«ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتەتەدى». سوندىقتان اتا-بابامىز قىزدىڭ تاربيەسىنە جەتە كوڭىل بولگەن. وعان «قىرىق ۇيدەن تىيىم» سالعان. ۇرپاعىنىڭ دەنى ساۋ، تاربيەلى بولۋى، ۇلتتىڭ بولاشاعى قىز بالانىڭ قولىندا ەكەنىن تۇسىنگەن. ال قازىر شە؟ جاھاندانۋمەن بىرگە الەمدى جەزوكشەلىك دەرتى باسىپ الدى. بۇل ادەپسىزدىكپەن كوبىنەسە ايەلدەر شۇعىلدانادى. تۇقىمىڭدى تۇزداي قۇرتاتىن بۇل دەرت قازاق دالاسىن قاشان جايلاپ الدى؟ قاي جەردەن جاڭىلدىق، قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟ مىنە، وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە اڭگىمەمىزدى ءوربىتىپ كورەيىك.

جەزوكشەلىك تۇبىمىزگە جەتىپ تىنادى

گوللانديا - جەزوكشەلىكتىڭ وتانى. وندا بۇل زاڭمەن جۇيەلەنگەن كاسىپ رەتىندە سانالادى. ءارى كليەنتتەرى دەنساۋلىعىن ويلاپ باس قاتىرمايدى. سەبەبى، مەديتسينالىق ساراپتاماسىز جۇمىسقا المايدى. ابايسىزدا كليەنتىن اۋىرتىپ السا، ايىپپۇل تولەپ، كۇنكورىس كوزىنەن ءبىرجولا ايىرىلادى. ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، اقش ەلدەرى بۇل كەلەڭسىزدىككە جول بەرگەن. جامان جولعا تۇسكەندەر پاتەنت العان، ىستەرى تولىق زاڭداستىرىلعان. سوندىقتان جەزوكشەلەر ءۇيىنىڭ بيزنەسى قىزىپ تۇر.

«ايەل ءبىر قولىمەن بەسىكتى تەربەتسە، ەكىنشى قولىمەن الەمدى تەربەتەتەدى». سوندىقتان اتا-بابامىز قىزدىڭ تاربيەسىنە جەتە كوڭىل بولگەن. وعان «قىرىق ۇيدەن تىيىم» سالعان. ۇرپاعىنىڭ دەنى ساۋ، تاربيەلى بولۋى، ۇلتتىڭ بولاشاعى قىز بالانىڭ قولىندا ەكەنىن تۇسىنگەن. ال قازىر شە؟ جاھاندانۋمەن بىرگە الەمدى جەزوكشەلىك دەرتى باسىپ الدى. بۇل ادەپسىزدىكپەن كوبىنەسە ايەلدەر شۇعىلدانادى. تۇقىمىڭدى تۇزداي قۇرتاتىن بۇل دەرت قازاق دالاسىن قاشان جايلاپ الدى؟ قاي جەردەن جاڭىلدىق، قۇتىلۋدىڭ جولى بار ما؟ مىنە، وسى ساۋالدار توڭىرەگىندە اڭگىمەمىزدى ءوربىتىپ كورەيىك.

جەزوكشەلىك تۇبىمىزگە جەتىپ تىنادى

گوللانديا - جەزوكشەلىكتىڭ وتانى. وندا بۇل زاڭمەن جۇيەلەنگەن كاسىپ رەتىندە سانالادى. ءارى كليەنتتەرى دەنساۋلىعىن ويلاپ باس قاتىرمايدى. سەبەبى، مەديتسينالىق ساراپتاماسىز جۇمىسقا المايدى. ابايسىزدا كليەنتىن اۋىرتىپ السا، ايىپپۇل تولەپ، كۇنكورىس كوزىنەن ءبىرجولا ايىرىلادى. ۇلىبريتانيا، فرانتسيا، اقش ەلدەرى بۇل كەلەڭسىزدىككە جول بەرگەن. جامان جولعا تۇسكەندەر پاتەنت العان، ىستەرى تولىق زاڭداستىرىلعان. سوندىقتان جەزوكشەلەر ءۇيىنىڭ بيزنەسى قىزىپ تۇر.

جەزوكشەلىك قۇقىق بۇزۋشىلىق بولىپ سانالاتىن ەلدەر بار. قاتاڭ زاڭ ەرەجەلەرىمەن قۋدالانادى. مىسالى، البانيانىڭ (1959 جىلعى), كورەيانىڭ (1950جىلعى), موڭعوليانىڭ (1942 جىلعى جانە 1961 جىلعى), رۋمىنيانىڭ (1948 جىلعى), اۆستراليانىڭ (1945 جىلعى), دانيانىڭ (1930 جىلعى) جانە اقش-تىڭ (ينديانا جانە نيۋ-يورك شتاتىنىڭ) بۇرىنعى قىلمىستىق زاڭدارىندا جەزوكشەلىك ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق قاراستىرىلعان.

