتىك. بۇل قۇجات جوباسى ەلىمىزدىڭ بارلىق وڭىرلە­رىندە جان-جاقتى تالقىلاۋدان ءوتتى. شارۋا­لاردىڭ، كاسىپكەرلەردىڭ، قارجى ۇيىمدارى وكىلدەرىنىڭ ۇسىنىستارى ەسكەرىلدى.
باعدارلامادا سالانى مەملەكەتتىك قول­داۋدىڭ قۋاتتى تەتىكتەرى قاراستىرىلعان. ونىڭ وسىعان دەيىن قابىلدانعان سالالىق باعدارلامادان ايىرماشىلىعى اگروونەر­كاسىپ كەشەنى سۋبەكتىلەرىنىڭ باسەكەگە قابى­لەتتىلىگىن ارتتىرۋ ءۇشىن قاجەتتى جاعداي تۋ­عىزۋعا باعىتتالۋىندا. مۇندا اگروونەركا­سىپ كەشەنىن مەملەكەتتىك قولداۋدىڭ جاڭا باعىتى - قارجىلىق ساۋىقتىرۋ قولعا الى­نىپ وتىر. ياعني اۋىل شارۋاشىلىعى تاۋارىن وندىرۋشىلەر بەرەشەكتەرىن قايتارۋعا، نە­سيەلەرىن قايتا قۇرىلىمداۋ، قايتا قارجى­لاندىرۋ ارقىلى قارجىلىق جاعدايىن سا­ۋىق­تىرۋعا جول اشىلادى. بۇل ماقساتقا 375 ملرد تەڭگە كوزدەلگەن.  ىسكە اسىرىلاتىن تاعى ءبىر ماڭىزدى باعىت - اگروونەركاسىپ سۋبەكتىلەرى ءۇشىن استىق ونىمدەرىن ساقتاۋ، قارجىلىق قىزمەتتەرگە قول جەتكىزۋ سياقتى مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن سۋبسيديالاۋدىڭ جاڭا تۇرلەرىنىڭ قولدا­نىلۋى. وعان 2 ترلن تەڭگەدەن استام قاراجات، ياعني وسى باعدارلاماعا بولىنگەن بارلىق قارجىنىڭ 74 پايىزى باعىتتالىپ وتىر. ال اگروونەركاسىپ كەشەنىنىڭ باسىم سا­لالارىندا، جاڭا كاسىپورىن سالۋعا ارنالعان ينۆەستيتسيالىق جوبالاردىڭ قارجىلىق شىعىنىن ازايتۋ ءۇشىن، ءىشىنارا جۇمسالعان شىعىندى وتەۋ جونىندە مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلەدى. 2020 جىلعا قاراي سۋبسيديالاۋ كولەمى 4,5 ەسەگە ارتاتىن بولادى. سونىمەن قاتار فيتوسانيتاريالىق، ۆەتەرينارلىق قاۋىپسىزدىكتى كۇشەيتۋگە قوماقتى قاراجات ءبو­لىندى. ناقتىراق ايتقاندا، مەملەكەتتىڭ مىندەتى - اگروبيزنەستىڭ دامۋىنا قاجەتتى بار­لىق جاعدايدى جاساۋ.
قازىرگى تاڭدا اگروونەركاسىپ سالاسىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن شاعىن جانە ورتا كا­سىپورىن يەلەرىنىڭ 30 پايىزى قارجى كوز­دەرىنە قولدارى جەتپەيدى. بۇل ءۇشىن سۋبسي­ديالاۋ، پايىزدىق مولشەرلەمەنى كەپىل­دەن­دىرۋ ءارى ساقتاندىرۋ، قارجىلىق ساۋىقتىرۋ سياقتى بارلىق تەتىكتەر پايدالانىلىپ، بۇرىن-سوڭدى بولماعان كومەكتەر بەرىلەدى. مۇنداي تىڭ قادامعا بارلىعى 3 ترلن 122 ملرد تەڭگە جوسپارلاندى. ءسويتىپ، باعدارلامانى ىسكە اسىرۋ ءناتي­جەسىندە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى ءون­دىرىسىنىڭ كولەمى 1,5 ەسەگە، ەڭبەك ونىمدىلىگى 3 ەسەگە، اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرىن سا­تۋدان تۇسەتىن ەكسپورتتىق تابىستى 20 پا­يىزعا وسىرۋگە، ىشكى نارىقتى 80 پايىز دەڭ­گەيىندە نەگىزگى ازىق-تۇلىك ونىمدەرىمەن قام­تا­ماسىز ەتۋ مۇمكىندىگى تۋادى. ەندى باع­دارلامانى جەرگىلىكتى جەرلەردە ءتيىمدى ىسكە اسىرىلۋىنا باسا ءمان بەرىلۋى ءتيىس. سون­دىق­تان دا سالالىق مينيسترلىكتەر مەن ءوڭىر باسشىلارىنا قاتاڭ تالاپ قويىلدى.

