ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى سان قيلى ماقالالار جاريالانىپ، جان-جاقتى ىزدەنىس جولىندا جۇرگەن قالام يەلەرىنىڭ تۋىندىلارىن شاما-شارقىمىزشا كوزدەن تاسا قىلماۋعا تىرىسامىز. كەيىنگى جىلدارى عالامتور جەلىسىندە ءوز ورنىن تاپقان «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى «اباي» ايدارىندا وسى تاقىرىپتاعى ماتەريالداردى جۇيەلى تۇردە ورتالىقتاندىرا ۇسىنۋدا.

وي بولىسۋگە سەبەپشى بولعان، وسى ايداردا جارىق كورگەن «قارا ءسوز بە؟، عاقليا ما؟» دەگەن ە.سەرىموۆتىڭ وي-تامىزىق ماقالاسى. اۆتور «قارا ءسوز بە؟ عاقليا ما؟» - دەگەن ماسەلەنى الاش ارىسى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ، پروفەسسور ب.كەنجەباەۆتىڭ  ت.ب. عالىمداردىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى رەتىندە تىزبەكتەپ كورسەتە وتىرىپ، ءوز ۇسىنىمىن ورتاعا سالادى. شىنىندا دا، قارا ءسوز بە، الدە، عاقليا ما؟ ابايدىڭ بارلىق قىرىق بەس قارا ءسوزىن عاقليا دەپ اتاي المايمىز دەپ «ادەبيەت بەلەستەرى» ەڭبەگىندە پورفەسسور ب.كەنجەباەۆ كەسىمدى پىكىر ايتقان.

عالىمداردىڭ ءبىر پاراسى بۇل جونىندە كىتاپ-تاستيح، تۇسپال ءسوز، ءسوز جانرى دەگەندەي ت.ب. ۇسىنىمدارىن بىلدىرگەن. «قارا ءسوز» دەپ جالپاق جۇرتقا تانىلعان بۇل ەڭبەكتەردىڭ ورتاق اتاۋىن كىم قويعان دەگەن ساۋال تۋى ورىندى. بۇلاي دەپ ورتاق اتاۋىن ابايدىڭ ءوزى قويعان بولسا شە؟ ءوزى قويعان بولسا، سان-ساققا تارتىپ، نە ءبىر ۇسىنىس بىلدىرۋىمىزگە نە جورىق؟ اتالعان ەسىمدەرمەن قوسا، م.اۋەزوۆ، ح.سۇيىنشاليەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ع.ەسىم سىندى كورنەكتى عالىمداردىڭ بۇل ماسەلەگە اتسالىسۋىنا قاراعاندا بۇل اتاۋدىڭ تۇراقتى ەمەس ەكەندىگىنە الاڭداۋعا تۇرارلىقتاي.

ابايدىڭ شىعارماشىلىعىنا بايلانىستى سان قيلى ماقالالار جاريالانىپ، جان-جاقتى ىزدەنىس جولىندا جۇرگەن قالام يەلەرىنىڭ تۋىندىلارىن شاما-شارقىمىزشا كوزدەن تاسا قىلماۋعا تىرىسامىز. كەيىنگى جىلدارى عالامتور جەلىسىندە ءوز ورنىن تاپقان «abai.kz» اقپاراتتىق پورتالى «اباي» ايدارىندا وسى تاقىرىپتاعى ماتەريالداردى جۇيەلى تۇردە ورتالىقتاندىرا ۇسىنۋدا.

وي بولىسۋگە سەبەپشى بولعان، وسى ايداردا جارىق كورگەن «قارا ءسوز بە؟، عاقليا ما؟» دەگەن ە.سەرىموۆتىڭ وي-تامىزىق ماقالاسى. اۆتور «قارا ءسوز بە؟ عاقليا ما؟» - دەگەن ماسەلەنى الاش ارىسى ا. بايتۇرسىنۇلىنىڭ، پروفەسسور ب.كەنجەباەۆتىڭ  ت.ب. عالىمداردىڭ كوتەرگەن ماسەلەسى رەتىندە تىزبەكتەپ كورسەتە وتىرىپ، ءوز ۇسىنىمىن ورتاعا سالادى. شىنىندا دا، قارا ءسوز بە، الدە، عاقليا ما؟ ابايدىڭ بارلىق قىرىق بەس قارا ءسوزىن عاقليا دەپ اتاي المايمىز دەپ «ادەبيەت بەلەستەرى» ەڭبەگىندە پورفەسسور ب.كەنجەباەۆ كەسىمدى پىكىر ايتقان.