يسلام مەملەكەتى ارابيا جەزوكشەلىككە توسقاۋىل قويعان بىردەن-ءبىر ەل. سوندىقتان ۇلتىنىڭ دەنى ساۋ. ال تۇركيادا جاعداي مۇلدە كەرەعار. تۇرىك اعايىنداردىڭ باتىستىق ءۇردىستى ۇستاناتىندىعى وسىدان بايقالادى. تۇركيانىڭ تۇنگى كوبەلەكتەرى قازىناعا قوماقتى قارجى اۋدارىپ وتىرادى. ەلدەگى ەڭ جوعارى سالىقتى دا سولار تولەيدى. تەك زاڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتكەندەردى ءبىر جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرادى.

الەمدى اۋزىنا قاراتقان اكتريسا مەريلين مونرو تەرىس جولعا تۇسكەن ايەل ەكەنىن بىلە تۇرا وعان تابىنۋشىلار بىزدە كوپ. سوندا بۇل قازاق قىزدارىنا قانداي ونەگە؟ تانىمال ءانشى مادوننا ءبىر گازەتكە بەرگەن سۇحباتىندا: «بالالارىمنىڭ اكەلەرى كىم ەكەنىن بىلمەيمىن»، - دەپ جاۋاپ بەرىپتى. سوندا دا قالىڭ بۇقارا ىشىندە جاڭا تۋعان نارەستەگە مادوننا ەسىمىن بەرۋ ءبىر كەزدە سانگە اينالدى. شوۋ بيزنەستىڭ مۇنداي جۇلدىزسىماقتارىن ماداقتاۋ ۇلتتى دۇرىس جولعا اپارمايدى.

جەزوكشەلىك ەجەلدەن كەلە جاتقان قۇبىلىس بولعانىمەن، قازاقتىڭ ەسكى ادەت-عۇرىپ زاڭدارى ونى مۇلدە بولدىرماعان، جول بەرمەگەن. قوعام ءىشىن ازدىراتىن بۇل جامان جول ەلىمىزگە وتكەن عاسىردىڭ جارتىسىنان باستاپ ەنە باستادى. دەمەك بۇل ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتىنىڭ ءبىر سىنىعى رەتىندە قاۋلاپ كىرىپ كەلدى. كەڭەس زامانىندا اراققۇمارلىق داستۇرگە اينالعان، ەركىن ساۋدا تۇرىندە ەتەك جايدى. ال اراكەشتىك پەن ناشاقورلىق، جەزوكشەلىك ەگىز ۇعىمدار سىڭايلى. ءبىرىن-ءبىرى تۋدىرادى، ورشەلەندىرەدى. جەزوكشەلىك ۇلتتىق سالت-ءداستۇردى، قوعامدىق ادامگەرشىلىكتى، قالىپتاسقان وتباسىنىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارىن اياققا تاپتايدى.

قازىر قالادا دامىعان بۇل ادەپسىزدىك اۋىلدان كەلگەن جاستاردى ءوز ۋىسىنا تۇسىرۋگە الەك. ۇلتتىق رۋحتاعى تاربيەمەن سۋسىنداپ كەلگەن جاستاردىڭ كەيبىرى تىلدەرىن ورىسشاعا بۇرىپ، كيىم كيىستەرىن اشىق-شاشىققا وزگەرتىپ شىعا كەلەدى. ءسويتىپ ۇلتتىق سيپاتى، رۋحاني قۇندىلىعى جوق «باتىستىڭ» ءتالىم-تاربيەسىن قوماعايلانا جۇتادى. ەلىكتەۋدىڭ سالدارىنان قىم-قۋىت تىرشىلىك اعىمىندا جولىنان اداسىپ كەتەتىندەرى دە از ەمەس.

قازاقستاندا قىرعىزستان، ءتا­جىكستان، وزبەكستاننان كەلگەن ءترانزيتتى جەزوكشەلەردى ەسەپكە الماعاندا، كەي اقپارات كوزدەرىنىڭ مالىمەتىنشە 10 مىڭنان استام جەزوك­شە بار. بۇل ءوزىمىزدىڭ قاراكوزدەر قۇرايتىن قوماقتى سان. ولار رۋحاني ءبىلىم ورداسى بولىپ سانالاتىن جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ ماڭايىن توڭىرەكتەيتىنى تۋرالى مالىمەتتەردى دە ەستيمىز.

قازىرگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قىلمىستىق كودەكسىندە جەزوكشەنىڭ ءوزىن قىلمىستىق جاۋاپقا تارتاتىن باپ جوق. قىلمىستىق كودەكستە جەزەكشەلىكپەن اينالىسۋعا تارتقانى (270-باپ) جانە جەزوكشەلىكپەن اينالىسۋعا ارنالعان پريتوندار ۇيىمداستىرعانى نەمەسە ۇستاعانى جانە جەڭگەتايلىق جاساعانى ءۇشىن (271-باپ) قىلمىستىق جاۋاپتىلىق قانا كورسەتىلگەن. ال جەزوكشەلەردىڭ تىكەلەي ءوزى تەرىس ارەكەتتەرى ءۇشىن تەك قانا اكىمشىلىك جاۋاپقا تارتىلادى دا، قىلمىستىق جاۋاپتىلىكتان تىسقارى قالادى.