- وتكەن جىلدىڭ سوڭىندا «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ جيىنىندا سويلەگەن سوزىڭىزدە «قۋاتتى وڭىرلەر - ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك جاڭعىرۋىنىڭ نەگىزى» دەگەن ەدىڭىز. وسى ورايدا تۇڭعىش رەت ءوز الدىنا وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگى قۇرىلدى. ءسال بۇ­رىنىراقتا دايىندالعان مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىن ورىنداۋ اتالعان مي­نيسترلىككە مىندەتتەلدى. دەگەنمەن باعدارلا­ماعا ەنبەي قالعان شاعىن قالالاردىڭ جاعدايى قالاي بولماق؟
- ەلباسىنىڭ جارلىعى بويىنشا قۇ­رىلعان وڭىرلىك دامۋ مينيسترلىگى ايماقتىق دامۋ ماسەلەلەرى، ونىڭ ىشىندە ەكونوميكالىق ءوسىم نۇكتەلەرىن نىعايتۋ، كاسىپكەرلىكتى دا­مىتۋ، تۇرعىن ءۇي كوممۋنالدىق شارۋاشى­لىعىن جاڭعىرتۋ، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى، جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋ ماسەلەلەرىن رەت­تەۋدە نەگىزگى ۇيلەستىرۋشى مەملەكەتتىك ورگان بولىپ تابىلادى. ءبىز وتكەن جىلى مونوقا­لالاردى دامىتۋ باعدارلاماسىن بەكىتتىك. تىزىمگە ەنگەن 27 قالانىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ، شاعىن جانە ورتا بيزنەستى قولداۋ، الەۋمەتتىك جانە ينجەنەرلىك ينفرا­قۇرىلىمداردى دامىتۋ، ينۆەستيتسيالىق جوبالاردى ىسكە اسىرۋ، جۇمىسسىزدىقتى ازاي­تۋ ءۇشىن تەك بيىلعى جىلدىڭ وزىندە 38 ملرد تەڭگە ءبولىندى. الداعى ەكى جىلعا قوسىم­شا 100 ملرد تەڭگەگە جۋىق قاراجات جۇم­سالاتىن بولادى. ءبىز ول قالالاردا بەلسەندى جۇمىس ىستەپ تۇرعان شاعىن كاسىپورىندار سانىن 4 ەسە ۇلعايتۋدى مىندەت ەتىپ قويدىق. ءدال قازىر مونوقالالار تىزبەسىنە ەنبەي قالعان شاعىن قالالاردى دامىتۋدىڭ 2020 جىلعا دەيىنگى ارنايى باعدارلاماcىن ءازىر­لەۋ ءجۇرىپ جاتىر. بۇل تۇرعىدا مەملەكەت باس­شىسىنىڭ ۇكىمەتكە بەرگەن ناقتى تاپ­سىر­ماسى بار. قازىرگى تاڭدا ەلىمىزدە باعدار­لامالىق قۇجاتتارمەن قامتىلماعان شاعىن قالالاردىڭ سانى - 41. ءاربىر شاعىن شا­ھاردىڭ ەكونوميكالىق، ينفراقۇرىلىم­دىق، دەموگرافيالىق ەرەكشەلىكتەرى زەر­دەلەنگەن سوڭ، ءتيىستى شەشىم قابىلدايمىز.

