«2022 جىلدىڭ باسى قازاقستان تاريحىندا «قاندى قاڭتار» دەگەن اتپەن قالدى. سۇيىتىلعان گازدىڭ قىمباتتاۋىنا نارازىلىق بۇكىل رەسپۋبليكانى قامتىپ، ونىڭ ارتى بيلىككە قارسى شەرۋگە اينالدى. بەيبىت باستالعان شەرۋلەردىڭ كەيبىرى تاپتىپسىزدىكتەرگە ۇلاستى. بيلىك بوي بەرمەي كەتكەن تارتىپسىزدىكتەردى جانشىپ، باستى. ءبىر جىل وتسە دە، وقيعانىڭ قالاي وربىگەنى، نەگە بولعانى تۋرالى ناقتى جاۋاپ بەرىلگەن جوق. بىراق ءبىر نارسە انىق: قاڭتار وقيعالارى كوپتەگەن قازاقستاندىقتىڭ ءومىرىن «دەيىن» مەن «كەيىنگە» ءبولدى جانە ەلدىڭ ساياسي قۇرىلىمىن وزگەرتتى»،-دەپ جازادى BBC قاڭتار قۇرباندارى تۋرالى ماقالاسىندا.

قارالى قاڭتاردىڭ ەڭ جاس قۇربانى 4 جاسار ايكوركەم پرەزيدەنتتىڭ ەسكەرتۋسىز وق اتۋ بۇيرىعىنان كەيىن قاڭعىعان وقتان قايتىس بولدى.
«جاڭا جىلدان بەرى 7 كۇن وتكەن. الماتىدا نارازىلىقتار توقتاي باستادى. تەلەديداردان قالادا ءتارتىپ ورناعانى ايتىلدى. بىراق ينتەرنەت قوسىلماعان بولاتىن. دۇكەندەردە ساۋدا تەك قولما-قول قاعاز اقشامەن ءجۇرىپ جاتتى. مەلدەحان وتباسىنىڭ ءتورت بالاسى ازىق-تۇلىك الۋعا كولىكپەن قالاعا شىعادى. ولار كەرەك-جاراعىن الۋ ءۇشىن قالانىڭ تەڭ جارتىسىن اينالىپ شىعۋىنا تۋرا كەلەدى. ۇيگە قايتىپ كەلە جاتىپ، سەيفۋللين مەن ساتپاەۆ قيىلىسىنا كەلگەندە ولار رەسپۋبليكا الاڭىنا قاراي بۇرىلادى. سول ساتتە كولىككە وق جاۋا باستايدى. رولدە وتىرعان 18 جاستاعى ايدار كەرى بۇرىلىپ، كەتپەك بولادى. بىراق وق ۇدەي تۇسەدى. كەيىن بەلگىلى بولعانداي، جەڭىل ماشيناعا 20 وق اتىلعان. جارالانعان بالالار جولدان كولىك توقتاتىپ، جاقىن جەردەگى اۋرۋحاناعا جەتەدى. وتباسىنىڭ ۇلكەن قىزىنا 7 جەردەن وق ءتيىپ، رەانيماتسياعا ءتۇستى، ال 4 جاسار ءبۇلدىرشىن ايكوركەم قايتىس بولدى. بالالارىن ازىق-تۇلىك الۋعا جىبەرگەن ايدوس مەلدەحان سول كۇنى تاڭەرتەڭ ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ ەسكەرتۋسىز وق اتۋعا بۇيرىق بەرگەنىن بىلمەگەن ەدى»،-دەيدى ماقالا اۆتورى.

پروكۋراتۋرانىڭ دەرەگى بويىنشا الماتىداعى رەسپۋبليكا الاڭىنان ءوتىپ بارا جاتىپ، «ابايسىزدا وققا ۇشقاندار» سانى – 20 ادام. بىراق قۇقىق قورعاۋشىلار مۇنى وتە از دەپ سانايدى. سەبەبى كەيبىر وتباسىلار قازا تاپقان تۋىستارىن بيلىك وكىلدەرىنە حابارلاماي جەرلەگەن بولۋى مۇمكىن. قاڭتار كەزىندەگى قاربالاستا قانشا ادامنىڭ باقيلىق بولعانىن قازىر انىقتاۋ، شىنىندا، وتە قيىن.