ەڭ اياۋلى تاربيە - انا تاربيەسى

جەزوكشەلىك قۇبىلىسىن ءبىرجولاتا جويۋ ءۇشىن الدىمەن قىزداردىڭ تاربيەسىن تۋىلعاننان ۇلتتىق رۋحقا باعىتتاعان ءجون. اتا-بابامىز قىز بالانى قوناق دەپ، توردەن ورىن بەرگەن. ونىڭ وڭ جاقتا ۇزاق بولمايتىنىن اناسى اۋەلدەن-اق قاپەرىنەن شىعارماعان. بولاشاق انا دەپ قاراپ، قىز بالانىڭ ءجۇرىس-تۇرىسىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن. سەبەبى ۇلتتىڭ بولاشاعى قىزدىڭ العان تالىمىمەن بايلانىستى دەپ ۇققان. ۇلتتىق تاربيەنىڭ نەگىزى رەتىندە مىنالاردى «قىزىم ادەپتى بولسىن» دەپ ىستەدى.

1. بالا الدىندا اكەنى الاتاۋداي ەتە ءبىلدى. ونىڭ اتىن اتامادى. ايتقانىن ورىندادى. سونان سوڭ قىزبالا بۇل عالامدا اكەمنەن ارتىق ادام جوق دەۋدى بارا-بارا مويىندادى. بۇل وپاسىز پانيدە، بىردە جىرتىق، بىردە ءبۇتىن تىرشىلىكتە جوقشىلىق پەن بارلىعى قۇرعىردىڭ ەسىرتەتىنى دە كەيىتەتىنى دە ءجيى كەزىگەدى ەمەس پە، وسىندايدا قىزىن ادەپتىلىككە اپارعىسى كەلگەن اقىلدى اكە سىر، مىنەز بىلدىرمەيدى.

2. قىز باليعاتقا تولىسىمەن ونىڭ اينالاسى جاۋعا تولادى. بىرەۋ «ۇكىلەۋگە» ۇمتىلادى. بىرەۋ «كەتىك الما» ەتىپ كەتكىسى كەلەدى... وسىندايدا بۇرىنعى انالاردىڭ ەكى كوزى ءتورت، ۇيقىسى از. ول ەسىك الدىنداعى يت ۇرسە دە، بىرەۋ كەلە جاتسا دا، ۇيىنە قوناق قونسا دا، قىزى كوزىنەن تاسا بولسا دا سەكەم الادى. سەبەبى، كوگەنىندەگى مارقاسى مارقايدى. مۇندايدا انا سورلى قىزىنىڭ مىنەزىندەگى وزگەرىستى، دەنەسىندەگى بايقالا باستايتىن بەلگىلەردى ءسات سايىن ابايلاعان.

3. قىزى اجەتكە جاراسىمەن ول كەزدەگى اقىلدى انالار بۇرىنعىداي بولەك جاتقىزۋدى، الباتى قىدىرتۋدى شەكتەپ نە ءوزىنىڭ، نە اجەسىنىڭ ىرگەسىنە جاتقىزادى. دالاعا جىبەرسە، بەيباستاق بالا، تورگە جاتقىزسا، ىنساپسىز قوناق، جەڭگەگە ىلەستىرسە، «قىزدى جەڭگە، جەڭگەنى تەڭگە بۇزادى» دەپ وزىنەن وزگەگە مۇلدەم سەنبەگەن.

4. قىزىنىڭ ويىن، ۋاقىتىن بولۋگە مۇرشا بەرمەۋ ءۇشىن قوزى قوساقتاتقىزعان، ءۇيدىڭ كۇيبەڭىنەن باس العىزباعان. ەڭبەككە ماشىقتاندىرىپ، ءتىل العىزۋعا قالىپتاستىرۋ دا قازاقتا ادەپكە اپاراتىن ءبىر جول بولعان.

5. انا قىزىنىڭ تابيعاتىنداعى تالانتتى الدىمەن اڭعارادى، ەگەر ول ىسكەرلىككە، بالبارماقتىققا، ونەرگە بەيىم بولسا، بالاسىنا وسى جونىندە مۇمكىندىك جاسايدى. بۇل دا - ادەپتىلىككە، جەلدەپ كەتپەۋگە قارسى تۇراتىن ەكىنشى جول.

6. «قىزىم جاقسى بولسىن دەسەڭ، قىزى جاقسىمەن كورشى بول» دەگەندى ەجەلدەن بىلەتىن انا بارىنەن بۇرىن قىزىن كەيبىر «كوگەندە قاشىپ كەتەتىندەردىڭ» ماڭىنا جولاتپايدى. بۇل ءۇشىن انا ماڭىنداعى قىزى قۇرالپىلاردى جەتە ءبىلۋدى، تەگىن تەكسەرۋدى، ولاردىڭ ادەپسىزدىگىن قىزىنىڭ قۇلاعىنا جيىركەنتە ءجيى-ءجيى ايتۋدى ەسكەرگەن.