- ورتالىقتان بەس مىڭنان استام مەم­لەكەتتىك قىزمەتكەر وڭىرلەرگە بارىپ جۇمىس ىستەيدى دەگەن ماسەلە كوتەرىلۋدە. مەملەكەتتىك بيلىكتى ورتالىقسىزداندىرۋ رەفورماسى قالاي جۇزەگە اسادى؟ قازىر اۋىلدىق جەرلەردەگى ماماندار جۇمىسسىز قالامىز با دەپ الاڭداپ وتىر. وسى ماسەلەنىڭ جاي-جاپسارىن ءتۇسىندىرىپ ايتساڭىز.
- ءبىز جۋىردا عانا جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى دامىتۋ جانە مەملەكەتتىك باسقارۋ ورگاندارى اراسىنداعى وكىلەتتىكتەردىڭ ارا­جىگىن اجىراتۋ ماسەلەلەرىنە قاتىستى ەكى ماڭىزدى زاڭ جوباسىن ۇكىمەتتە ماقۇلدادىق. ولار پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ قاراۋىنا ەن­گىزىلدى. زاڭ جوباسى بويىنشا مەملەكەتتىك باسقارۋ دەڭگەيلەرى اراسىنداعى ءبىرىن-ءبىرى قايتالايتىن فۋنكتسيالار الىنىپ تاستالادى جانە بىرقاتار وكىلەتتىكتەر ورتالىقتان ءوڭىر­لەرگە وتەتىن بولادى. سوعان سايكەس، ور­تا­لىقتان وڭىرلەرگە 5 مىڭنان اسا شتاتتىق بىرلىك بەرىلەدى. ارينە، ورتالىق جانە جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ قۇرىلىمى قايتا قارالادى، الايدا بۇل وڭىرلەردەگى وسىنشا ازاماتتار جۇمىسسىز قالادى دەگەن ءسوز ەمەس، ويتكەنى قوسىمشا ءبولىنىپ وتىرعان شتاتتىق بىرلىك بار. ناقتىلاي ايتقاندا، ورتالىقتا، ياعني مينيسترلىك دەڭگەيىندە مەملەكەتتىك رەتتەۋ سالاسىنداعى باقىلاۋ، قاداعالاۋ، قوعامدىق ءتار­تىپ، الەۋمەتتىك كومەك سياقتى ازامات­تاردىڭ قاۋىپسىزدىگىمەن تىكەلەي بايلانىستى جەكەلەگەن وكىلەتتىكتەر، كەدەندىك، سالىقتىق رەتتەۋ سياقتى ستراتەگيالىق فۋنكتسيالار قالادى. ال ورتالىقتان وبلىسقا، وبلىستان اۋدانعا، اۋداننان اۋىلعا دەنساۋلىق، اۋىل شارۋاشىلىعى، كولىك سالاسىنداعى بىرقاتار قىزمەت تۇرلەرىن ليتسەنزيالاۋ، اتتەستاتسيالاۋ، ورالمان، قونىس اۋدارۋشى مارتەبەسىن بەرۋ تۋرالى شەشىمدەردى قابىلداۋ، سپورتتىق ۇيىمداردىڭ قىزمەتىن ۇيلەستىرۋ، مۇگە­دەك­تەرگە كومەك ۇيىمداستىرۋ سياقتى كوپتەگەن فۋنكتسيالار ۇسىنىلادى. جالپى، اۋىلدىق وكرۋگتەر اكىمدەرىنە بەرىلەتىن فۋنكتسيالاردى ەسكەرە وتىرىپ، 66 فۋنكتسيا زاڭنامالىق تۇردە بەكىتۋ قاراستىرىلۋدا. بۇعان قوسا، بيىل اۋداندىق ماڭىزداعى قالالاردىڭ، اۋىل­دىق اكىمدەردىڭ سايلاۋى وتەدى. اكىم­دەردى سايلاۋ ارقىلى جەرگىلىكتى ماسەلەلەردى شەشۋدە سول ءوڭىر تۇرعىندارىنىڭ ءرولى ار­تادى. اكىمدەرگە اۋىلدىڭ كىرىس كوزدەرىن قا­لىپتاستىرۋ قۇقىعى دا جۇكتەلەدى. اكىمدىك­تەردىڭ يەلىگىندەگى مەنشىكتى جالعا بەرۋ، ايىپ­پۇلداردىڭ جەكەلەگەن تۇرلەرى، سىرتقى جار­ناما ورنالاستىرۋ ءۇشىن تولەمدەر سياق­تى، ت.ب. كىرىس كوزدەرى اكىمنىڭ ەكونوميكا­لىق جانە قارجىلىق دەربەستىگىن ارتتىرسا، حالىق تا ول قاراجاتتىڭ قايدا، قالايشا جۇمسالعانىنان حاباردار بولۋعا مۇمكىنشىلىك الادى.