قاڭتار وقيعالارى باستالعان بەس كۇندە بيلىكتىڭ ريتوريكاسى مىڭ قۇبىلدى. اۋەلى بيلىك ءمان بەرمەدى. كەيىن گاز باعاسىن تۇسىرەتىن بولدى، مەملەكەتتىك توڭكەرىس جاساۋ ارەكەتى دەپ باعا بەردى، كەيبىر قالالاردا نارازىلىقتار اگرەسسيۆتى تۇردە جانشىپ باسىلدى.

توقاەۆ بيلىكتىڭ قۇلامايتىنىن ايتتى. 3 جىلدان بەرى ەلدى باسقارىپ كەلە جاتقان پرەزيدەنتتىڭ مۇنداي قاتاڭ شەشىمىن حالىق كورمەگەن بولاتىن. بۇرىنعى مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ قولداۋىمەن، 2019 جىلى مەرزىمىنەن بۇرىن بولعان سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن توقاەۆتى ساياساتكەرلەر ۆلاديميرا پۋتين مەن دميتري مەدۆەدەۆتىڭ تاندەمىنە ۇقساتاتىن. پرەزيدەنت قىزمەتىنەن كەتكەننەن كەيىن نازارباەۆ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ توراعاسى، بيلەۋشى پارتيانىڭ باسشىسى، ۇلت كوشباسىشى، «ەلباسى» اتاعىن ساقتاپ قالعان بولاتىن (قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن بۇلار وزگەردى). توقاەۆ پرەزيدەنت بولعان كەزدە، ەڭ ءبىرىنشى ەل استاناسىن «نۇر-سۇلتان» دەپ وزگەرتتى.

بىراق 2022 جىلدىڭ قاڭتارىندا توقاەۆ بۇرىن-سوڭدى بولماعان قاتاڭدىق تانىتتى. ول ۇكىمەتتى تارتىپسىزدىكتەرگە جول بەرگەنى ءۇشىن ايىپتاپ، وتستاۆكاعا جىبەردى، سونداي-اق ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ باسشىسى مەن نازارباەۆتىڭ باسقا دا سەرىكتەستەرىن تۇتقىندادى. توقاەۆ ماسكەۋ اسكەري وداعى باسقاراتىن ۇقشۇ-دان كومەك سۇرادى. ۇقشۇ قازاقستانعا 3,6 مىڭعا جۋىق اسكەردى جىبەردى. ونىڭ كوپشىلىگى رەسەيدەن كەلدى.

بيلىك ەلدە توتەنشە جاعداي جاريالادى، ينتەرنەت پەن تەلەفون بايلانىسىن ءوشىردى. 6 قاڭتاردا قازاقستانعا ۇقشۇ اسكەرلەرى ەنگىزىلدى.

ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ بۇرىنعى باسشىسى، نازارباەۆتىڭ سەرىكتەسى كارىم ماسىموۆكە مەملەكەتكە وپاسىزدىق جاسادى دەگەن ايىپ تاعىلدى. ونىڭ ەكى ورىنباسارى بيلىكتى باسىپ الۋ ارەكەتىن جاسادى دەگەن ايىپپەن ۇستالدى. ۇشەۋىنە قارسى ءىس قۇپيا تۇردە تەرگەلۋدە. قاڭتار ايىندا كوميتەتتىڭ باسقا ءۇش قىزمەتكەرى ءولى كۇيىندە تابىلدى، ولاردىڭ ءوز-وزىنە قول جۇمساعانى حابارلاندى.

13 قاڭتارعا قاراي بۇكىل ەل بويىنشا 10 مىڭنان استام ادام ۇستالدى. رەسمي مالىمەتتەرگە سايكەس، پوليتسيا مەن شەرۋشىلەر قاقتىعىسىپ، 238 ادام قازا تاپتى، ونىڭ ىشىندە 19-ى قاۋىپسىزدىك قىزمەتكەرى. ءار ءتۇرلى باعالاۋلار بويىنشا جارالىلار بىرنەشە جۇزدەن بىرنەشە مىڭعا دەيىن ارتتى.

قۇقىق قورعاۋشى باقىتجان تورەعوجينانىڭ ايتۋىنشا، تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە قازا تاپقاندارعا قاتىستى ەكى ءتۇرلى قىلمىستىق ءىس قوزعالدى: كىسى ءولتىرۋ جانە جاپپاي تارتىپسىزدىكتەردى ۇيىمداستىرۋ/قاتىسۋ. بىراق، شىنىنا كەلگەندە، كىسى ءولتىرۋ فاكتىسى بويىنشا ىستەر توقتاتىلدى.