7. ەرتەدەگى قازاقتا باستاڭعى، قىزويناق، قويكۇزەتى، توقىمقاعۋ، التىباقان، اقسۇيەك دەگەن سىقىلدى جاستاردىڭ باس قوساتىن كەزدەرى ءجيى بولعان. بۇعان مۇشەلىنەن اسقان - بويجەتە باستاعان قىزدار بارۋعا حاقىلى. مۇندايدا اقىلدى انالار قىزىن سەنىمدى ادامعا قوسقان، ەرتە قايتۋدى تاپسىرعان. كەلگەن سوڭ كادىمگىدەي جۇرگەن-تۇرعانىن تەكسەرىپ وتىرعان. قازىرگىدەي تۋعان كۇندى، مەكتەپ بىتىرگەندى، اسكەرگە شىعارىپ سالۋدى، ءبىر جاقتان كەلگەندى قارسى الۋدى، كۇندى-تۇنگە، ءتۇندى-كۇنگە ۇلاستىرىپ تويلاتۋعا تىزگىن -شىلبىرسىز جىبەرۋ ول كەزدەگى انالاردا كەمدە-كەم بولعان.

8. سۇمدىققا ۇرىنعان، قولدى بولعان قىزىن ەرتەدەگى انالار كەلىسىمەن نە تۇرىنەن، نە قۇبىلىسىنان، نە ۋاقىتىنان، نە بىرگە بولعان ادامىنان ابايلاۋدى، تەكسەرۋدى ۇمىتپاعان. انانىڭ بۇل ساۋەگەيلىگىنەن جاسقاناتىن قىز كوپ جاعدايدا ساقتانعان.

9. قىز ەل كوزىنە تۇسە باستاسىمەن وعان اناسى كوسەمسىپ سويلەمەۋدى، كىسىگە تىكە قاراماۋدى، ۇياڭ بولۋدى، ءوز جانىنان ۇزاماۋدى، قىدىرماۋدى، جۇرتقا سۇيكىمسىزدەرگە جولاماۋدى، ءىشتى بولۋدى، الباتى كۇلمەۋدى، اتا-انا مەن اعا-باۋىردان باسقانىڭ جانى پالەندەي اشىمايتىنىن جالىقپاي ايتقان.

10. جەتى اتاعا دەيىنگىلەردىڭ ءبىرىن - اعاسى، ءبىرىن - باۋىرى دەپ تانىستىرعان. مۇنىسى - قىز الىسۋعا بولمايدىنى تۇسىندىرگەنى.

11. «اكەنىڭ ەڭ جاقسىسى جەزدەدەي-اق» دەگەندى قازاق كوپ ايتقانىمەن، ساق انالار قىزىنا  «جەزدە» دەۋدەن گورى - «اعا» دەپ سىيلاساتىن شەكارا جاساعان. قىزىنىڭ ەرتە مە، كەش پە، ايتەۋىر كەتەتىنىنە ىشتەي بەيىمدەلىپ جۇرەتىن اقىلدى انالار ءوزى بىلەتىن وڭىردەگى كۇن شالعان شاڭىراقتى، كورگەندى اتا-انانى، ادەپتى بالا-شاعانى ءبىلىپ الىپ، ونى قىزىنا ءسوز سىرالعىسى رەتىندە دارىپتەپ، كورگەنسىزدەردى كۇنى بۇرىن بىلدىرتپەي جامانداپ قىزىنا ءوز سىڭايىن ءسوز اراسىندا  ەپتەپ ەسكەرتىپ وتىرعان. بالاسى وسىلاردىڭ قايسىسىنا نازار اۋدارعانىن استىرتىن قاداعالاعان.

12. شەشەدەن بۇرىن سويلەمەۋگە تاربيەلەگەن.

13. «يت جۇگىرەدى، ءيتتىڭ ارتىنان قىز جۇگىرەدى» دەۋ - قىز كەمەلىنە كەلگەندە كەزىگەدى. بۇل «قىزدىڭ مۇراتى - كەتۋ، جول مۇراتى - جەتۋدەن» شىعادى. وسىعان بايلانىستى بۇرىنعىلار قىزىن سىرتقا الباتى شىعارۋدان شەكتەگەن. ارا-تۇرا عانا اسا اياۋلى ادامدى، سەنىمدىنى اتتاندىرۋعا ۇيدە ەشكىم بولماعاندا عانا بەلدەۋگە، نە ماماعاشقا دەيىن شىعارۋعا ءوزى جۇمساعان. جۇمساماسا، قىزدىڭ ونى اتتاندىرۋعا رۇقساتى جوق. سەبەبى - ونى كەز كەلگەن كىسىمەن كەزىكتىرۋ قازاقى ادەپتىڭ سالتىندا جوق.

14. قىزدى كورگەندى ەتۋ ءۇشىن الدىمەن انا وزىنە شەك قويعان. قىزى بويجەتىپ ەل كوزىنە تۇسە باستاسىمەن، ول بۇرىنعى قىدىرۋىن، بالاسىن وڭاشا تاستاۋدى قىسقارتادى، ازايتادى، نە وزىمەن ەرتە جۇرەدى. «شەشەسى قىدىرماشىل بولسا، قىزى باستاڭعىشىل بولاتىنىنان» ساقتانادى.