- ەڭ وزەكتى ماسەلەنىڭ ءبىرى - حالىقتى قولجەتىمدى باسپانامەن قامتاماسىز ەتۋ. بۇل ورايدا جاڭادان باعدارلاما قابىلداندى، ونىڭ بولاشاعى قانداي؟ ورتاشا تابىسى بار ازاماتتار ارزان باسپاناعا شىنىمەن قول جەتكىزە الا ما؟
- باسپانا پروبلەماسى - ءسوز جوق، ءاربىر ادامعا قاتىسى بار الەۋمەتتىك وتكىر ماسە­لەنىڭ ءبىرى. ويتكەنى باسىندا ءۇيى، تۇراقتى جۇمىسى بار وتباسىنىڭ كوڭىل كۇيى دە، تۇر­مىسى دا جايلى. سوندىقتان مەملەكەتتىك دەڭگەيدە ەلىمىزدە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن دا­مىتۋعا قاتىستى بىرنەشە ماڭىزدى باعدار­لامالار قابىلداندى جانە ءتيىستى قاراجاتپەن قامتاماسىز ەتىلدى. ولار ءوز دەڭگەيىندە جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن ىنتالاندىرۋ، يپوتە­كالىق نارىقتاعى تۇراقتىلىقتى قامتاما­سىز ەتۋ، ۇلەسكەرلەردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ، تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناقتارى جۇيەسىن دامىتۋ سياقتى نەگىزگى مىندەتتەرىن ورىنداۋعا باعىتتالعان. اتالمىش دەڭگەيدە جۇرگىزىلگەن جۇيەلى ءىس-شارالاردىڭ ناتيجەسىندە 2005 جىلدان بەرى قاراي ەلىمىزدە جالپى الاڭى 50 ملن شارشى مەتردەن استام تۇرعىن ءۇي پاي­دالانۋعا بەرىلگەن ەكەن. بۇل - از كورسەتكىش ەمەس.  جاڭا باعدارلامانىڭ مىندەتى - اتى ايتىپ تۇرعانداي، حالىقتى باعاسى ارزان، قولجەتىمدى ۇيمەن قامتاماسىز ەتۋ. ول ءۇشىن سۇرانىسقا ساي ۇسىنىستى دا رەتتەپ وتىرۋ كەرەك. جاڭا قادام ءوز كەزەگىندە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىس جيناقتارى جەلىسى جانە قازاقستان يپوتەكالىق كومپانياسى ارقىلى بىرنەشە باعىت بويىنشا ىسكە اسىرىلۋدا. تۇرعىن ءۇي جيناقتارى جەلىسى ارقىلى حالىقتىڭ بارلىق ساناتتارى ءۇشىن ءۇي سالىناتىن بولسا، باع­دارلامانىڭ ودان بولەك، كوممۋنالدىق تۇر­عىن ءۇي كەزەگىندە تۇرعاندارعا، جاس وتباسى­لارعا، جالعا بەرىلەتىن تۇرعىن ءۇي، اپاتتى جاعدايداعى ۇيلەردى بۇزا وتىرىپ، الەۋمەتتىك تۇرعىن ءۇي سالۋ، جەكە تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسىن ىنتالاندىرۋ، ينجەنەرلىك - كوممۋنيكا­تسيا­لىق