جانات احمادي. دۇربەلەڭ (جالعاسى)
ەكىنشى تاراۋ
1
ءلۇرىپ-لاما ىلە ايماعىنداعى ماڭعۇلدىڭ بەلگىلى ادامى. ءبىر ىلە عانا ەمەس، مىنا تەرىستىكتەگى: بۇراتالا، سايرام، ەرەنقابىرعا، كوكسالا، قۇسەمشەك تاۋلارىن مەكەن ەتكەن قالماق، ماڭعۇلدارعا دا ەمىس-ەمىس اتاعى جەتىپ جاتاتىن، باتىر اتانعان لاما. كەرىمبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى اكىم ەكى جىل ەلدەن جوعالىپ كەتكەندە، وسى ءلۇرىپ-لامامەن قاتىناس جاساپ، نىلقى-لاستايىنداعى اكبار-سەيىتتىڭ جاسىرىن حابارشىسى بولىپ جۇرگەن.
كۇرەنىڭ ىلە وزەنى جاق تۇستىك بەتىندە، ءبىر شەتتە، وزىنشە جەكە باۋ، ۇلكەن قورا-جايلى ءلۇرىپتىڭ ۇيىنە كەشە كەشكە قاس قارايا بەرە ارت-ارتىنان ەكى-ءۇش توپ اتتىلار كەلىپ تۇسكەن. سولار، مىنە، بۇگىن ءتۇس اۋعان شاققا دەيىن تۇپكى ۇيدە تاپجىلماستان جاسىرىن جيىن وتكىزىپ وتىر. كەڭەستەگىنىڭ بارلىعى دا كەشەلى بەرگى تالقىدا ءبىر عانا نوقاتقا قادالعانىمەن، ءالى دە تولىق بەكىم-شەشىمگە كەلە الماي قارىسىپ وتىرعان. ۇزىنشا توردە، وڭ جاق بۇرىشقا تامان ورىن العان، جاسى وتىز بەستەر شاماسىنداعى كىشكەنە، سۇر-شەگىر قارشىعا كوزى ەرەكشە وتكىر، تار ماڭداي سارى جىگىت فاتيح وسى كەڭەستىڭ جاۋاپكەر يەسى. اكبار-سەيىتتەن كەيىنگى «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ باستى ادامى وسى.
ەكىنشى تاراۋ
1
ءلۇرىپ-لاما ىلە ايماعىنداعى ماڭعۇلدىڭ بەلگىلى ادامى. ءبىر ىلە عانا ەمەس، مىنا تەرىستىكتەگى: بۇراتالا، سايرام، ەرەنقابىرعا، كوكسالا، قۇسەمشەك تاۋلارىن مەكەن ەتكەن قالماق، ماڭعۇلدارعا دا ەمىس-ەمىس اتاعى جەتىپ جاتاتىن، باتىر اتانعان لاما. كەرىمبەكتىڭ ۇلكەن بالاسى اكىم ەكى جىل ەلدەن جوعالىپ كەتكەندە، وسى ءلۇرىپ-لامامەن قاتىناس جاساپ، نىلقى-لاستايىنداعى اكبار-سەيىتتىڭ جاسىرىن حابارشىسى بولىپ جۇرگەن.
كۇرەنىڭ ىلە وزەنى جاق تۇستىك بەتىندە، ءبىر شەتتە، وزىنشە جەكە باۋ، ۇلكەن قورا-جايلى ءلۇرىپتىڭ ۇيىنە كەشە كەشكە قاس قارايا بەرە ارت-ارتىنان ەكى-ءۇش توپ اتتىلار كەلىپ تۇسكەن. سولار، مىنە، بۇگىن ءتۇس اۋعان شاققا دەيىن تۇپكى ۇيدە تاپجىلماستان جاسىرىن جيىن وتكىزىپ وتىر. كەڭەستەگىنىڭ بارلىعى دا كەشەلى بەرگى تالقىدا ءبىر عانا نوقاتقا قادالعانىمەن، ءالى دە تولىق بەكىم-شەشىمگە كەلە الماي قارىسىپ وتىرعان. ۇزىنشا توردە، وڭ جاق بۇرىشقا تامان ورىن العان، جاسى وتىز بەستەر شاماسىنداعى كىشكەنە، سۇر-شەگىر قارشىعا كوزى ەرەكشە وتكىر، تار ماڭداي سارى جىگىت فاتيح وسى كەڭەستىڭ جاۋاپكەر يەسى. اكبار-سەيىتتەن كەيىنگى «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ باستى ادامى وسى.
بۇل توپتىڭ ىشىندە ماڭعۇلدان قازاقتار «دەمشى» دەپ اتايتىن جامبى-لاما جانە ءلۇرىپتىڭ كۇيەۋ بالاسى - ءلايدىڭ امبال سياقتى كىسىلەر بار-دى. بۇل ەكەۋىن ءوز ماڭىنا ءلۇرىپ شاقىرىپ العان. ولاردان باسقا تاعى دا نەكەن-نۇقان ماڭعۇل-قالماق وكىلدەرى وتىرعانى بايقالادى. ۇكىمەت ورنىنداعى ادامداردان فۋجە مەن مۇحاباي جانە قىرعىزدان «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسىنىڭ» قىرعىز ءبولىمىنىڭ باستىعى ىسقاقبەك بار. بۇل اسا قايسار اتانعان ادام. فۋجە، فاتيحتارمەنەن ىسقاقبەك بۇرىننان جالعاس. قازىر فاتيح پەنەن فۋجەنىڭ ەكى ورتاسىنان ورىن العان سوم دەنەلى قىسىق كوزى انىق باتىرعا بىتكەن سارى جىگىت سول ىسقاقبەك، قىزاي تورەسىنەن رابات بالاسى ءابىلحايىر وتىر. ونىڭ دا جانىندا قارىمساق تارىزدەس بىرەن-ساران قاراپايىم حالىق وكىلدەرى بار. باتىرشالىس شارۋا ادامدار. ونان باسقا قىزايدان الدەقالاي قاناتبەك دەگەن اقالاقشى كەلىپ قالىپتى. جۇرگەن جەرىندە شيكىلىگى شىعىپ جۇرەدى دەۋشى ەدى... انىعىندا بۇنى جەگجاتىم دەپ، ورازحان دەيتىن قىزايعا بەلگىلى، ءوتىمدى كىسى الىپ كەلگەن. ال شەرۋدەن تايلاقباي مەن كەرىمبەك، قارىمساق، ماقسۇت. مىنە، وسىنداي توپتىڭ كەشەلى بەرگى شەشتىك دەگەن نارسەلەرى - «كىم نە ىستەيدى» دەلىنگەن ماسەلە. بۇل ۋاقىتتا حالىققا از عانا استىرتىن تۇرتكى بولسا، گومينداڭ ەزگىسىن اياۋسىز كورگەن بودان ەلدىڭ دۇرلىگۋى ءبىر-اق ءسات بولارى انىق. 1. فۋجە ماڭعۇلكۇرە، تەكەس، نىلقى، ۋەزدەرىنىڭ ماڭعۇلدارىنا ارعى شەتى سوناۋ - جۇلدىزداعى تورعاۋىت قالماعىنا دا استىرتىن حابار جەتكىزىپ، سولاردى ناسيحاتتاپ قوزعاۋدى مىندەتكە الادى. ءتاڭىرتاۋىنان ارعى، ىلەدەن موينى قاشىق - جۇلدىزدىڭ مول تورعاۋىت قالماعىنا ەڭ سوڭىنان بىلدىرمەك. ويتكەنى ولار گومينداڭ ۇكىمەتىنە قارسى قاسىق قانىن اياماي ايقاسۋعا بار حالىق. 1757-1758 جىلدارى شىڭجاڭدى العاش جاۋلاپ الۋشى مانجۋر بوعدىحاندارى «تىگەرگە تۇياق قويماي» قىرماق بولعان جوڭعار قالماعى، اتاقتى تورعاۋىت ءناسىلى سولار ەدى.
2. مۇحاباي ىلە قازاعى جيىرما بەس بولىس قىزايعا «ۇيىشما» اتىنان جاسىرىن جار سالىپ، سونى شەندەستىرە باستاۋعا ءىس جۇرگىزەدى.
3. ىسقاقبەك تەكەس، كۇنەستەگى، ارعى شاتىداعى ءۇش بولىس قىرعىزعا - «قىرعىز-قازاق ۇيىشماسى» اتىنان ءۇن بەرىپ، ەجەلگى جاۋىنگەر قىرعىزداردى كوتەرۋگە كىرىسەدى. قاراشاردەگى تۇتاسىمەن جاتقان قىرعىز ايماعىنا كەيىندەۋ جالعاسپاق... ىسقاقبەك تە گومينداڭ ۇكىمەتىنىڭ اسكەري مەكتەبىندە وقىعان، كاپيتان دارەجەلى وفيتسەر. مۇحاباي ەكەۋى شىڭجاڭ ورتالىعى ۇرىمجىدەگى «جۇڭ-گۋان، شو-شاۋدى» (اسكەري مەكتەپ) بىرگە بىتىرگەن.
4. ءلۇرىپ-لاما، جامبى-لاما، ءلايدىن امبال سياقتى ماڭعۇلعا تانىمال ادامدار مەن سولارعا نەگىزگى سەنىمدى كۇش بولاتىن شارۋالار فۋجەگە جاردەم بەرۋمەن بىرگە مىنا جاعى بۇراتالا-سايرامنان، كۇركىلدەكتەن باستاپ بىلايعى تاۋ قاماعى - ەرەنقابىرعا تاۋىنداعى كوكسالا، قىزەمشەكتىڭ، ودان ارى - تاقيا-جىڭنىڭ كوپ ماڭعۇلدارىمەن استاسىپ، ۇشتاسا بەرمەك.
5. ءابىلحايىر تورە ىلە قازاقتارى ىشىندەگى تورە-تولەڭگىت، سارت-تولەڭگىت دەيتىن وزدەرىنە قاراستى تولەڭگىتتەردى تورە تۇقىمى بولىپ ۇرانداتپاق.