15. قىزىنا اۋىل-ءۇيدىڭ بوزبالالارىن يەكتەتپەۋ ءۇشىن انا بۇرىنعى الاڭسىز ۇيقىنى ازايتقان. ول ۇيىنە جاتىپ سىرتتاعى بەيمەزگىل ۇرگەن يتتە دە گاپ بارىنا الاڭداعان، كىمنىڭ توڭىرەكتەگەنىن دە مولشەرلەپ، ءوزىنىڭ وياۋ ەكەنىن اڭعارتقان. مۇندايدا اناعا ەڭ سەنىمدى سەرىگى - ەنەسى.

16. ءۇي ىشىندە قىزدىڭ ءتارتىپتى بولۋدا ءسوزىن تىڭدايتىنى اكە مەن شەشە، سەسكەنەتىنى، سىيلايتىنى - اعا، سىرلاساتىنى - جەڭگە، ۇيالاتىنى - اۋىل، رۋ. بۇلار - تۇتاسىمەن ويلاماي وت باسىپ الماۋعا قورعان.

17. شەشە مىندەتتى تۇردە ءوزى بىلەتىن ونەرىن - تىرشىلىك، نە ىسمەرلىك، نە كىسى سىيلاپ قوناق كۇتە ءبىلۋ، استىڭ بابى، داستارقاننىڭ ءمازىرى سىقىلدىلاردىڭ ءبارىن قىزىنا ۇيرەتۋگە مىندەتتى. «شەشەسىن كورىپ قىزىن ال، اياعىن كورىپ اسىن ءىش»  دەگەن وسىدان شىققان. اناسى اياۋلى، اكەسى ارداقتى بالا ادەپسىزدىككە بارا قويمايدى. اكە مەن شەشە بۇل بيلىككە ءبىر جاعىنان بالاسىنىڭ قامىنا بولا ۇمتىلادى. بۇل دا قىزدى ادەپتىلىككە قالىپتاستىرۋداعى ءبىر جول، ونەگەلى ورتا. (احمەت ءجۇنىسۇلى)

قازاقى ءتالىم قىزعا ادامگەرشىلىكتى، ادالدىقتى، ماحاببات ايدىنىندا تازالىقتى، شىنايى عاشىقتىقتى، ارلىلىقتى ۇيرەتكەن. «ارىم - جانىمنىڭ ساداعاسى» دەگەن دانا حالقىمىز قىزعا بارلىق اسىل قاسيەتتەردى سىڭىرگەن. مىسالى: «شۇعانىڭ بەلگىسىندە» سۇيىسپەنشىلىكتىڭ دەرتىنەن قۇسا بولىپ ءولۋى، «قورعانسىزدىڭ كۇنىندە» قارشاداي قىزدىڭ جاۋىزدىققا دۋشار بولعان شىركەۋلى بەتىمەن پاك جەردى باسقىسى كەلمەي ءۇسىپ ءولۋى، «اقبىلەكتە» تۇتقىندا ۇستاعان ورىستىڭ قولى تيگەن دەنەسىنەن جيرەنىپ، تاپتالعان ارىنىڭ قۇربانى بولۋى اتا-انانىڭ كىرشىكسىزدىككە، ادالدىققا باۋلىعان ۇلتتىق تاربيەنى ۇيرەتە بىلۋىندە.

بالا كەزىندە ۇلتتىق تاربيەمەن سۋسىنداعان قىز بالا بويجەتكەندە دە سول ادەبىن ساقتايدى. سالت-ءداستۇردى تۋعاننان ءسىڭىرۋدىڭ نەگىزگى ماقساتى - قىزعا كەلەشەكتە انا، اق بوساعانىڭ ارۋى، شاڭىراقتىڭ قۇت-بەرەكەسى ەكەنىن ۇعىندىرۋ. ب. مومىشۇلىنىڭ كەلىنى زەينەپ احمەتوۆا: «قىز بالانىڭ مىنا ومىردەگى مىندەت-پارىزىنىڭ جۇگى اۋىر، ءارى ارداقتى. ول - ادامزات ۇرپاعىن ومىرگە اكەلەتىن بولاشاق انا، ءۇي ۇستاپ، جار كۇتەتىن ادال جار، اتا-ەنە سىيلاپ، يىلەتىن قامقور كەلىن. ول وسىنى قالاسىن-قالاماسىن، بۇل  - ءومىر زاڭى» - دەگەن.