ء"ىستىڭ ءبىرىنشى ساناتى بويىنشا، ادام وقپەن جارالانسا، بىراق دەنەسىنەن وق تابىلماسا، وندا بۇل ءىس جابىلادى. ويتكەنى كىم اتقانى بەلگىسىز. ەكىنشى سانات بويىنشا، وق ادام دەنەسىنەن تابىلسا، وندا قانداي قارۋدان اتىلعانىن، كىمنىڭ اتقانىن انىقتاۋعا بولادى. ەگەر اسكەري نەمەسە پوليتسيا قىزمەتكەرى اتقان بولسا، وندا مۇنداي ىستەر "قۇپيا" تەرگەلەدى»،-دەدى قۇقىق قورعاۋشى.

تورەعوجينانىڭ سوزىنشە، بيلىك تۇرعىندارعا وق اتقان اسكەريلەردى جازالاۋعا مۇددەلى ەمەس. باستاپقىدا كىسى ءولتىرۋ دەپ سانالعان ىستەر كەيىن "قىزمەتىن اسىرا پايدالانۋ" دەپ قارالا باستادى. بۇل باپتىڭ جازاسى الدەقايدا جەڭىل.
بيلىك قوعاممەن «ۋاعدالاسقىسى» كەلەدى. «شەرۋشىلەردى اتقانداردى جازالامايمىز، ەسەسىنە نارازىلىققا شىققانداردى دا «قاتتى» قۋدالامايمىز». ءبىر جىل ىشىندە كىسى ءولتىرۋ بابى بويىنشا سوتقا ءبىر عانا ءىس جەتكەن.

"قازا تاپقانداردىڭ كوپشىلىگى پوليتسيامەن كەلىسىمگە كەلىپ، وتىنىشتەرىن قايتارىپ الدى. ويتكەنى ولاردىڭ ەشقايسىسى قايتىس بولعان تۋىستارىنىڭ «تەرروريست» اتانعانىن قالامايدى. بۇل كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندەگى «حالىق جاۋى» دەگەن ايىپ سياقتى اسەر ەتەدى. كەيىن ونداي فاميليامەن ءومىر ءسۇرۋ قيىن. ال ولگەندەردىڭ كىناسىز ەكەنىن دالەلدەۋ ودان دا قيىن", - دەيدى تورەعوجينا.

قاڭتار وقيعالارىنان كەيىن تۋىستارىن جوعالتقاندار كوپ بولدى. ادامدار ءمايىتحانالاردى، اۋرۋحانالاردى، تەرگەۋ يزولياتورلارىنان شارلاپ، باۋىرلارىن تاپپاي شارق ۇردى. قۇقىق قورعاۋشىلارعا پوليتسيانىڭ تۇتقىنداردى ازاپتاپ جاتقانى تۋرالى حابارلامالار كەلە باستادى.
پوليتسيانىڭ ادامداردى اۋرۋحانا توسەگىنەن تۇرعىزىپ، يزولياتورعا سۇيرەپ الىپ كەتىپ جاتقانى تۋرالى ۆيدەولار تارادى.

«37 جاستاعى اۆتومەحانيك ەرمەك ابدىرەشەۆ 5 قاڭتاردا ۇيدەن كەتكەننەن ورالمادى. ەكى كۇن ەس-ءتۇسسىز اۋرۋحانادا، ءبىر كوزىنەن ايىرىلىپ جاتقان ەرمەكتى ەسىن جيا سالا، پوليتسيا اۆتوزاككا سالىپ الىپ كەتەدى. جولدان تاعى دا بىرنەشە ادامدى تيەپ الادى. تەرگەۋ ورنىنا جەتكەندە، ولاردى قاز-قاتار ءتىزىپ قويادى. ەرمەكتىڭ جالعىز اۋرۋحانا حالاتىمەن تۇرعانىن كورىپ، ۇستالعانداردىڭ ءبىرى ۇستىنە كۇرتە جابادى. بۇل ارەكەتتى باقىلاپ تۇرعان ورگان وكىلى ەرمەكتىڭ ۇستىنە مۇزداي سۋ قۇيىپ جىبەرەدى. ولاردى تەرگەۋ كەزىندە دە، كامەرادا دا ازاپتايدى. ەرمەكتى تەرگەۋدىڭ 11-ءشى كۇنى بوساتادى. وعان دەيىن ءسال-ءپال كورەتىن ەكىنشى جانارى تولىقتاي سونەدى. ەرمەكتىڭ ايتۋىنشا، ونى كورمەيتىن بولعان سوڭ بوساتقان. سەبەبى بىرەۋدىڭ كومەگىنسىز دارەتحاناعا دا شىعا الماعان. ونىڭ ۇستىنەن قوزعالعان ءىس 7 ايدان كەيىن، ءىستىڭ قۇرامى بولماعاندىقتان جابىلدى. بىراق ەرمەكتى ازاپتاۋ بويىنشا ءىس اشىق، ەش قوزعالماي ءبىر ورنىندا تۇر»،-دەپ جازىلعان ماقالادا.