6. كەرىمبەك، تايلاقباي شەرۋدى ىمىراعا كەلتىرەدى. جانە قورعاس بويىنداعى قاناتتاس سۋان مەن كوكدالا، قالجات جازىعىنداعى قالىڭ البانعا جالعاسادى. انا شەتى شەرۋدىڭ شىعىس جاعىندا، وسى ەلمەن ىرگەلەس جايلايتىن، قىزايدىڭ جەكە جاتقان ءبىر رۋى - تايماستى ۇگىتتەپ قوزعالتۋدا ات سالادى. تايماستىڭ ىشىندە اۋسىناقىن - اكبار - سەيىت تاپسىرماسى بويىنشا سوناۋ التايعا، وسپان باتىرعا قاتىناسىپ جۇرگەن ادام.
ەكىنشى ءىس - ەل-ەلدەر ىشىندە جاسىرىن ساقتالىپ جۇرگەن قانشا قۇرال-سايمان، مىلتىق بار. ناق سانى قانشا؟ سونىڭ ءبارىنىڭ ەسەبىن الۋ، ءبىلۋ كەرەك. بۇلاردىڭ كەشەدەن بەرگى، قازىرگە دەيىن كوبىرەك تۇيىققا تىرەلگەندەي بولىپ قامالىپ وتىرعان تىعىرىقتارى دا اسىرەسە وسى قارۋ-قۇرال جاعى.
2
شىڭجاڭ تاريحىن الىستان قوزعاماي، 20-شى عاسىردىڭ بەرگى جاعىنان ايتقاندا، وسى 1944 جىلعى ارالىقتا، ولكەلىك تاققا ۋ جۇڭ شىنمەن بەسىنشى ادام ءمىندى. ەڭ قىزىعى سوندا، شىڭجاڭداعى 9-گۋبەرنيالىق ۇكىمەتتىڭ سانسىز ۇيەزدەرىنە اسكەري باسشى بولىپ تاعايىڭدالۋشى تورەلەر سول وزدەرى باراتىن ۇيەزدەرىنىڭ «سەيپىل-قامالى بار ما، بەرىك پە؟» دەپ سۇراساتىن-دى... ونىڭ سەبەبى بار. جاڭاعى ءتورت پاتشا وتىرعالى مۇندا ۇلكەندى-كىشىلى ءۇش-ءتورت كوتەرىلىس ءجۇز بەردى. ماسەلەن 1912-جىلى يانۆاردا ىلەدە شىڭجاڭ ۇكىمەتىنە قارسى كوتەرىلىس بولدى. جانە سول 1912-جىلى قۇمىلدا ۇيعىرلاردىڭ ءوز بيلەۋشى-بەكتەرىنە قارسى «تەمىر-حالپە قوزعالىسى» وتكەن بولسا، ونان بەرگى جەردە 1916-جىلعا دەيىنگى ارالىقتا ىلە ايماعىندا جانە وڭتۇستىك شىڭجاڭدا قىتاي ۇلتىنىڭ ءوز ىشىندەگى حالىقشىلدارىنان قۇرىلعان «گيلاۋ حۇي» ۇيىمىنا جەرگىلىكتى ۇلتتار دا قوسىلىپ، ولكەدەگى گومينداڭشىل وكىمەتكە قاۋىپ تۋعىزدى. بىراق بۇلاردىڭ ىلەدەگى كوتەرىلىسشىلەرى وسى تۇستا تاققا جاڭا وتىرعان ياڭ زىڭ شىڭعا ساتىلعان جەرگىلىكتى اسكەر تارابىنان ءولتىرىلىپ، ءبىرجولا جويىلدى. ودان كەيىن 1933-جىلعا جەتكەندە دۇڭگەن گەنەرالى ما جۇڭ يىڭ باستاعان كوتەرىلىس بۋرىلتوعاي اۋدانىندا قازاقتارمەن، التىن كەنىنىڭ باسشىلارىمەن بىرىگىپ، التاي ايماعىنىڭ ورتالىعى سارىسۇمبەگە بىرنەشە دۇركىن شابۋىل جاسادى. قىسىمعا شىداماعان التايدىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى ۋي شىن گو امالسىزدان ۇرىمجىگە قاشىپ، كەيىن سول جازاسى ءۇشىن شىڭ شى ساي تارابىنان ءولتىرىلدى. جانە سول دۇربەلەڭدەرمەن قاتار 1931-جىلى 12 اپرەلدە تاعى دا قۇمىل ايماعىندا اتاقتى قوجانياز كوتەرىلىسى قوزعالىپ، سونىڭ سالدارىنان شىڭجاڭ ۇكىمەتى قايتا قۇرىلۋعا ءماجبۇر بولدى. مىنە، وسىنداي شىڭجاڭنىڭ از ۇلت حالىقتارىن تىنىش باسقارۋ امالىن ولكەنى بيلەۋشى، تاق يەلەرى ءوز تىلدەرىمەن «نوقتالاۋ» دەپ اتادى. ال حالىقتى «نوقتالاۋ» ءۇشىن ايماقتارداعى ەلگە ءسوزى وتەتىن، بەدەل-سالماعى بار ءار ۇلتتىڭ «اقساقال» ادامدارىنا دارەجەمەن بيلىك بەرۋ ساياساتىن ويلاپ تاپتى. ماسەلەن: ياڭ زىڭ شىڭنان بۇرىنعى يۋەن شى كەي وكىمەتى، قۇمىلداعى شاماقسۇت دەيتىن اتاقتى ۇيعىرعا «ۋاڭ» (اقسۇيەك) اتاعىن، التايداعى داڭقى جەر جارعان الەنگە - «شاڭجاڭ» (مەڭگەرۋشى), زاكاريا مەن ماميگە ەلدى تىنىشتاندىرۋشى «بەك» ءنامىن ارقالاتسا، قۇلجاداعى ۇسەيىن باي مەن كۇشار شاھارىنداعى مامەتيمىنگە - «ۋاڭ» اتاعىن تارتۋ ەتتى. جانە بۇلاردى پارلامەنتكە مۇشە ەتىپ بەجىنگە كەلتىردى. ارينە، بۇنداي دۇمشەلەردىڭ كەيبىرەۋى باس اماندىعى ءۇشىن وزگە تۇرماق ءوز بالاسىن قۇربان ەتىپ جىبەرۋدەن ايانبايتىن، جانى ءتاتتى اتاققۇمارلاردان بولادى.
يۋەن-دا-حۋادان كەيىنگى دۋبەن (پاتشا) ياڭ زىڭ شىڭ ىلەدەگى كوتەرىلىس باسشىلارىنا ولكە دارەجەلى جانە ايماق دارەجەلى قىزمەت ورىندار بەرمەك بولىپ شىرعالاپ، ولاردىڭ كۇشىن تاراتۋدىڭ شاراسىن قامدادى. قاشقارلىق، ساۋاتسىز روزى-اجىنى ولكەلىك كەڭەستىڭ باستىعى ەتىپ شەن سىيلاعان. بىراق مىنە وسىنىڭ بارلىعى بۇلاردىڭ ءبارىنىڭ جانىنا تىنىس، تاقتارىنا تىنىشتىق قونىس بولا الماي، ءبىرى ارتىنان ءبىرى پاتشالىق مىندەتىن وتكىزىپ، التىن كۇمىسىمەن تەڭدەنىپ ىشكەرىگە قاراي جىلجىپ وتىرۋشى ەدى. ياڭ زىڭ شىڭ ىلەدەگى حالىقشىل «گيلاۋ حۇي» ۇيىمىنىڭ توڭكەرىسشىل باسشىسى، قىتاي ادامدارى: ياڭ زەن شۋەنى قاشقار گۇبەرنەلىك وكىمەتىنە، ال حي جياۋ دۇڭدى ولكەلىك حالىق ىستەرى نازاراتىنا باستىق ەتىپ سايلاعان. نەگىزىندە «گيلاۋ حۇي» ۇيىمى قىتاي ەلىنىڭ بەلگىلى ماركسشىل سوتسيولوگ-دەموكرات ادامى سۋن-ياتسەن (سۇڭ جۇڭ سان اپەندە) يدەياسىنىڭ جاڭعىرىعى بولاتىن. جالپى قىتاي مەملەكەتى بويىنشا الىپ ايتقاندا قىتاي كومپارتياسىنان باسقا «گومينداڭنىڭ تاڭداۋلى پارتياسى» دەپ اتالىنعان تاعى ءبىر پارتيا بار. ول گومينداڭ پارتياسىنىڭ كەي شارتتارىن قولدامايتىن پارتيا. ال بۇكىل قىتاي ەڭبەكشىلەرى گومينداڭعا قارسى. ماركسيزمنىڭ كورسەتكەنىندەي كاپيتاليزمنىڭ قۇلدىراۋ ساتىسىنداعى جىك-جىك، ىدىراۋ ءداۋىرى باستالعان. قازىر گومينداڭ مەن قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى، ءبىر-بىرىمەن بەلشەدەن قان توگىس سوعىس ۇستىندە. شىڭجاڭدى 17 جىل بيلەگەن ياڭ زىڭ شىڭ سول جىلدارى از ساندى حالىقتارىنان وكىمەت قورىنا تۇسىرەتىن الىم-سالىق كىرىمىن ءار جىل سايىن 3 ميلليون ەكى ءجۇز مىڭ ءسارى* اقشامەن اينالدىرعان. بۇل سودان 1928 جىلى ءوز تاعىن جىڭ-شورىنعا قالدىردى. شىڭجاڭنىڭ بايلىعىن اياعىمەن كەشكەن، ءوزى اپيىن قۇمار جىڭ-شورىن باسقانى قويا تۇرىپ قولدى گەرمانياعا سىلتەدى. ءوزىنىڭ ۇلىن ەۆروپا كاپيتاليستىك ەلدەرىنىڭ سوعىس - ستراتەگيالىق وزىق تاكتيكا - امال وقۋىنا جولداعاندا سوعان قوسا كەلەشەكتە گومينداڭشىلارعا ءىزباسار بولىپ شىعارلىق ءبىر تالاي دامەلى قىتاي جاستارىن بەرلين قالاسىنا شىڭجاڭ قىزىل التىنىنىڭ كۇشىمەن سىيعىزعان. سونىمەن 1931-جىلى «اپرەل كوتەرىلىسىنىڭ» دۇمپىۋمەن بۇل دا ءوز ورنىن شىڭ شى سايعا قالدىرۋعا ءماجبۇر بولدى. ال شىڭ شى ساي بولسا، وسىدان بىرەر جىل بۇرىن پاتشالىق تاعىن قازىرگى ۋ جۇڭ شىڭعا تاستاپ قاشتى. مىنە، 20-عاسىردىڭ باسىنان جارىمىنا جەتپەگەن ۋاقىت ىشىندە شىڭجاڭنىڭ جەرى مەن ەلى بىرىنەن ءبىرى وتكەن وسىنداي بەس قورقاۋ وبىردىڭ مەشكەي ءبۇيىرىن ارت-ارتىنان كەنەلتۋمەن كەلدى! بۇل جولى «تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ جاسىرىن مۇشەلەرى ءدال وسى نارسەنى تالقىعا سالىپ وتىرعاندا، ءوزى الەۋمەتتىك ساياساتتان حابارى جوق، ەشنارسەگە ءمان بەرمەيتىن عاني باتىر تومەندەگى تاقپاقتى ۇيعىرشا، قازاقشاسى ارالاس قىزىق تىلمەن ايتىپ:
* ءسارى - ون سوم ەسەبىندەي كۇمىس اقشا.