قىزعا بايلانىستى اۋىز ەكى تىلدەگى تەڭەۋلەردىڭ دە تاربيەلىك ءمانى تەرەڭ. مىسالى: «قىزدىڭ جيعان جۇگىندەي»، «قىزدىڭ تىككەن كەستەسىندەي»، «قىز -ەلدىڭ كوركى، گۇل - جەردىڭ كوركى»، «جاقسى قىز - جاعاداعى قۇندىز»، «قىزى بار ءۇيدىڭ قىزىعى بار»، ت.ب. قازاق حالقىنىڭ جىرلارىندا قازاق قىزدارىنىڭ شاشتارىن كەرەمەت سۋرەتتەگەن: «شاشىنىڭ ۇزىندىعى ءىزىن باسقان»، «شاشتارىن ون كۇن تاراپ، بەس كۇن ورگەن»، «قىپشا بەل، قيىلعان قاس، قولاڭ شاشتى»، ت.ب.

قىز بالانىڭ كيىمىندە دە ۇلتتىق ەتيكا قالىپتاسقان. قىناما قامزول، ءدۇريا بەشپەت،  كامشات بورiك، قوس ەتەك كويلەك، بيiك وكشە ەتiك كيگىزگەن. سىرعا، بiلەزiك، شاشباۋ، شولپى سياقتى اشەكەي زاتتاردى تاقتىرعان. «قىزدىڭ كوزi - قىزىلدا» دەگەن ماقال دا قىز بالانىڭ اشەكەي زاتتارعا ۇيiرلiگiن بiلدiرەدi.

حالقىمىز  «قىزدى قىمتاپ ۇستاعان ۇيالمايدى»، «قىزدىڭ ۇياتى شەشەگە»، «قىزعا قىرىق ۇيدەن تىيۋ، قالا بەرسە قارا كۇڭنەن تىيۋ» دەگەن ماقالعا قانشاما فيلوسوفيالىق وي سىيعىزعان. ياعني قىز بالا تاربيەسىنە تەك قانا اناسى عانا جاۋاپتى ەمەس، بۇكىل اۋىل، رۋ جاۋاپتى بولىپ وتىر. وسىنداي جاعدايدا جەزوكشەلىك قالاي دامىسىن. حالىق بۇعان ەش جول بەرمەگەن، تيىم سالعان.

قىزعا 40 ۇيدەن تىيىم:

1. جارىسا سويلەۋگە
2. جالعىز قىدىرۋعا
3. جىرتاقتاپ كۇلىپ، سىپسىڭداپ سويلەۋگە
4. ورىنسىز ۇرىنۋعا
5. باسقالارعا قول تيگىزۋگە
6. وتىرىك، وسەككە
7. سۋىق ءجۇرىس، سۋماڭ قىلىققا
8. كىسىگە قاراي كەرىلىپ ەسىنەۋگە
9. تالتايىپ وتىرۋعا
10.شالقايىپ جاتۋعا
11.تاماقتى وبىرلانا اساۋعا
12.ۇرلىق-قارلىققا
13.ۇياتتى مۇشەلەرىن اشىپ جۇرۋگە
14.بۇراڭداپ قىلىمسۋعا
15.قىزىل ىڭىردە جاتۋعا
16.تۇسكە دەيىن ۇيىقتاۋعا
17.كىسى الدىندا كيىم اۋىستىرۋعا
18.سالت-داستۇردەن اتتاۋعا
19.ەلدى عايباتتاۋعا
20.ۇلكەندەردىڭ جولىن كەسىپ، اتىن اتاۋعا
21.ىشىمدىك پەن شەگىمدىككە
22.ۇرىس-كەرىسكە
23.بەتتەن الىپ، بەت جىرتىسۋعا
24.قاراۋلىققا، ىسىراپقا
25.راحىمسىزدىق پەن قاتىگەزدىككە
26.تۇندە سۋعا جالعىز بارۋعا
27.جات جىنىستىلارمەن ارالاسىپ جاتۋعا
28.كۇيەۋگە قاشىپ تيۋگە
29.ادەپسىز سوزگە
30.تارس-تۇرس ەتۋگە
31.ادام مەن جانۋارلاردى تەبۋگە
32.كىسىنى قورلاپ جابىرلەۋگە
33.تاكاپپارلىق پەن سىيقىمازاق جاساۋعا
34.ايعاي سۇرەڭگە
35.شەكتەن تىس سىلانىپ جاسانۋعا
36.قىزعانشاقتىق پەن كۇنشىلدىككە
37.مەنمەندىك پەن وزىمشىلدىككە
38.الداپ-ارباۋعا
39.كورسەقىزارلىققا
40.ءناپسى قۇمارلىققا تىيىم

«نە نارسە ۇياتتى بولسا، سول اسىل»

ۇلتتىڭ قۇندىلىقتارىن، سالت-ءداستۇردى ۇرپاقتان-ۇرپاققا ساقتاپ تاسىمالداپ وتىراتىن دا ايەل بالاسى. كەڭ بايتاق ۇلى دالانى مەكەندەگەن قارا ورمان حالقىمىزدىڭ ءبىر تىلدە سويلەپ، ادەت-عۇرىپ، سالت ءداستۇرىنىڭ، مىنەز-قۇلىقتارىنىڭ دا بىركەلكى ۇقساس بولىپ كەلۋى بۇرىنعى وتكەن قاسيەتتى دومالاق انا، ايشا ءبيبى، جاعان بەگىم، نۇربيكە حانىم، ايعانىم،ۇلپان، زەرە، ۇلجان سىندى دانا انالارىمىزدان قالعان ۇلگى. ءاليا، مانشۇك سەكىلدى باتىرلار دا بۇگىندە ۇلگى تۇتار تۇلعالار. ال قازىر كوشەدە تەمەكى شەككەن قىز، ادەپسىز كورىنىستەردى كورگەندە ۇيالعاننان قىمسىناسىڭ. ەرتەڭ نەكەسىز بالا، جەزوكشەلىكتىڭ  وربۋىنە بۇل باستاما بولماسىنا كىم كەپىل؟ سوندىقتان ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە تۋرالى وتباسى، مەكتەپ، قوعام تۇسىنىك بەرۋى قاجەت.