ينفراقۇرىلىمداردى دامىتۋ سياق­تى باعىتتارى بار. باعدارلاما بويىنشا ورتاشا تابىسى بار ازاماتتاردىڭ تۇرعىن ءۇي الۋىنا مۇمكىن­دىكتەرى جەتەرلىك. ناقتىلاپ ايتساق، سالىنىپ جاتقان تۇرعىن ءۇيدىڭ الاڭى 35 شارشى مەتردەن 75 شارشى مەترگە دەيىن. ءار شارشى مەترى 80 مىڭنان 100 مىڭ تەڭگە شاماسىندا بەلگىلەندى. ورتاشا ايلىق تولەمنىڭ مولشەرى باعدارلامانىڭ باعىتتارى بويىنشا 30 مىڭ تەڭگەدەن باستاپ 50 مىڭ تەڭگەگە دەيىن با­رادى. يپوتەكالىق نەسيە بويىنشا تولەم قۇنى - 86 مىڭ تەڭگە. بۇل قالىڭ كوپشىلىك ءۇشىن قولجەتىمدى باعا دەپ ويلايمىن. جاڭا باعدارلاما بويىنشا 2020 جىلعا قاراي جالپى الاڭى 63 ملن شارشى مەتر تۇرعىن ءۇي سالۋ جوسپارلانىپ جاتىر. شامامەن، 1 ملن وتباسى تۇرعىن ءۇي جاعدايىن جاقسارتادى دەپ كۇتىلۋدە. وتاندىق قۇرىلىس ماتەريالدا­رى­نىڭ ىشكى نارىقتاعى ۇلەسى 65%-دان 90%-عا دەيىن ارتادى. بيىل باعدارلامانى ىسكە اسى­رۋعا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن 107 ملرد تەڭگە ءبولىندى. 6,6 ملن شارشى مەتر جاڭا تۇرعىن ءۇي پايدالانۋعا بەرىلەدى. جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن 7 تۇرعىن ءۇي قۇرىلىسى كوم­بيناتىن ىسكە قوسۋ جوسپارلانىپ وتىر.

- 2017 جىلعى «ەكسپو» كورمەسىن وتكىزۋ قۇقىعىن جەڭىپ الدىق. حالىقارالىق ماڭىزى بار شارا، ارينە، ەلىمىزدىڭ بەدەلىنە، الەمدىك ارەناداعى ابىرويىنا ۇستەمدىك قوسارى ءسوزسىز. دەگەنمەن اتالعان شارا ەكونوميكامىزدىڭ دامۋىنا، جەكەلەگەن ازاماتتاردىڭ ءال-اۋقا­تىن ارتتىرۋعا قانداي مۇمكىندىكتەر بەرەدى؟
- ءبىر جارىم عاسىردان استام تاريحى بار «ەكسپو» كورمەسى -  حالىقارالىق ماڭىزى بويىنشا الەمدەگى ەڭ ءىرى ەكونوميكالىق فورۋمدارمەن سالىستىرۋعا بولادى، ال تار­تىمدىلىعى جاعىنان وليمپيادالىق ويىن­دار مەن فۋتبولدان الەم چەمپيوناتىنان كەيىن ءۇشىنشى ورىندا تۇرعان ەڭ ءىرى، بەدەلدى وقيعالاردىڭ ءبىرى. مۇنداي شارالارعا التى قۇرلىقتان ميلليونداعان ادام جينالادى. وندا الەمنىڭ بارلىق ەلدەرى تەحنولوگيالىق، عىلىمي، مادەني جەتىستىكتەرىن پاش ەتە وتىرىپ، جاھاندىق دامۋدىڭ جاڭا ءتارتىبىن قالىپتاستىرادى دەسەك تە قاتەلەسپەيمىز.