«كوبەلەك كەلىپ كولك ەتتى،
كوبىگىن ءىشىپ ول كەتتى.
جاپالاق كەلىپ جالپ ەتتى،
جارىمىن ءىشىپ ول كەتتى.
قارعا كەلىپ قارق ەتتى،
قالقىپ ءىشىپ ول كەتتى.
ساۋىسقان كەلىپ ساڭق ەتتى،
ساڭعىپ تاشلاپ ول كەتتى -
دەگەننىڭ ءوزى وسى ەمەس پە»، - دەپ كۇلدىرگەنى بار. شىنىندا دا شىڭجاڭعا تىرىسىندە مەرەيى، ولسە ۇرەيى ىرزا بولارلىق تورەلەر ىشكى ولكەلەردەن كەلىپ، قۇمجىلىك سۇيەگىنە اق كەمىك بىتپەي قايتقانى جوق.
3
«تاس تۇلەك» ۇيىمىنىڭ شتابى بەكىنگەن لاستاي، گۇبەرنەلىك وكىمەتىنىڭ كىندىگى قۇلجادان 60-70 شاقىرىمداي شىعىس بەتتە. لاستايدىڭ كۇنشىعىس جاعى نىلقى بولسا، ول سول ماڭداعى قاراسۋ ۇيەزىنىڭ پوليتسيا مەكەمەسى جايعاسقان جەر. ال ۇيەزدىك ۇكىمەت ورتالىعى - قاراسۋ، لاستايدىڭ شىعىس-تۇستىك شەكەلىگىندە. مىنە، وسىنداي گەوگرافيالىق ورنى بار لاستايداعى «تاس تۇلەك» ۇيىمى شتابىنىڭ قۇپيا مۇشەلەرى: اكبار ەسبوسىنۇلى، سەيىت ماحمۇتۇلى، قىرعىزدان، ىسقاقبەك ءمىنىنۇلى، تاتار - فاتيح مۋسليموۆ، قالماق - فۋجە، ۇيعىر - عاني باتىر. جانە وسىلارعا كومەكشى ۇيعىر ديقانى - قاري، شارۋا ماناپحان، كورپەباي بالاسى ناۋان جانە سۋانبەك. بۇلار ءبارى مولداجان دەگەن دوستارىنىڭ جەر كەپەسىندە جاسىرىن مەكەن ۇستاعان.
العاشىندا اكبار جاساعان ىلە ايماعىنىڭ كارتاسىنا ىسقاقبەك ازداعان وزگەرىستەر ەنگىزىپ، ءىس باستاۋ ماسەلەسىن دايەكتى قولعا الىسقان. اسكەري مەكتەپتى بىتىرگەن ىسقاقبەك اكباردىڭ قىر قازاعى رەتىندە وي-جوتا جاساعان سوعىس كارتاسىنا شىنىمەن تاڭدانعان. ءوز جۇمىس ورنى قۇلجادا بولعاندىقتان ىسقاقبەك شتابتا كوپ بولا المايتىن. بىراق استىرتىن جۇمىس قۇپياسىنان اكباردى ءپىر تۇتۋشى ەدى. اكبار اكەسى ەسبوسىن باتىر گومينداڭ بيلەۋشىلەرىنىڭ قولىنان ولتىرىلگەن. گومينداڭ ەزگىسىنە قازاق ىشىندە العاشقى قارسىلىقتىڭ نەگىزىن سالۋشى ەسبوسىننىڭ جاسىرىن جۇمىسى انا ءسۇتىن ارامداعان وپاسىزداردىڭ اشكەرەلەۋىمەن ءبىلىنىپ قالادى دا، گومينداڭ يتارشىلارى ونىڭ سوڭىنا اسكەر سالادى. قاسىنداعى ون ءۇش ادامىن قولعا ءتۇسىرىپ، جۇرت كوزىنشە كەسكىلەپ ولتىرەدى. ەسبوسىندى قانشا اڭدىسا دا ۇستاي المايدى. سول كەزدە باتىر ءوزىن وكىمەتكە كورسەتكەن نۇرساپا اقالاقشىنى قولعا تۇسىرە الماي ارماندا بولادى. قىزايدىڭ قابانباي تابىنان شىققان نۇرساپا ەسبوسىندى ۇستاپ بەرە المايدى. سونىمەن ەندى ونىڭ ىزىنە وكىمەت باي قالماقتاردى پارەلەپ سالادى. ەرەنقابىرعا تاۋىندا ءبىر ءوزى سويىلمەن سوعىسىپ جەتى قالماقتى جەر جاستاندىرادى. اقىرىندا استىنداعى اتى بولدىرىپ، تاس-توبەدەن ۇرعانداي تۇرىپ قالادى. سول كەزدە جان-جاعىنان قامالاپ، ءتۇسى سۋىق كوپ قالماق ورتاعا الادى. ەسبوسىن ەندى قارسىلاسپايدى دا. تەك:
- قايناعان قالىڭ توبىڭا قىلىش الىپ، جالعىز ءوزىم ءبىر كىرسەم، ارمانىم قالدى دەمەس ەم! جەر تىستەگەن جەتەۋگە ايىزى قاندى دەمە!.. وكىنىشى جوق دەمە! ولگەنىمە وكىنبەيمىن، وسى تۇرعانىڭنىڭ ەڭ بولماسا جارىمىڭدى جۋساتا الماعانىما وكىنەمىن. ءما! - دەپ ەكى قولىن ات ۇستىندە ۇسىنىپ بەرەدى. قالماقتار قورقاقتاي كەلىپ بايلاپ الادى. ەلى ءۇشىن قۇربان بولعان سول ەسبوسىن بالاسى اكبار - وتىز بەس جاستار شاماسىنداعى توماعا كوز، جاۋ-قاباق جىگىت.
ەكى-ءۇش جىلدان بەرى قۇربان ايت كۇز كەزىنە تۋرا كەلىپ جۇرگەندىكتەن، وتكەن جىلعى قوڭىر كۇزدە، ءبىرىنشى ايت كۇنى اكبار، سەيىت، ىسقاقبەك، فاتيح، عاني باستاعان شاعىن توپ ەسبوسىننىڭ ۇيىندە قۇرباندىقتىڭ قانىنا قول ماتىرعان. ىبىراھيم - حاليلوللا شالعان «كوك قوشقاردىڭ» «كيەلى» اتىمەن ەر جۇرەك ءداۋ قارا كەمپىردىڭ داستارقانىندا سەرت جاساسىپ، قول ماتىرعان قاندارىن ءار قايسىسى ءبىر بەت قاعازعا تۇسىرىلگەن ءوز اتى-ءجونىنىڭ ۇستىنەن باسقان. كيەلى ارۋاق وشاعىنا شالىنعان قۇرباندىق قويدىڭ قانىمەن سەرت بەكىتىسكەن. قاعازدىڭ ورتاسىندا ارابشا ۇلكەن ارىپتەرمەن جازىلعان. «تاس تۇلەك» دەگەن سەرتتى ءسوز بار. قازىر شتابقا ەڭ ءبىرىنشى قاسيەتتى مۇلىك بولىپ سول ساقتالادى. بەرىلگەن انت پەن جاسالعان سەرت بويىنشا، ەندى وسى ىستەن كىم باس تارتىپ تانسا، اينىسا وزگەلەرى سونى تاباندا اتىپ تاستاۋعا حاقى بار! سول ءۇشىن اكبارمەن ءبىر شەتتەن ءتوس تيگىزە، قۇشاقتاسا تۇرىپ دوستىق انت ەتكەندە، ءىشىنارا جىلاپ جىبەرگەن جولداستارى دا بولىپ ەدى. كەشەگى ەسبوسىننىڭ ارۋاعىن كۇڭىرەندىرە انتتاسقان. بالا اتاۋلىڭا جالعىز اكباردى تۋعان قارا كەمپىر:
- ...مەنىڭ بالام بولسىن، اياما! انتتان اتتاعانى ءۇشىن اتىپ تاستاساڭدار قان قۇشىپ جاتقان كەزىن يت ءولىمى قاتارىندا كورمەسەم، ارۋاق اتا قويسىن! ءبارىن ويلايىن، سۇيەگىن كومبەي تاستاي الماسپىن، كەمەرىمنەن شىققان جالعىز عوي. بىراق، ەي بالام، ول كۇندى كورسەم، سەرت بۇزعانىڭ ءۇشىن جىلدار ءوتسىن وكىنىپ جىلاماق تۇرماق، اكەڭنىڭ ارۋاعىن اياق استى ەتتى دەپ، كۇڭىرەنە تۇسەم. وسى ءسوزىمدى بۇل وتىرعان اناڭ ايتتى دەپ ۇق! - دەگەن.