قىزدى تاربيەلەۋدە تەك وتباسى عانا ەمەس تەلەديدار، عالامتور، راديو، كىتاپتار، بارلار، ديسكوتەكالار اسەر ەتىپ تۇرعان زامان. تاڭ ازاننان كەشقۇرىمعا دەيىن كۇنكورىس قامىمەن جۇمىسباستى بولعان اكە-شەشەنىڭ تالىمگە ۋاقىتى تىم از. ءسابي ءوز بەتىمەن داميدى.  وسىنىڭ جاعىمسىز جاقتارى باسىم، ءارى قوعامعا كەسىرىن تيگىزىپ تۇر.

مەكتەپتىڭ دە بەرەتىن ءتالىمىنىڭ ءجونى بولەك. مەكتەپ جاسىنداعى قىز بالالار تاربيەسىن نەگىزىنەن ءۇش كەزەڭگە بولۋگە بولادى. باستاۋىش سىنىپتار كەزەڭىندەگى تاربيەنىڭ ماقساتى تازالىققا، ۇقىپتىلىققا، جيناقىلىققا ۇيرەتە وتىرىپ، بالانىڭ كوپ بىلۋگە قۇشتارلىعىن ارتتىرۋ، كىتاپ وقۋ مادەنيەتىن دامىتۋ. بەسىنشى-سەگىزىنشى سىنىپتار اراسىندا العاشقى كەزەڭدەگى تاربيە تۇرلەرى ارى قاراي دامىتىلا تۇسەدى. بۇل تۇستا، جاس ەرەكشەلىگىنە قاراي، قىز بالا اناسىنان ەشنارسە بۇكپەيدى. قيت ەتكەن نارسەنىڭ ءبارىن ايتىپ كەلەدى. سول شىنشىلدىعى مەن اشىقتىعىن پايدالانىپ، قىز بالانىڭ كەلەشەگىنە ەڭ كەرەكتى نازىكتىك، ىلتيپاتتىلىق، ۇلكەندى سىيلاۋ، كىشىگە قامقور بولۋ، تۇراقتىلىق سياقتى مىنەزدەردى قالىپتاستىرۋ - باستى بورىش. سوندا بۇل سيپاتتار كەلەشەكتە جاراسىمدى جار، اياۋلى انا، قوعامىمىزدىڭ بەلسەندى مۇشەسى بولاتىن قىز بالانىڭ بويىنان ارقاشان نۇر بولىپ توگىلەدى.
ءۇشىنشى كەزەڭ توعىزىنشى-ون ءبىرىنشى سىنىپتاردى قامتيدى. بۇل ارالىقتاعى تاربيە الدىڭعى كەزەڭدەرمەن تىعىز بايلانىستى. ادامعا دەگەن مەيىرىم بالا كەزدەن، ەڭ جاقىن ادامىن سۇيۋدەن باستالادى. سوندىقتان ءاربىر قىز بالاعا ءوز وتباسىن، تۋىستارىن، ۇستازىن سىيلاپ، قادىرلەي ءبىلۋدى ۇيرەتسە، بولاشاقتا ودان ەلىن، جەرىن، حالقىن سۇيەتىن، ءوز شاڭىراعىن ارداقتايتىن، بالالارىن جانىنداي جاقسى كورەتىن قامقور انا، قايراتتى جان، نازىك ارۋ شىعارى ءسوزسىز.