ارينە، بۇل كورمە الەم ەلدەرىنىڭ بىزگە كورسەتكەن شىنايى سەنىمىمەن بىرگە، ەلىمىزگە اسا زور جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى. 2017 جىل­دىڭ ماۋسىمىنان باستاپ ءۇش اي بويى وتەتىن كورمەگە 100-گە تارتا مەملەكەتتەن 2-3 ميل­ليون ارالىعىندا ادام جينالادى دەگەن بولجام بار. كورمەنىڭ استانادا ءوتۋى ەلى­مىزدىڭ ءوندىرىسى مەن ونەركاسىبىن جاڭا ساتىعا كوتەرۋگە ىقپال ەتەدى. قازىرگى تاڭدا الەمدە ەنەرگيا تاپشىلىعى ايقىن سەزىلۋدە. مەن وسىعان دەيىن ايتىپ كەتتىم، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بارلىق ايماعىندا تابيعي ەنەرگيا كوزدەرىن الۋعا مۇمىندىك مول. وسى ورايدا، كورمەگە «بولاشاق ەنەرگياسى» تاقىرىبىن ۇسىنعان قازاقستان الەمدىك دەڭگەيدەگى ماسەلەنى قوز­عايدى. بىزگە جاڭارتىلمالى قۋات كوزدەرىن ءوندىرۋ ءۇشىن قوسىمشا ينۆەستيتسيا تارتۋدىڭ مۇمكىندىگى زور. بۇل ءوز كەزەگىندە ەلباسى­مىز­دىڭ «جاسىل ەنەرگيانى» دامىتۋ تۋرالى جاھاندىق باستاماسىن جالعاستىرادى. سون­دىقتان قازاقستان ءوز جەرىندە ەڭ ءىرى جوعارى تەحنولوگيالىق كورمەنىڭ وتۋىنە كۇش سالاتىن بولادى. سونداي-اق ەكسپو ارقىلى ەلىمىز جاڭا تەحنولوگيالار مەن يننوۆاتسيالارعا قول جەتكىزىپ قانا قويماي، شاعىن جانە ورتا بيز­نەستىڭ دامۋىنا، جاڭا جۇمىس ورىندارى­نىڭ اشىلۋىنا، استانا ينفراقۇرىلىمى­نىڭ دامۋىنا، شەتەلدىك تۋريستەرگە ۇلتتىق داستۇرلەرىمىزدى دارىپتەۋگە، قوناقجايلى­لىعىمىزدى كورسەتۋگە مۇمكىندىك الادى. ءبۇ­گىندە كورمەنى ۇيىمداستىرۋ مەن وتكىزۋ ماسەلەلەرى بويىنشا مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى، ۇزاقمەرزىمدى ۇلتتىق جوسپار قابىلداندى. «استانا ەكسپو - 2017» ۇلتتىق كومپانياسى جۇمىسىن باستادى. ۇلت­تىق جوسپارعا سايكەس، ءبىز بيىلعى جىل­دىڭ سوڭىنا دەيىن تىركەۋ قۇجاتتاماسىن بەكىتۋگە، كورمەنى تىركەتۋگە جانە حالىقارا­لىق كورمەلەر بيۋروسىنىڭ رەسمي لوگو­تي­پىن، تۋىن الۋعا ءتيىسپىز.

- بۇيىرتسا، دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى­-نا وتكەلى جاتىرمىز. كەلىسسوزدەردى اياقتاۋ قاي مەرزىمگە جوسپارلانىپ وتىر؟ بىرىڭعاي ەكو­نوميكالىق كەڭىستىك پەن كەدەندىك وداق ايا­سىندا الەمدىك ۇيىممەن بايلانىسىمىز قالاي وربىمەك؟
- بۇگىنگى تاڭدا قازاقستاننىڭ دۇنيە­جۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنا كىرۋى بويىنشا ءتيىستى جۇمىستاردىڭ نەگىزگى بولىگى ەڭسەرىلىپ قالدى جانە كەلىسسوزدەر جۇرگىزۋ پروتسەسى اياقتالۋعا جاقىندادى. ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ بارلىعىمەن تاۋارلار مەن قىزمەت تۇرلەرىنىڭ ءبىزدىڭ ىشكى نارىققا كەلۋى تۋراسىنداعى ەكى­جاقتى كەلىسسوزدەر تولىعىمەن اياقتالدى. ال اۋىل شارۋاشىلىعى جانە تاعى باسقا دا جۇيەلەر ماسەلەلەرى بويىنشا ەل مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا كوپجاقتى كەلىسسوزدەر جالعاسۋدا. ولار، نەگىزىنەن، سۋبسيديالار بەرۋ، سانيتارلىق جانە فيتوسانيتارلىق تالاپتار، ساۋدا سالاسىنداعى تەحنيكالىق كەدەرگىلەر، اۋىل شارۋاشىلىعىن قولداۋدىڭ كولەمى سياقتى ءبىزدىڭ ۇلتتىق ەكونومي­كا­مىزدىڭ دامۋ جاعدايىنا تىكەلەي اسەر ەتەتىن وتە سەزىمتال ماسەلەلەر. سوندىقتان كەلىس­سوزدەردى اياقتاۋ مەرزىمى دسۇ-عا مۇشە مەم­لەكەتتەرمەن كەلىسسوزدەردىڭ ناتيجەسىنە باي­لانىستى بولىپ وتىر.