سوندا وزگەلەر اكباردىڭ بەتىنە جالت-جالت قاراعان. اكبار بۇل ءسوزدى ەسىتىپ وتىر ما، جوق پا؟ - بۇرىنعى قالپىنان قىلپ ەتىپ وزگەرىپ تە قويماعان. ويتكەنى ول ءوزى بۇرىننان شەشەسىن ءار سوزىمەن شەگەلەي ءتۇسىپ:
- سوعىستى باستاعان كۇنى ولسەم دە، جىلاما! اكەمنەن جانىم ارتىق ەمەس! وسى باستان وڭ قۇلاعىڭمەن ەستي ءجۇر! - دەيتىن. اكبار اينالاسىنداعىلار قالىش كەمپىردىڭ مىنا مىنەزىنە تاڭىرقاي قاراپ جانە اكباردىڭ ەرەن جارالىسىن ويلاپ، «شەشە جاقسى بولماي اكە مىڭ جەردەن كوسەم بولعانمەن، بالا بەيباق ءتاۋىر تۋسىن با. تالاي ەركەكتىڭ ەڭبەگى ەش، تۇزى سور بولعان شىعار» دەپ وتىردى. «باتىر انادان تۋادى» دەسە، اكبار ەسبوسىننىڭ عانا تاپقانى ەمەس.
شتاب «مولداجاننىڭ جەر كەپەسى» اتانعانمەن، ۇلگىسىن اكبار ءوزى بەرگەن. مولداجان سىرتتان قاراعاندا سەزىكسىز، ءجاي ادام. جانە ءوزى قىزاي ىشىنە كىرمەلەنىپ وتىرعان البان رۋىنان بولعاندىقتان ەلەۋسىز. مولداجاننىڭ ءوز وتىرعان ءۇيى جار قاباققا جاستالىپ سالىنعان. تورگى قابىرعاسى جاردىڭ ءوزى. جۇك جيىلىپ تۇراتىن سول جاردان اكبار الاسا ەسىك شىعارىپ، ارى قاراي ءتۇن سايىن ۇڭگىپ ءۇي قازعان. جار قابىرعا سىلانىپ، اكتەلگەندىكتەن ول جەردە ەسىك بولادى دەپ جانپەندە ويعا المايدى. شىعارىلعان ەسىك مولداجاننىڭ تەرەزەسىنە تۇس بولعاندىقتان، جۇك الىنسا جارىق ءتۇسىپ تۇرادى. بيىل مولداجان وسى ءۇشىن ءوز تەرەزەسىن ەكى جاقتاۋىنداعى كىرپىشتەرىن ءتۇسىرىپ، ءبىرتالاي اۋرەلىكپەن ۇلكەيتىپ سالعاندا، اۋىل-ءۇيدىڭ قاتىندارى اقىلى جەتپەي، تاڭىرقاپ:
«قۇرقىلتايدىڭ ۇياسىنداي قۋىسىنا كوجا قوناتىنداي كوك شاتىر ءۇيدىڭ تەرەزەسىن سالعانى نە جورىق!» دەسكەن. قارۋ-سايمانداردى تىعىپ، تازالاپ تۇراتىن جەر وسى. جانە بىرنەشە ادامنىڭ كوزگە تۇسپەي تۇندە، ەل جاتا كەلىپ، كوبىنەسە جاسىرىنىپ جۇمىس اتقاراتىن ورنى دا وسى. تۇنگى قاجەت كەزدە ەكى-ءۇش شام تۇرادى. جازۋ جازارلىق ورناتىلعان ورىندىق پەن كىشكەنە تاقتاي ۇستەل بار. ءبىر جاقسىسى مولداجان ءۇيى وزگە ۇيلەردەن وڭاشا. ار جاعىنان كەلەتىن اتتى ادام بۇل ءۇيدى ءدال جەتىپ كەلگەنشە كورە المايتىن كوتەرىڭكى بەلەڭ بار. كىرىپ-شىققان كىسى كورىنبەيدى.
بالالارى ءالى ەرجەتە قويماعان مولداجان ومىردەن تارشىلىقتى كوپ تارتقان، جاقسى-جاماندى ءبىر كىسىدەي باسىنان كەشكەن جان ەدى، قاتىنىنىڭ قارسىلىعىنا دا قاراماي، اكبارلارعا:
- ولسەك ءبىر ولەمىز! سەندەي ەردەن ساسىق دەنە ساداعا! بۇل قۋىستا يت ۇياسى قۇرلى بەپ-بەكەر ولگەنشە سەندەردەي ەل قامىنا تۋعان ەر ءۇشىن ولسەم قايتا «شەيىت» اتانارمىن. ەنەڭدى... كورىپ جۇرگەن جاقسىلىعىم شامالى-اق! بالا قالسا مال تابار، قاتىن قالسا باي تابار. مەن قۇساعان جالبىر كەدەي سەنەن قالىپ قايدا وڭار؟! يت ارمانعا ءبىر جەتپەستەن كەلەمىن! تويىپ ىشكەن تاماعىم قايسى؟! توعاناققا تولار بۇيىمىم قايسى؟! سەنىمەنەن بىرگە ولسەم، كوڭىلىمە توق ساناپ، جاتار جەرىم ءجايلى دەرمىن. التىن سارايدان تابىلماس كومەك مەنىڭ تاپ وسى جامان لاشىعىمنان تابىلسا بولىپتى! - دەپ ءبىر-اق كەسكەن. وسىنى ايتۋشى مولداجان ەسكى تەرى شالبارىنىڭ ەكى تىزەسىنە جاماۋ باسىلعان، اشاڭ ءجۇزى قۋاڭ تارتقان، قيىق كوز، شالعى مۇرت كەدەي ەدى.
«تاس تۇلەكتىڭ» جالپى جوسپارى مىناعان سايادى. قازىرگى ۋاقىتتا قىتاي ەلى ەكىگە ءبولىنىپ سوعىسىپ جاتىر. ۇزاق جىلداردان بەرى جاڭ قاي شى مەن ماۋ زە دۇڭ ۇرىسىپ ەكى پارتيا اسكەرى دە، بەلشەسىنەن قىزىل قانعا باتىپ جاتقاندىقتان، شىڭجاڭ ءبىر مەزەت ەسكەرۋسىز تۇرعان كەز. بۇل جاڭ قاي شىنىڭ كىشىگىرىم ءبىر پاتشالاعى بولعاندىعى ءۇشىن قازىر شىڭجاڭ اسكەرىنىڭ كوپ بولىگى ەڭ مىقتى قارۋ-جاراعىمەن جاڭ قاي شىعا كومەككە كەتكەن. ال ەندى وسىنداي كەزدە نە ىستەۋگە بولادى؟ اكباردى سوڭعى جىلدارى تىنىشسىزداندىرعان، مىنە، تاپ وسى نارسە ەدى. اۋەلگى كەزدە اقىلداسار ادامى بولماي، ءوز باسىنا كەلگەن وسىنداي الەۋمەتتىك پىكىرمەن ىشتەن تىندى. كەيىن ءبىر-بىرلەپ باس قوسا ءجۇرىپ: قازاق، قىرعىز، ۇيعىر، تاتار، قالماق-ماڭعۇلدان جەكەلەگەن ادامدار تابىلا باستاپ، بۇگىنگى حالگە جەتتى.
شىڭجاڭ اسكەرىنىڭ نەگىزگى كولىگى ات. ول قازاقتىڭ تاۋ-تاسىندا باعىلادى. ال ات يەسى اسكەرلەر «ۇيشىك-ۇيشىك» ويناعانداي ۇيەز-ۇيەزدەردە قورشالعان سەيپىل-قامالدارىنىڭ ىشىندە جاتادى. سونداي سەنىمسىز، تاعىلىق كۇي كەشكەندىكتەن، بۇلاردىڭ حالىق ىشىندە ەشقانداي سۇيەنىش كۇشى جوق. ەلدە جۇمىسى بولسا قايقى قىلىش اسىنعان پوليتسەيلەر «ءبىتىرىپ» كەلەدى. اسكەردىڭ اياق ارتار، كۇش-كولىك، اتتارىن دا تاۋ-تاستا باسىنا شاتىر تىگىپ، قۇرالدى شەرىكتەر كۇزەتەدى. بىراق وسى اتتاردى شاۋىپ الىپ تاقىر-جاياۋ قالدىرۋ تاۋ حالقى ءۇشىن ويىنداي عانا بولار ەدى. سودان كەيىن ايماق بويىنشا ءبىر-بىرىمەن حابارلاساتىن تەلەفون سىمدارى قيىلادى. تەگىندە، شىڭجاڭداعى از ۇلت حالقىندا مىلتىق-قۇرال دا جوق ەمەس. شىڭجاڭ وتار بولعان ەكى ءجۇز جىلدىڭ ارعىسىن ايتپاعاندا، وتىزىنشى جىلداردىڭ باسىندا بەلگىلى «دۇڭگەن قاشقان» توڭكەرىسى بولدى. وندا اۋەلگى كەزدە گومينداڭ اسكەرى ءبىر قىرىلعان بولسا، سوڭىنان دۇڭگەن ەكى قىرىلدى. سودان تۇسكەن وق-ءدارى مەن مىلتىق سانسىز دەسە بولاتىن. دۇڭگەنگە از ۇلتتىڭ ءبارىن جاپتى، قولىنا قارۋ-جاراق، جەتكىلىكتى وق-ءدارى بەردى. سوندايدان قالعان سوعىس سايماندارىن از ۇلت وكىمەتكە اپارىپ «ءما» دەپ تۇگەل وتكىزىپ بەرگەن جوق. قايتا ءبىر وعىن ەكەۋ ەتە الماي وتىرعان حالىق بار. ودان بەرگى جەردە 1931-جىلى قۇمىلدا ۇيعىرلاردى باستاپ قوجانياز سوعىس اشتى. وندا دا جاڭ قاي شى اسكەرىنەن از ۇلتقا تۇسكەن وق پەن مىلتىق از ەمەس. ەندىگى ءسوز تەك حالىقتى كوتەرۋ. فاتيحتىڭ كەرىمبەك، مۇحابايمەن ءساتتى باس قوسىپ كۇرەگە كەلۋى «تاس تۇلەك» شتابىنان حالىققا شىققان العاشقى سىر. انىعىندا بۇلاردىڭ وسىنداي ەڭبەگىن تەك از ۇلت حالقى عانا ەمەس، عاسىرلار بويى مان-شىڭ يمپەرياسىنىڭ باسى بايلى ەزگىسىنە ۇشىراۋمەن كەلە جاتقان قىتاي ەڭبەكشىلەرىمەن حالىق-ازاماتتىق ارمياسى دا قولدايتىنى ايداي ايقىن بولاتىن.