قاراشا ايىندا ادام قۇقىقتارى جونىندەگى ۋاكىل ەلۆيرا ءازىموۆا بيلىك ازاپتاۋعا بايلانىستى ىستەردىڭ 80 پايىزىن جاۋىپ تاستاعانىن حابارلادى. Human Rights Watch ادام قۇقىقتارىن قورعاۋ ۇيىمى ءوزىنىڭ سوڭعى ەسەبىندە اتاپ وتكەندەي، ۇستالعان ادامداردى ولتىرگەندەر قىلمىستىق جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلماعان.

قاڭتارداعى نارازىلىقتاردىڭ نەلىكتەن ۇلكەن ماسشتاب العانىنا، بەيبىت شەرۋلەردىڭ نەگە تارتىپسىزدىككە ۇلاسقانىنا ەشكىم ناقتى جاۋاپ بەرە المايدى. كەيبىرەۋلەر نارازىلىقتار ارتىندا نازارباەۆتىڭ ادامدارى تۇر دەيدى. قازاقستانداعى بيلىكتىڭ وزگەرۋىنە كەيبىر سىرتقى كۇشتەر ىقپال ەتتى نەمەسە قىلمىستىق توپتار نارازىلىقتاردى ءوز پايداسىنا اسىردى دەگەن پىكىرلەر دە بار.

2022 جىلعى قاڭتار ايىنان بەرى ءبىر جىل ىشىندە ءبىراز نارسە وزگەرگەن سياقتى. تۇڭعىش پرەزيدەنت نازارباەۆقا ارنالعان كوپتەگەن ەسكەرتكىشتەر تارتىپسىزدىكتەر كەزىندە قۇلاتىلدى. ولار قالپىنا كەلتىرىلمەدى. «ەلباسى» ارتىقشىلىقتارى مەن لاۋازىمدارىنىڭ كوپشىلىگىنەن ايىرىلدى. تارتىپسىزدىكتەردەن كەيىن ۇندەۋ جاساپ، ءوزىن «دەمالىستاعى قاراپايىم زەينەتكەرمىن» دەپ اتادى. ەلوردانىڭ بۇرىنعى اتاۋى – «استانا» قايتارىلدى.

قاسىم-جوومارت توقاەۆ كونستيتۋتسياعا وزگەرىستەر ەنگىزۋ تۋرالى رەفەرەندۋم وتكىزدى، ساياسي رەفورمالاردى باستادى. پرەزيدەنت تەك ءبىر رەت، جەتى جىلعا وتىرا الادى دەگەن وزگەرتۋ ەنگىزدى. قاراشا ايىندا توقاەۆ مەرزىمىنەن بۇرىن سايلاۋ وتكىزدى. سايلاۋدا وپ-وڭاي جەڭىسكە جەتتى.

«توقاەۆ جاڭا قازاقستاندى قۇرىپ جاتقانىن ايتادى، بىراق سايلاۋ ەسكى قازاقستان ستيلىندە ءوتتى. وعان ناقتى قارسىلاس بولعان جوق»،- دەيدى قازاقستاندا جۇمىس ىستەيتىن بريتاندىق جۋرناليست دجواننا ليلليس.
ونىڭ پىكىرىنشە، الداعى جارتى جىلدا "جاڭا قازاقستاندى" جاڭا سىناق كۇتەدى. ەلدە ماۋسىم ايىنا دەيىن پارلامەنتتىك سايلاۋ ءوتۋى ءتيىس. قاراشا ايىندا 2013 جىلدان بەرى العاش رەت جاڭا پارتيا تىركەلدى، بىراق بيلىككە شىنايى بالاما بولا المايدى. توقاەۆتى شىنىمەن سىنايتىن جانە بيلىكتەن ءوز ارەكەتتەرى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەتىن ناقتى وپپوزيتسيا كەلمەيىنشە، مۇنىڭ ءبارى نازارباەۆ داۋىرىندەگى ساياساتقا ۇقساس بولىپ قالا بەرەدى.

 Abai.kz