ال كەدەن وداعى مەن بىرىڭعاي ەكونو­ميكالىق كەڭىستىك اياسىنداعى ينتەگراتسيا­لىق ۇدەرىستەرگە كەلسەك، كەدەن وداعى ەلدەرى 2011 جىلى كەدەندىك وداقتىڭ كوپجاقتى ساۋدا جۇيەسى اياسىندا جۇمىس ىستەۋى تۋرالى شارتقا قول قويعان. اتالعان شارتتىڭ ەرەجەلەرىنە سايكەس، دسۇ-عا كىرگەن ەلدەردىڭ مىندەتتەمەلەرى ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيانىڭ قۇزىرىنا جاتاتىن بولسا، وندا كەدەن وداعىنىڭ كەلىسىم بازاسىنىڭ بولىگى رەتىندە تابىلادى. دەمەك، دسۇ-عا كىرگەن كەدەن وداعى مەملەكەتتەرىنىڭ ءمىن­دەتتەمەلەرى وداقتىڭ شارتىنا سايكەس ءۇي­لەستىرىلەدى. وسىعان بايلانىستى، ءوز كەزەگىندە كەدەن وداعى ەلدەرى قابىلداناتىن ءمىن­دەت­تەمەلەر تۋرالى ءبىرىن-ءبىرى حاباردار ەتىپ وتى­رۋلارى ءتيىس.

- جۋرناليستىك قىزمەتىمىزگە بايلانىس­تى ۇكىمەتتىك جيىنداردان، ءسىزدىڭ رەسمي ساي­تىڭىزدان كورىپ، باقىلاپ وتىرامىز، ۇكىمەت وتىرىستارىن مەملەكەتتىك تىلدە ءجۇر­گىزىپ كەلەسىز. قوعامدىق پىكىر مۇنى جوعارى باعا­لادى. تىلدىك ماسەلەگە، ونىڭ ىشىندە لاتىن الىپبيىنە كوشۋگە كوزقاراسىڭىز قانداي؟
ۇيدە بالالارىڭىزبەن قاي تىلدە سويلەسەسىز؟
- حالقىمىزدىڭ بولاشاعى ءۇشىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشۋدىڭ رۋحاني جانە ساياسي ءمانى زور. بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسى دا ءوزىنىڭ كەسىمدى ويىن ءبىلدىرىپ، 2025 جىلدان باستاپ ءالىپبيىمىزدى لاتىن قارپىنە كوشىرۋگە كىرىسۋ قاجەتتىگىن قاداپ ايتتى. مەنىڭ جەكە پىكىرىمدى بىلگىڭىز كەلسە، مەن بۇل يدەيانى تو­لىق قولدايمىن. بىراق مۇنىڭ ءبىر كۇندىك شارۋا ەمەس ەكەنىن ەسكەرۋ كەرەك. ول - ۇلكەن دايىندىقپەن، ابدەن زەرتتەلىپ، ويلاستى­رىلىپ جۇرگىزىلۋى ءتيىس شارا.