ءلۇرىپ-لاما، «تاس تۇلەك» شتابىنىڭ كەرىمبەك سياقتى فۋجە تابىستىرعان سىرتتاي مۇشەسى. ءلۇرىپ ارقىلى قالماق-ماڭعۇلعا بەدەلى بار ەكى ادام جامبى-لاما، ءلايدىن امبال كەپ وتىر. بۇل ماجىلىستە قارۋ-جاراق جونىنەن فاتيح، ىسقاقبەك ءبىراز تۇسىنىك بەردى. كەڭەسكە قاتىسقان بۇل توپ ءبارىن دە اۋىزعا الىپ، قولعا الىپ وتىر. «ەندى وسى ارەكەتتى قاشان باستاۋعا بولادى؟» دەگەن، توقەتەر سۇراققا كەلگەندە تاستاققا سالعان تاعاسىز اتتاي توسىرقاپ قالادى. سونىمەن بارىپ، اركىم، ءار ساققا ءبىر كەتىپ، ءار جوباعا سوققاندا، بىرەۋلەر بيىلعى قىستى ايتادى. «توسىننان لاپ قويىپ، ءاۋباستا، بىرنەشە ورىندى بىردەن الا-الاتىن بولساڭ، قۇرال-سايمان ءوز-وزىنەن مولىعىپ، قولعا تۇسەدى. وعان دەيىن تانىس جالداپ، تەك وق-ءدارى قورىن مولايتا بەرۋ كەرەك. مىسال ءۇشىن، كۇرە پوليتسياسىنىڭ ورىنباسار باسشىسى ابدىرەيىم كەرىمبەككە ەكى جاشىك وق بەرەدى. قازىر ارنايى ورىندا ساقتاۋلى. قورعان ىشىندە جاياۋ جاتقان ۇيەز-ۇيەزدىڭ اسكەرى اتتان ايرىلعان سوڭ العاشقى بويدا بارلىعى بىردەن شىعىپ سوعىسپايدى. ءا دەگەندە ول دا دايىندىققا كىرىسىپ قاربالاسادى. وعان دەيىن بۇكىل ىلە ءۋالاياتى بولعان جەر تۇس-تۇستان انداعايلاپ كوپتىگىڭدى كورسەتەسىڭ، قاماپ الاسىڭ. مىنەر اتى جايلاۋدا، ىشەر تاماعى سىرتتا دەپ دالەل ەمەكسىتەدى.
ەندى بىرەۋ مۇنى اعات، اسىعىستىق ساناپ، اپتىققان البىرتتىققا جاتقىزادى. «ءبىر مىلتىقتىڭ اۋزىنا مىڭ كىسى سيادى. مۇزداي بولات، كوك تەمىرمەن قۇرسانعان، ءتۇسى سۋىق جاۋىڭدى سويىلمەن سوعىپ، ۋىقپەن ۇرىپ الاتىن قارا ادىرداعى قاسقىرىم دەپ ءجۇرمىسىڭ؟ بيىلشا بايقايىق. ارىستاننان دامە قىلعان اش قاسقىر بوپ جۇرمەيىك» - دەگەن سياقتى ءبىتىس بەرمەي ورشىگەن كەرگى سايىس-تارتىستار ورەكپىپ ءوربيدى. جۇرەككە كۇش ءتۇسىپ وتىرعاندا، دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشىن اداقتاپ، قىزىل تىلمەن جەلماياداي شارلاعان شەشەن دە وسىندا. باسىنا سويىل ءتيىپ، تابانى قىزباي وتىرعان، بەرىش باتىر، شەمەن دە وسىندا. شەشەنى ديىرمەن تاسىنداي زىرلاسا، شەمەنى شويىنداي. وندايلار تىرس ەتىپ جارىلمايدى. كەشەلى بەرگى ءسوزدىڭ كوبى وسىلاي قاراي بەيىمدەپ بارا جاتقانىن بايقاپ، كەرىمبەك بيىل ىستەيتىن ءىستى كەيىنگى جىلعا قالدىرعاندا دا ءبارىبىر ەكەنىن ويلادى. ىلگەرى ءىستى كەيىن تارتقان تۇسقا ءسوز قوسقاندا تىنىستى ءۇنى ەكپىن اڭداتىپ:
- جاۋ ايبىنىڭنان ساسادى. ەر ارۋاعى قارۋلى. سوعىستا قارۋ-جاراققا سايتان كەپىل بولاتىن نارسە. قولعا تۇسپەي تۇرمايدى. تىنىشتىقتا قويداي، ۇرىستا قاسقىرداي بول دەپ نەگە ايتقان. اتا ۇرانىن شاقىرىپ، قارۋىڭدى تاعىنىپ، ءدۇر ەتىپ اتقا ءبىر مىنبەي، «ءما، مەنى الا عوي» دەپ جاۋ سەنىڭ الدىڭا ءوزى كەلمەيدى. ءپىسۋلى قىمىز، اسۋلى ەتىڭدى مەدەت ەتىپ جاتا بەرمەي، ايباتىڭدى اسىرىپ، اتقا قونۋىڭا اسىق! قاتىن-بالا سەن ولسەڭ دە ءوز قامىن كەشەدى. ۇيىڭدە جاتىپ ولگەنىڭدە تۇز سەۋىپ ساقتامايدى. تۇزدە كومەدى. ەگەر وسى قالپىڭدا تۇرساڭ، بيىلعى تايىڭ ات بولعانشا ءوزىڭ يت بولاسىڭ!.. قاشان ايتتىڭ دەمە!
كەرىمبەكتىڭ كوزگە شۇقىعانداي بولىپ ايتقان سوزىنە ءۇي ءىشى ءسال اڭىرىپ قالعاندا:
- راس... راس!..
- دۇرىس، دۇرىس!
- مۇنداي كەزەڭدە ەلدىڭ، جەردىڭ قامىن وزگەدەن بۇرىن ويلايمىن دەگەن ادامنىڭ ءسوزى وسىدان ارتىق بولمايدى! - دەستى، فاتيح، فۋجە، مۇحابايلار. ىسقاقبەك داڭقى بۇكىل قىزايعا جايىلعان كەرىمبەكتى العاشقى كورۋى ەدى. «جاقسىنىڭ داڭقى ەل اۋزىنان بۇرىن ءوز ار-ابىرويىندا جاتادى» - دەيتىن ناقىلدى ەسكە الىپ:
- «ءتىل جۇرەكتىڭ ءتىلماشى» دەيدى ءبىزدىڭ قىرعىزدا. ىرقى كەلىسپەي ءىس بىتپەيدى. رۋحى كۇشتى باستاۋشىسى بار ەلدى باقتالاي ءوزى ىزدەپ تابادى. ەل مۇڭىن بىلە تۇرىپ-اق سەزبەس مۇزجۇرەكتەردىڭ ەمەس، وسى كەكەڭدەي جاۋجۇرەكتەرىمىزدىڭ ىعىنا كونەيىك، - دەگەندە بۇل ءسوزدى تايلاقباي دا ىلە قۋاتتادى. - جاس كۇنىڭدە كورگەنىڭ قارتايعاندا تۇسىنۋىڭە جاقسى. نەعۇرلىم جاس قاجىرمەن جاقسى ءىس وتكىز! ال بۇگىنگى كورگەن قورلىعىڭدى سول كەزدە ەسكە الساڭ، قايرارعا ءتىسىڭ دە بولماي وتىراسىڭ، ءالى... ءسىرى جاندى يگىلىكتەن نەسىن ايادىم دەيسىڭ. بەرىك مۇيىزبەن ساسىق تۇمسىعىن عانا قورعاعان بۇقاداي بولمايىق. «بەر» دەسەڭ بەدىرەيىپ، «ال» دەسەڭ جادىرايتىن كورسوقىر اعايىن نە بىلەدى! ەلدىگىنەن ايىرىلىپ وتىرىپ، قارنى تويعانىنا جۇباناتىن بار. ول شەشەسى ۇرسا جىلاپ، تاماق بەرسە الداناتىن وگەي بالادان قانشا ارتىق؟ ەلدىڭ اتىن جامىلىپ، وگەي تۋعان-كوربالا اعايىن سولار. حالقىڭ ءۇشىن سەن ۇل بولعاندا، ول قۇمادان تۋعان تۇل ورنىندا. قازى كەرتىپ، جال شايناپ جاتسا بولعانى. بىلمەگەن - بارىنە ماقۇل بولادى. وعان ايتساڭ سوزدەن تاياق تايانعان ءبىر ساۋەگەي شال كورىنەسىڭ. نەگە؟ وعان تەمىر دە ءبىر بولات تا ءبىر. ونىمەن ەل بولمايمىز. قىزىڭدى تارتىپ العانى باسىڭا شىعىپ، بيلىگىڭنەن ايىرا باستاعانى ەمەي نەمەنە! قاسقىرعا ءمۇيىز، مىسىققا قانات ءبىتىرىپ الماي تۇرىپ قام جاسايىق، حالايىق!