تەرىس جولعا ءتۇسىپ، ناپاقاسىن سودان تاۋىپ جۇرگەن ايەلدەردىڭ ءىس-ارەكەتىنە يسلام ءدىنى دە قارسى. قىز بالا قانشا جەردەن ءبىلىمدى، داۋلەتتى، بەلگىلى ءارى بەدەلدى بولسا دا، ونىڭ ومىردەگى ەڭ ۇلكەن ءۇمىتى ءارى باقىتى - ول وتباسىن قۇرۋ، جانە ونىڭ ەڭ باستى ارمانى - ۇلگىلى ايەل، قۇرمەتتى انا جانە وتباسىنىڭ سۇيەنىشى بولۋ. «(مۇحاممەد س.ع.س.) ءمۇمىن ايەلدەرگە ايت: "(بوگدە ەرلەردەن) كوزدەرىن ساقتاسىن. ءارى ۇياتتى جەرلەرىن (زينادان) قورعاسىن. سونداي-اق، زەينەتتەرىن كورسەتپەسىن. بىراق، ولاردىڭ وزدىگىنەن كورىنگەندەرى باسقا (بەتى، قول-اياقتارى). جانە بۇركەنشىكتەرىن ومىراۋلارىنا ءتۇسىرسىن. زەينەتتەرىن كورسەتپەسىن. بىراق، ەرلەرىنە، اكەلەرىنە، قايىن اتالارىنا، ءوز ۇلدارىنا، وگەي ۇلدارىنا، اعا-باۋىرلارىنا، ولاردىڭ ۇلدارىنا، اپەكە-سىڭلىلەرىنىڭ ۇلدارىنا، مۇسىلمان ايەلدەرگە، قولدارىنداعى كۇڭدەرىنە، ايەل كەرەك قىلمايتىن قىزمەتشىلەرگە نەمەسە ايەلدەردىڭ ۇياتتى جەرلەرىن بىلمەيتىن بالالارعا كورسەتۋلەرىنە بولادى. جانە دە كومەسكى زەينەتتەرىن باسقالارعا ءبىلدىرۋ ءۇشىن اياقتارىن ۇرىپ جۇرمەسىن. ءاي، مۇمىندەر، تۇگەل اللاعا تاۋبە ەتىڭدەر! ارينە قۇتىلارسىڭدار» («نۇر» سۇرەسى، 30-31-اياتتار).

«نە نارسە ۇياتتى بولسا، سول اسىل» دەگەن ەكەن عابيدەن مۇستافين. وسى رەتتە قىز بالا تاربيەسىنە قاتىستى ايتىلىپ جاتقان عيبىراتتى سوزدەردەن تاعى دا ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن.

قۇبىعۇل جارىقباەۆ، پەداگوگيكا جانە پسي­حو­لوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور: «قازاقتا «ۇيات بولادى» دەگەن ۇعىم، تۇسىنىك بولعان. باسقا وزگە ءبىر ۇلت تا جوق. قازاق بالاسىن جاسىنان كەشەگى كۇنگە دەيىن سول «ۇيات بولادىمەن» ءتار­بيەلەپ كەلدى. سون­دىق­تان يبالى، يناباتتى، ارلى، ۇياتتى بو­لىپ ەر جەتتى. بۇگىن سول حالىقتىڭ «ۇيات بولا­دىسى» كەمىپ، «وندا تۇرعان دانەمە جوعى» كوبەيدى. سونىڭ سالدارى - كورگەنسىزدىك. قازىر قازاق قىزدارى بۇزىلۋ قاۋپىن باستان كەشىرۋدە. ولاردىڭ ءبىرسىپىراسىنىڭ ارەكەتتەرى ۇلتتىق پسيحولوگيادان اۋىتقىپ بارا جاتقانى بايقالادى: ار ساقتاۋ، ۇياتتى ءبىلۋ، ۇلكەندى ارداقتاۋ، كىشىنى قۇرمەتتەۋ، ادامدى سىيلاۋ ۇمىتىلىپ بارادى، ءتىپتى جويىلىپ بارادى دەۋگە بولادى. سوندىقتان بارلىق جوعارى وقۋ ورىندارىندا قىز تاربيەسىنە ارنالعان ارناۋلى كۋرس جۇرگىزىلسە، بۇل ۇلتتىق ماڭىزى بار وقيعا بولار ەدى دەپ ويلايمىن. مۇنى ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى ويلانسا ەكەن. قىز تاربيەسىنە بايلانىستى ارناۋلى وقۋلىقتار شىعارىلۋى قاجەت».
ناچالو فورمى

باتىر بابامىز باۋىرجان مومىشۇلى: «بىرىنشىدەن، بەسىك جىرىن ايتاتىن كەلىندەر ازايىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ەكىنشىدەن، نەمەرەلەرىنە ەرتەگى ايتىپ بەرە المايتىن اجەلەردىڭ كوبەيىپ بارا جاتقانىنان قورقامىن، ۇشىنشىدەن، ءداستۇردى سىيلامايتىن بالالاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقانىنان قورقامىن. ويتكەنى بەسىك جىرىن ەستىپ، ەرتەگى تىڭداپ، ءداستۇردى بويىنا ءسىڭىرىپ وسپەگەن بالانىڭ كوكىرەك كوزى كور بولا ما دەپ قورقامىن...».

قورىتا ايتقاندا، ۇلتتىق تاربيەنى جانداندىرۋ ارقىلى عانا قوعامدى جەزوكشەلىكتەن تازارتا الامىز. سالت-ءداستۇردى، ادەپ-عۇرىپتى بۇگىننەن جاستاردىڭ قۇلاعىنا قۇيىپ وتىرماساق، ەرتەڭ بالكىم بارماعىمىزدى تىستەپ قالارمىز. سوندىقتان ۇلتتىڭ بولاشاعى قىزداردى قىرىق ۇيدەن تىيىپ تاربيەلەسەك ۇرپاعىمىز تازا، ارلى، ۇياتتى بولىپ وسەرى انىق.

Abai.kz