ەلباسىنىڭ جارلىعىنا سايكەس قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ءجو­نىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيا اعىمداعى جىل­عى قىركۇيەك ايىنا دەيىن قۇرىلاتىن بولادى. قازىرگى ۋاقىتتا، مادەنيەت جانە اقپارات مينيسترلىگى قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ ماسەلەسىن زەردەلەۋ جانە پىسىقتاۋ جونىندەگى ۆەدومستۆوارالىق جۇمىس توبىنىڭ ەرەجەسى مەن قۇرامىن ءازىر­لەدى. جۇمىس توبىنىڭ قۇرامىنا مۇددەلى ۆەدومستۆولاردىڭ جاۋاپتى تۇلعالارى، دە­پۋتاتتار، عالىمدار مەن ءتىل ماماندارى تار­تىلىپ وتىر.  بۇدان باسقا، قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرا­فيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى عىلىمي جانە وقۋ-ادىستەمەلىك جۇمىستى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى جۇمىس توبى قىزمەتىنە كىرىستى. سوعان سايكەس ءتيىستى ۇسىنىستاردى ازىرلەيتىن لينگۆيستيكالىق كوميسسيانىڭ قۇرامى بەكىتىلدى.تۇپتەپ كەلگەندە، بۇل - قازاق ءتىلى­نىڭ بولاشاعى ءۇشىن جاسالىپ وتىرعان ما­ڭىزدى قادامنىڭ ءبىرى. ارينە، قازاق ءتىلىنىڭ بيلىك تارماقتارىنداعى قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋدە، ءتىل ساياساتىن مەملەكەتتىك دەڭ­گەي­دە دامىتۋدىڭ ماڭىزى ايرىقشا. وسى تۇرعىدان العاندا ۇكىمەتتىك جيىنداردى ءىس جۇزىندە قازاق تىلىندە وتكىزۋدىڭ تيىمدىلىگى مەن پايداسى زور. سوندىقتان ۇكىمەتتىڭ كە­ڭەيتىلگەن وتىرىستارىنىڭ قازاق تىلىندە وتۋىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلىپ كەلەدى. ءوز باسىم، كوپتىلدىلىكتى جاقتايمىن. با­لالارىم دا، نەمەرەلەرىم دە، قۇدايعا شۇكىر، قازاق ءتىلىن بىلەدى. ۇيدە قازاقشا دا، ورىسشا دا سويلەسە بەرەمىز. سونىمەن قاتار اعىلشىن ءتىلىن دە مەڭگەرگەن. مەن بولسام، وسى جاسقا كەلگەنشە ءتىل ۇيرەنۋدەن ەشقاشان جالىققان ەمەسپىن. ءالى دە بولسا اعىلشىن تىلىندەگى ءبىلىمىمدى جەتىلدىرۋدەمىن.

- ءوزىڭىزدىڭ ۇنەمى ۇستاناتىن قانداي دا ءبىر ءحوببيىڭىز بار ما؟
- بالا كەزىمنەن ءارتۇرلى توسبەلگىلەر جي­ناۋعا ەرەكشە قۇمارتتىم. سول قىزىعۋ­شى­لىعىمنىڭ ناتيجەسى رەتىندە بۇگىندە بەس جۇزدەن اسا ءارتۇرلى تاقىرىپتاعى توسبەلگى جيىنتىعى بار. ەسەيە كەلە، قىزمەت جاع­دايىنا بايلانىستى رەسپۋبليكا، وداق كو­لەمىندە جولساپارعا ءجيى شىعىپ ءجۇردىم. كەيدە شەتەلگە دە جولىم تۇسەتىن. ەل ارالاۋ، جەر كورۋ ءارتۇرلى ەلدەردىڭ قاعاز جانە مەتالل اقشالارىن جيناۋعا اۋەستەندىردى. بۇل سالاداعى جەتىستىگىم دە جامان ەمەس. ال بۇگىندە تۇراقتى تۇردە شۇعىلدانىپ جۇرگەن ءحوببيىم جوق. ۇنەمى وندىرىستە، مەم­لەكەتتىك قىزمەتتە جۇرگەن سوڭ، وعان ۋاقىت تا­بۋدىڭ ءوزى دە قيىن. دەگەنمەن قالت ەتكەن بوس ۋاقىتىمدا، جان سەرگىتەر جاياۋ سەرۋەندى، حوككەي ويناعاندى ۇناتامىن. سونداي-اق بالا كەزگى اينىماس «دوسىمنىڭ» ءبىرى - كىتاپ. ونى­مەن «اقىلداسىپ وتىرۋدان» ەش جالىق­پايمىن.
- اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتاسقان
بەيسەنباي تاجىباەۆ

«ايقىن» گازەتى