كەشەلى بەرى ءبىر اۋىز سوزگە قوسىلماي، بار كەڭەستى تومەنگى جاقتا تىم-تىرىس تىڭداپ، وقتا-تەكتە ەرنىنە اقىرىن ناسىبايىن قىستىرىپ قويىپ، تىرس ەتپەي وتىرا بەرگەن قارىمساق، بارلىق تولقىن، سارىننىڭ قىسقا ءتۇيىن شەشىلەر جەرىنە كوزدى نىقتاپ جەتكىزگەندەي بوپ العان. ەندى قازىر اقىرىندا تالقى-تارتىس توقىراتقان بار جۇرت سايابىرلاپ كەلىپ، اياعى نەگە بولسا اقىلمەن كونگەندەي بايىزداڭقىراپ قالعان ساتتە ويىنداعى ءبىر اۋىز ءسوزىن ول دا ايتتى. تەگى، كەشەلى-بەرگى بۇل وتىرىستا بەيساۋات قىبىر-قيمىل نە جارتى اۋىز نەسيە ءسوز بولعان جوق-تى.
«قۇمارپازدىڭ دارەتى بويىنا تاراپ كەتەدى» دەيتىن بولسا، بارلىعى دا جاۋاپتى كەڭەستىڭ ايدىنىنان جاسقانىپ، تاپ سولاي تاپجىلماي كەلگەن. كەيدە بىرەن-ساران دالاعا شىعۋشىلار دا ءماجىلىستىڭ جاسى ۇلكەن اعاسى تايلاقبايدان ءسال يمەنە سۇراپ شىعاتىن-دى. سونداي كەلە القاسىندا قارىمساق قامشىسىنىڭ سابىمەن قاسقا ءتىسىن تىقىلداتىپ، ويعا باتىپ وتىردى دا، جۇرت داعدارىپ قالعان ساتتە:
- ۋا، كوپشىلىك! وسى سوزىڭدە جەتىم قىزدىڭ ەنشىسىندەي مەنىڭ دە ەنشى، ۇلەسىم بار سياقتى ەدى، - دەپ ءسوزدى وقىس باستادى.
ءتور جاققا قيىستاۋ بۇرىلىپ، تەز جۇگىنىپ العان قالپىندا تۇماعىن سانىنا شىناشاقتاپ:
- سىزدەردىڭ ءدال قازىر كوزدەرىڭىز تولىق ەشنارسەگە جەتىپ وتىرعان جوق سياقتى. سونىڭ بارلىعىنىڭ تەتىگى، تىرشىلىك بولسا، ەل جايلاۋدان تۇسە، كۇز-كۇزەمنىڭ كەزىندە شەشىلىپ، اشىلسا دا كەش ەمەس. وق جەتپەس جەرگە قىلىش سۋىرعانداي بولعانشا، وسىنىم جاڭساق بولدى ما دەمەي، ادامىڭنىڭ ەسەبى بار، باسقاڭنىڭ ەسەبى بار ءدال سول كۇزدە ءبىر-اق شارشاۋ دۇرىس ەكەن دەپ وتىرمىن، - دەگەن.
بۇل سويلەگەندە ءتور جاقتاعىنىڭ بارلىعى دا وسىلاي قاراسىپ، تەگىس جامىراسقانداي كوز سالعان. كەيبىرەۋلەر قارىمساقتىڭ اجارلى ۇنىمەن سوزىنە تاڭىرقاسىپ قالعانداي. ويتكەنى كەشەلى-بەرگى تىنىش كەدەيدەن بۇنى كۇتپەگەندەي كورىندى. شتابتا اكبار-سەيىتتەرمەن اقىلداسىپ كەلگەن فاتيحتىڭ تۇپتەپ، سارالاپ ويلاپ وتىرعانى ءدال وسى ەدى. سەبەبى وسىدان باستاپ ەلدىڭ بارلىعى وزدەرىندە قانشا مىلتىق بار، سونىڭ ەسەبىن انىق ءبىلۋ، ءتىزىمىن بەرۋ كەرەك بولاتىن. قارىمساقتى تايلاقباي جۇرتتان بۇرىن قوستاپ:
- ە، ءمىنى! «ۇندەمەي جاتقان جاۋدى الادى، ۇندەمەي توسقان داۋدى الادى» دەگەن وسى. وسى جىگىتتىڭ ايتقانىنا وزگە امالىڭ جوق، ءبارىڭ دە تۇراسىڭ ەندى، - دەدى. ماجىلىستەگى بارلىق قازاق-قالماق تا ەندى وسىنى تۋرا تاۋىپ:
- دۇرىس، دۇرىس!
- وسى تۋرا ايتىلعان ءسوز!
- باردى ايتتى دا قويدى، - دەستى.
فاتيح قازاق ءتىلىنىڭ شىرقىن بۇزىپ، ۇيعىرشا، كەيدە تاتارشا ارالاستىرىپ، بورتەلەندىرىپ سويلەيدى. كەشەلى بەرى كوپشىلىكتى ۇندەمەي توسىپ، ايتپاقتارىن تولىق ۇشىعىنا جەتە، سۇيسىنە تىڭداپ كەلىپ، ەندى مىنا سوڭعى بايلاۋدى دا انىق دۇرىس تاۋىپ، ءوز پىكىرىن ءبىلدىردى. كەۋدەسىن جوعارى الا وتىرىپ، سالقىن سابىرمەن سانالى كەيپىنە بار نارسەنى سيعىزعان اجارعا ءمىنىپ مىناۋ وتىرعاندارعا تۇستەگەندەي جاعالاي، بارلاي كوز تاستاپ ەتتى دە:
- بوپتى اعايىندار. وندا ار بارابار اق، جولىمىز ءۇشىن، جان بارابار پاك جولىمىز ءۇشىن، ەتىمىزدەن ەت كەسسە وكىنبەس قۇرباندىق ءۇشىن انت بەرەيلىك! ادامدىق ارىمىز الدىندا قاسام* قىلايلىق! ءوز تۋعان جەرىمىز تۋىلعان حالقىمىز ءۇشىن، سولاردىڭ اق بوستاندىق، ازاتلىعى ءۇشىن، ەركىندىك، تەڭلىك كۇرەشى ءۇشىن قاسام با؟! - دەپ ءتۇيۋلى جۇدىرىعىمەن نىقتاپ، سوڭعى ءسوزىن ساڭق ەتىپ توقتاعاندا، جۇرت بىردەي ءۇن جامىراتىپ:
- قاسام!
- قاسام!
- قاسام! - دەستى. ساپتاعى اسكەر ءۇنىن ەسكە تۇسىرگەندەي. بىراق ونداي شارتتى ماشىقپەن ەمەس، ءاربىر جۇرەك ءماجبۇرسىز ورنىندا، ءوز ەرىك تۇعىرىندا تۇرىپ سىباعالى ءۇن قاتقان!
وسى كەزدە سىرتتان جاڭا باۋىزدالعان مالدىڭ ورتا كەسە كوپىرشىگەن قانى مەن ۇلكەن كۇمىس شاراعا تولتىرىلعان سۋ كىرگىزىلىپ كەلە جاتتى. ءتۇسى تومسارىپ، شاپشاڭ قيمىلداپ اكەلە جاتقان ماقسۇت اعاش تاباققا قويىلعان ەكى ىدىسىن ەسىكتەن ەنگىزگەن بويى العا تامان سوزىڭقىراي ۇستاپ، كىرگەن بەتتە بار توپتىڭ ۇلكەنى جانە ايدىنى بولعان - تايلاقبايعا قاراي بەتتەتىپ جەتكىزە بەردى. قاسى شانجاۋلاپ، تۇكسىرەيىپ العان تايلاقباي ءتۇسى قۋاڭ تارتىپ، سۇق ساۋساعىنىڭ ۇشىن جىپ-جىلى قانعا مالىپ الىپ، تارعىلدانىپ شىققان ۇنىمەن ءسوز الدى.
- اعايىن، ەلىم، قارىنداس، قانداس حالقىم ءۇشىن، سونىڭ ەلدىك ەسە-تەڭدىگى ءۇشىن، انانىڭ قارىز اق ءسۇتى، اتانىڭ قارىز ماقساتى ءۇشىن، ىرگەڭ تيگەن تۋعان جەر، ارقاڭ تيگەن - تاس بوساعا، تال بەسىك ءۇشىن، قۋ شوقىدا تۋىمىز، قۋ دالادا ءتانىمىز قالعانشا! قۇبا تۇزدە كورىمىز، قۇبا بەلدە ەلىمىز قالعانشا! ءباي تىكتىم باستى! قولداي گور! - دەپ قاندى ءتىلىنىڭ ۇشىمەن جالاپ الدى. انت سۋىنان دا ەرىن تيگىزە ۇرتتاپ، جانىنداعىلارعا قاراي جاعالاتتى. ءۇي ءىشى تۇتاس ۇنمەنەن كۇڭىرەنە «ءيا، قۇداي!» «ءيا، ارۋاق!» «قولدا!»، «قولدا!» دەسىپ جان تۇرشىكتىرەردەي دابىرمەن شۋلاسىپ كەتتى. توبە قۇيقانى تىتىرەنتىپ، ازا بويدى قازا قىلعانداي ءبىر وقشاۋ ءسات ەدى.
سەرتتەن ءوتىپ، انت-سۋ ءىشۋ ناۋبەتى ماڭعۇل كىسىلەرىنە كەلگەندە، بۇلار ءتاۋ ەتىپ، شوقىنعانداي ءبىر بەلگى قوزعالىسپەن قاندى ماڭدايلارىنا ءبىر-ءبىر تيگىزىپ:
- ءيا، بۇرقىن! ءيا، اعلابي! ءيا، بۇرقىن! ءيا، اعلابي!** دەسىپ، قولدارىن كوكىرەك، كەۋدەلەرىنە قۇشىنىپ جىبەرىپ ەڭكەيىپ تولقىپ، ەڭكەيىپ تولقىپ، كۇلدىقتى لوقي ۇرىپ، زىكىرلەرىن سالا قۇلدىرلاسىپ كەتتى. بۇل توپ ەندىگى باسالقى كەلىسىم بويىنشا ەل جايلاۋدان تۇسكەن سوڭ، وسى وتىرعان قالپىندا شىڭ-شىرعاسىن شىعارماي ءدال وسىندا قايتا باس قوساتىن بولدى.
* قاسام - انت دەگەن ءسوز (ۇيعىرشا).
** ءيا، بۇرقىن! ءيا اعلابي!- ءيا، قۋداي! ءيا، اللا!
ەكى كۇننەن بەرگى كەرگىنىڭ ءبارى ەندى عانا تولاستاعانداي بوپ، ءۇي ءىشى از تىنىپ باسىلا بەرگەن. وسى ۋاقىتتا ەسىك كەڭ اشىلىپ، ۇيگە ەكى جاق قۇلاعىنان ەكى جىگىت كوتەرگەن جارقىراعان، ۇلكەن اق ساماۋىرىن كىرگىزىلىپ كەلە جاتتى. ءسات توسىپ ىزىلداپ دايىن تۇر ەكەن. كەڭەس بىتپەي قايتا-قايتا ەسەلەنىپ، ناۋبەتىن كۇتىپ تۇرعانى بايقالدى. قازىرگە دەيىن جازىلىپ ەركىنسي الماعان، تاۋلىك بويى سالقىن تىنىشتىق ساقتاپ، اۋىر قاباقپەن قامالعان قوناق اتاۋلى ەندى وسى داستارقان ۇستىندە عانا قاباق جازىڭقىراپ، شىرايى كىرگەندەي بولدى. جۇرت ارقاسى كەڭىپ، نەشە ۋاقىتتاردان بەرگى باتپان جۇكتەن ازىراق ارىلىڭقىراعانداي، باپتى شاي ۇزاق ءىشىلدى.
مەزگىل سىنشى كەرىمبەكتى بۇل كۇنگە دە جەتكىزىپ ەدى. ول ءوز ىشىنەن «وسى راس پا» دەگەندەي بولىپ، مىڭ قايتا تاۋبا مەن ءوز جاعاسىن ۇستاتقانداي شۇكىرشىلىككە كەلىپ وتىر.
باۋ جاقتاعى قوس توپسالى تەرەزەسى اشىلعان، مول جارىعى بار سايالى بولمە. ءۇي ىشىنە ءسات سايىن باۋ ىشىنەن كەلىپ، جەلپىنتىپ تۇرعان سالقىن جەلەمىك بار. ءۇي يەسى ەكى جاق ەتەگى جامباسىنا شەيىن جىرىق، قوي جۇنىنەن توقىلعان ۇزىن، جەڭىل، قوڭىر شەكپەن كيگەن، ءدال توبەسىندە ءورىپ قويعان ءبىر كەزدەي ايدار-تۇلىم شاشى بار، زور دەنەلى، بۇقا مويىن، تۇتاس بەت ءلۇرىپ-لاما كوك بۋرىل ساقالى ەكى ايىر بولىپ انداعايلاپ وسكەن، توستاعان كوزى الارعان ءتۇسى سۋىق ادام. تومەن ساماۋرىنعا تامان شوقىداي بوپ جۇگىنىپ الىپ، باسىن ورگە كوتەرە، جال تۇمسىعىمەن ماڭقايىپ وتىرىپ، بال قۇيىلعان ىدىستارىن قوناقتار الدىنا جاقىنداتتىرا ءتۇسىپ، شايدى كەيدە ماڭىنداعى مەيماندارعا ءوز قولىمەن ۇزاتىپ، ۇلكەن قۇلىق، بەيىل كورسەتىپ وتىر. باسىنا سۇرجاعال ەتىپ، ەشكىنىڭ جۇنىنەن شوپ-شوشاق «ەربەك» توقىتىپ كيىپتى. قۇلاپ تۇسكەن تۇلىمىن جاسىرا الماي، ەربيىپ تۇر. ءوزى اركىمگە ءبىر سوقتىعا سويلەپ، اسىرەسە ماڭعۇل كىسىلەرىن ولارعا بۇرىننان ءمالىم ايباتىمەن جاسقاندىرىپ وتىر. قالىپتاسقان زورلىقشىل ايبىنىن كورە تۇرىپ بەتىنە ەشكىم قارسى كەلمەيتىنىن ءبىلىپ ارقالانۋدا.
ەندى ءبىر كەزەك كەرىمبەككە سۇيكەنىپ:
- كەكە، وسى جاڭاعى قولدارىڭدى قانعا ماتىرعاندارىڭ باياعىداعى انا: «ولگەن بوقتاعاندى قويايىق» دەگەندەرىڭدەي بولىپ جۇرمەسىن...» دەپ ءۇي تولى جيىندى مىنەزىمەن دۋ كۇلدىردى. تۇسىنبەي اڭتارىلىپ وتىرىپ قالعان تەك، فاتيح، فۋجە. ءلۇرىپتىڭ بۇل ايتقانى مۇندا وتىرعان قازاقتىڭ قاي-قايسىسىن بولماسىن جاۋاپ ايتقىزباستاي، بۇگىنگى ابىرويلى ءماجىلىس تۇسىندا بۇلارعا ناعىز ۇرىمتال بولىپ تيەرلىك ءبىر جايدان تۋشى ەدى.
قىزاي ەلىندە قازاقتىڭ وزگە رۋلارىندا كەزدەسە قويمايتىن، انايى ياناتتىڭ ءبىرى «ولگەنىڭدى...» دەپ بوقتاۋى بولاتىن. قىزايدىڭ ءتىلى ەندى شىعا باستاعان بالاسىنا شەيىن جاڭاعىداي بالاعاتتاۋدى بىلگەن.
ەل ىشىندە تارالعان اڭىز بويىنشا ءبىر كەزدە قىزايدىڭ ساليحالى ۇلكەندەر القاسى سول بولماعىر بوقتىقتى ادا-كۇدە قويۋعا «شارا» ويلاسادى... «تەگى وزگەنى قويماساق تا، تاپ وسى ولگەن بوقتاعان دەگەن قۇردىم بالەنى الاستايىق، دەپ وڭشەڭ قىزاي ءبىر وزەننىڭ بويىندا «ە، قۇدايلاپ» جيىلىسىپتى دەسەتىن. سول جەردە وتقا ماي كۇيدىرىپ، ءولى ارۋاقتىڭ اتىن اتاپ، اتا-بابا رۋحىن تەربەتىپ «ماۋلەت» وقىپ، «تاساتتىق» بەرەدى. نەشە جەردە مال باۋىزداپ قولدارىن باعاناعىداي سەرتتى قانعا ماتىرىپ، شىراق تامىزىپ، «ءتاۋ» ەتىپ، انت-سۋ ىشىسەدى. ايتىپ سويىلعان «كوكقاسقا»، «اقسارباستىڭ» بىلقىعان ەتىن جەپ، باددۇعاسىن وقىپ، ءپاتۋالاسادى. قىزاي ىشىندەگى موللا-قوجانىڭ دا، قايىر-زەكەتكە بەلشەدەن باتقان كۇنى سول بولادى. بىراق نە كەرەك، ابدەن قايتار جەرگە كەلگەندە: «ال ەندى قويدىق پا، قويدىق» دەسىپ، ءماز-مەرەكە قاۋىم اتتانباق ەكەن. ءبىر ياناتتى قويۋ ءۇشىن سونشا ولجاعا كەنەلىپ، ىشىنەن كۇلگەن ءبىر موللا:
- قايىر، ءبارى دە پاريشان جاقسى ءوتتى... تەك ءپاتيحا-ءپاتۋامىزدى مۇباراك ايلاعاي! ەي، زەكەتىڭ بولايىن حالقىم، ەندى سول اتىڭ وشكىردى قوياق-قويىڭدار ءاميىن! - دەپ كۇبىرلەپ، ساقالىن سيپاعان كەزدە وسىعان شىن كۇيىنگەن بىرەۋ تۇرىپ:
- تاقسىر، مۇنى ەندى قويماسقا بولمايدى. ءبىز قويارمىز-اۋ... بىراق اۋىلداعى كەلمەي قالاعان، كەرۋەن ۇرعىر، ولگەنىڭدى......دەر قويمايدى عوي! - دەپ، قاراپ وتىرىپتى.
سوندا باعاناعى باسشى كىسىلەر تۇت جاپىراعىنا تويعان جىبەك قۇرتىنداي سىلەيىپ، نە دەرلەرىن بىلمەي قالىپتى.
قىزايعا قازاقتىڭ كەز كەلگەن باسقا رۋلارى وسى اڭىزدى ايتىپ قالجىڭدايتىن سالت بويىنشا. ءلۇرىپ جاڭا ۇلتى باسقا ادام بولا وتىرىپ، جەڭىل ازىلمەن سونى سەزدىرگەندە شىنىندا قىزىق شىعىپ ەدى. وسىندا وتىرعان قىزاي-شەرۋدى يەك قاقتىرۋعا مۇرشالارىن كەلتىرمەي تاستاعان. بىراق كەرىمبەك سۇبەلى قارىمتا قايىردى.
قالماق زاڭىندا ۇيلەنگەن جىگىت العان قالىڭدىعىن ەڭ اۋەلى اكەلگەن كۇنى ءوز ۇيىندە تۇنەتپەي، ونى بار كىناسىنەن «پاكتەندىرىپ» الۋ ءۇشىن ءدال وسى ءلۇرىپ-لاماداي، لاما-موللاسىنا جەتكىزىپ، جاس قالىڭدىقتى ءبىر تاۋلىك بويى وڭاشا، جەكە ۇيدە «وقىتۋعا» بەرەدى. بىراق جىرىق شاپان كيگەن لاما ءىش كيىمسىز بولادى...
قالماق اڭىزىندا سونداي ءبىر لاما ءوز قۇزىرىنا كەلگەن جاڭاعىداي باعىنىشتى «شاكىرت» قىزدىڭ قولىنان ۇزدىگىپ شاي ءىشىپ وتىرادى. ءبىر ساتتە «جازاتايىم» لامانىڭ جىرىق ەتەگى ءبىر جاعىنا قاراي اۋىپ كەتەدى دە «اڭداۋسىزدا» جارىقتىقتىڭ ءتانى اشىق قالادى... سوندا بۇل ءساتسىز كورىنىستەن عارىپ قىز امالداپ قۇتىلعىسى كەلەدى. لاماعا ونىڭ ءوزى «ابايلاماي» وتىرعان سولەكەت ءىسىن اڭداتۋ ءۇشىن، قىز پاقىر ءوزى الا كەلگەن مىسىقتى سوزگە قوسىپ، ۇتىمدى سەزىك تاستاپتى.
كەرىمبەكتىڭ قۇلاعىندا سول بار ەدى. ءلۇرىپتىڭ قالجىڭىنا وراي، سونى ءزىلسىز وسپاق ەتىپ، اسا قىزىقتى اڭگىمەلەپ كەلىپ:
- ول راس، جاڭاعى ءسىز ايتقان بىزدە بار ارەكەت. بولعان ءىسىن ءار كىمنىڭ دە مويىنداعانى ءجون.
قىز بەيباق، سوندا الگى لاماعا:
«لاما-لاما، لاپشىن سو،
حويىر كۇلين حاپشىن سو...
ءسا حالۋن ءبانى،
شازى نەميگىن ءبانى،
ءموش مەرگين ءبانى»، -
دەپتى، دەگەندە قازاقتار جاعى اڭىرا ءتۇسىپ، ءسوز اياعىن تاڭىرقاي توسىپ وتىرىپ قالعانىمەن ماڭعۇلدىڭ ىرگە بەرمەي، شىرەنىپ وتىرعان ءۇش مىعىم لاماسى قىبىلجىپ قالدى. كەيبىرى ەبەدەيسىزدەنىپ قوزعالىس تا بايقاتتى. سوزگە اسەرلەنگىش، قىزىقشىل فۋجە بەتى نامىستان دۋ ەتىپ، لامالارعا كوزى تۇسكەندە، كۇلىپ جىبەرە جازداپ، جەرگە قاراپ كىرپىگىن قاعا جىميىپ، تىمىرايىپ قالدى. ءلۇرىپتىڭ كۇيەۋ بالاسى ەكى بەتى نارتتاي قىزىل، سول جاق اياعى سانىنان كەسىلگەن ءلايدىڭ-امبال كۇمىلجىپ، قويىنان كۇمىستەگەن ءمۇيىز شاقشاسىن شىعارا بەردى. اتاسى الدىندا ونىڭ جايشىلىقتاعى سالماق، بەدەلى ءۇشىن قىسىلعانى بەلگىلى ەدى.
- بۇل ءسوزدىڭ قازاقشاسى بىلاي، - دەپ كەرىمبەك قازاقتارعا مول كەۋدەسىن بۇرا:
لاما-لاما پىسىق وتىر،
ەكى اياعىڭدى قىسىپ وتىر...
شاي ىستىق
قۇيىلادى،
شىنى جۇقا سىقىلدى،
مىسىق قىران ءتۇيىلدى» -
دەگەن ءسوز ەكەن دەگەندە الدىڭعى ءلۇرىپ قالجىڭىنا شيرىعىپ، كەرىمبەك ءسوز باستاعاننان قۇلاق تۇرە ەلەڭدەسىپ وتىرعان نامىسقوي قىزايلار بىردەن دۋ ەتىپ كۇلگەن. لاپ ەتكەندەي بولىپ قاتتى كۇلگەندەرمەن بىرگە كۇلمەسە دە، تايلاقباي سانىن سالىپ قالدى. فاتيح، فۋجەلەر بۇل لامالاردىڭ كەلەشەكتەگى شارۋالار كوتەرىلىسىنە ءۇن قوسۋلارى ءوز قارا باسىنىڭ قامدارى ەكەنىن ويلاپ، جاڭاعى سوزگە ەرىكسىز كۇلگەن. نە دەگەنمەن وسىلارداي ەلگە تانىمال ادامداردان پايدالانباي بولمايدى.
جىرىق ەتەك شاپان كيگەن ءۇش لاما الدىڭعىسىنان گورى قازاقتار ءتۇسىنىپ كۇلگەندە ەندى شىنداپ قىسىلعان-دى. ارادا از ۋاقىت ءوتىپ، ابىر-دابىر باسىلىپ، كۇلكى توقتالعان كەزدە دە قىرعىز جىگىتى ىسقاقبەك پەن مۇحاباي شەبەر ءازىلدىڭ قىزىق سىرىنا ءالى دە قانا الماي:
- ويپىراي، ءا!
- ياپىر-اي، ءا؟ - دەسىپ وتىر.
ءلۇرىپ لاما ءوزى دە ءبىر-ەكى مىرس-مىرس كۇلىپ الىپ:
- سول ەندى، وسى، كەرىمبەككە جاقىنداۋعا بولمايدى، - دەپ قويادى. ءۇي-ءىشى وسىنداي اشىق-جارقىن قاباققا اۋىسقاندا قىزايدىڭ قاناتبەك اقالاقشىسى فاتيحتان ءبىر ساۋال سۇرادى. كەشەدەن بەرى ءار كىمگە ءبىر جالتاقتاپ، ۇدىرەك كوزبەن قارانىپ كەلگەن، سول جاق مۇرتى ەرنىنىڭ ۇستىندەگى تىرتىعىنان شولاق بولىپ قالعان قاناتبەك شارگەزدەنگەن ءبىتىمسىز ۇنىمەن:
- پاتىق-ەكە! وزىڭىزدەن ءبىر ساۋال بولسىن... ءسىز ءوزى وسى وتىرعان ءبىز ءۇشىن، كوپ ءۇشىن بەل بۋاسىز، ءا! ءبىز بولساق جالپاق جاتقان ەلىمىز ءۇشىن، ودان قالساق ءوزىمىزدىڭ اعايىن-اۋماق، مال-جانىمىز ءۇشىن كۇرەسەدى ەكەنبىز. سوندا ءسىز جان سالىپ كىرىسەتىن وسى ارەكەتىڭىزگە تۇرتكى بولعان نەگىزگى كوز نە دەپ بىلەمىز؟ ءسىزدىڭ جەكە باسىڭىزدى قانداي كۇشتىڭ ايداۋى دەپ ۇقساق بولادى؟ ازامات ءبىر قاتىن-بالانى قايدا بولسا باقپاي ما؟ - دەگەن. فاتيح بۇل سۇراققا مىسقىل سەزدىرىپ كۇلدى دە، سونى تاپ ەتكىزىپ بىلدىرەرلىك قىسقا جاۋاپ ويلانىپ العانداي بولدى.
بۇكىل ىلە ايماعىن الىپ جاتقان بالەن بولىس قىزايدىڭ باي-باعلان، شوڭ-شوراسى ۇيىندە تىنىش جاتقاندا قاناتبەك بولىستىڭ سىنالاپ كىرۋى شىنىندا دا كادىك بولاتىن. فاتيح وعان جاۋابىن ايتىپ:
بىزدە تاتار حالقىندا:
«التىن ءبۇتىل بۇ دۇنيا،
كۇمىش ءبۇتىل بۇ ءدۇنيا.
قادىرىن ءبىلىپ تۇتقانلارعا.
ساحرا ءبۇتىل بۇ دۇنيا» -
دەگەن ءسوز بار.
سولاي قادىرىنە جەتىپ، جاقسى ۇجدانىڭىزعا پايدالانعان شاقتا سول كىسىنىڭ ءبىر باسى ءۇشىن، مىنا وزىنشە بوپ-بوس، مەنشىكسىز تۇرعان، ساحرا-ءدۇنياسىنىڭ قۇنى ءبۇتىل عالامداعى التىن-كۇمىستىڭ بارىنەن دە ول ادامعا ارتىق، ءوز جانىنداي قىمبات! تەرەڭ رۋحىڭىز ءۇشىن قىمبات. سولاي باعالانارلىق ءتىل جەتكىسىز ءجايى بولادى! ول سەنىڭ رۋحىڭ! رۋحىڭ! گومينداڭ ۇكىمەتى التىندى اياعىمنان باشىما قادار ءۇيىپ قويسا دا، مەن ونىمەن سوعىسپاي توقتامايمىن. ازاتتىق كۇرەسى وسىلاي تامىر بايلانعاندا عانا تەز وسەدى. وعان جەتسەڭ جۇرەگىڭ سەنى سونىڭ جولىندا ءولىم ەكەش ولىمنەن دە ەش قورىقتىرمايدى. ول ءوز جۇرەگىڭ! قاتىن-بالا، قيماس-باۋىر، وزگە قىمباتتىڭ بارىنەن سول قىمبات، سول جوعارى! سول بيىك! جۇرەكتىڭ تولەۋى جوق، اسىل جولى ءۇشىن سونشا بيىك! ايىرباستاۋعا تەڭى جوق رۋحىڭ ءۇشىن سونشا قاسيەتلى! سونداي ءدۇنيا ءوزى - ءاسىلى بارابارلىق، ەركىندىك، تەڭدىك ءدۇنياسى. بىزگە ازاتلىق شۇنىڭ ءۇشىن كەرەك! ىڭقىلابي كۇرەش شۇنىڭ ءۇشىن لازىم! الەم ادامزاتقا تەڭ ورتاق - ادىلەت الەمى! «وزگە ۇلتتى قاناعان ەل ءوز ورنىندا تىنىش وتىرا المايدى» دەپ ەنگەلس ايتقان، ادىلەتسىزدىككە اتقان وعىڭ دا ادىلەت! - دەدى.
(جالعاسى بار)
Abai.kz