عالىمداردىڭ ءبىر پاراسى بۇل جونىندە كىتاپ-تاستيح، تۇسپال ءسوز، ءسوز جانرى دەگەندەي ت.ب. ۇسىنىمدارىن بىلدىرگەن. «قارا ءسوز» دەپ جالپاق جۇرتقا تانىلعان بۇل ەڭبەكتەردىڭ ورتاق اتاۋىن كىم قويعان دەگەن ساۋال تۋى ورىندى. بۇلاي دەپ ورتاق اتاۋىن ابايدىڭ ءوزى قويعان بولسا شە؟ ءوزى قويعان بولسا، سان-ساققا تارتىپ، نە ءبىر ۇسىنىس بىلدىرۋىمىزگە نە جورىق؟ اتالعان ەسىمدەرمەن قوسا، م.اۋەزوۆ، ح.سۇيىنشاليەۆ، ءا.قوڭىراتباەۆ، ع.ەسىم سىندى كورنەكتى عالىمداردىڭ بۇل ماسەلەگە اتسالىسۋىنا قاراعاندا بۇل اتاۋدىڭ تۇراقتى ەمەس ەكەندىگىنە الاڭداۋعا تۇرارلىقتاي.

ابايدىڭ ءبىرىنشى ءسوزىن، كەي عالىمدار ايتقانداي «كىرىسپە ءسوز» دەپ تۇسىنەتىن بولساق، «مەن بۇل ەڭبەكتەرىمدى «قارا ءسوز» دەپ اتايمىن» دەگەندەي اباي تاراپىنان ءتىپتى ەمەۋرىن دە جوق. تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ «اكەم اباي تۋرالى» دەگەن ەستەلىگىندە 38 - ءسوز ەرەكشەلىگى تۋرالى ايتا وتىرىپ: « اللا دەگەن ءسوز جەڭىل» دەگەن ولەڭدى، «ولسەم ورنىم قارا جەر» دەگەن ولەڭدى، «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭدى اكەم ءوزىنىڭ قارا سوزبەن جازعان «تاستيق» دەپ اتاعان ەڭبەگىنە قاراي ولەڭ قىلعان» دەيدى. بۇل جەردە «قارا سوزبەن» دەگەنى، «ولەڭمەن ەمەس» دەگەن ماعىنادا ايتىلعان. وسى سويلەمنىڭ نەگىزىندە ورتاق اتاۋ بولىپ اتالىپ كەتۋى مۇمكىن بە؟  نەمەسە، قازاق ادەبيەتىنىڭ ابايعا دەيىنگى تاريحىندا «قارا ولەڭ» دەگەن بولماسا، «قارا ءسوز» دەگەن ءسوز تىركەسىنىڭ ءجيى قولدانىسقا تۇسپەگەنىن بايقايمىز. تەك ابايدىڭ «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم» دەپ باستالاتىن ولەڭىندە «قازاققا قارا سوزگە دەس بەرمەدىم» دەگەن سويلەم كەزدەسەدى. بىراق بۇل سويلەم كۇللى پروزا جانرىندا جازىلعان ەڭبەكتەرىنە ورتاق اتاۋ بولا الا ما؟

بولسا، بولسىن دەلىك. بىراق قازاق حالقى ءسوز ونەرىنە ەرەكشە كوڭىل بولگەن حالىق. ءسوز ءلاززاتىنان ادام جانى راحات الاتىنداي نە ءبىر مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى. «بي ايتقان ءسوزدى قۇل دا ايتادى، بىراق اۋزىنىڭ دۋاسى جوق» دەگەن دە بار. ءماشھۇر ءجۇسىپ ءوزىنىڭ «ءسوز ونەرى تۋرالى» دەگەن ەڭبەگىندە «ءسوز وسال جۇك پە ەكەن؟! ءتىس ءتىزىلىپ ورنىندا تۇرعاندا قانداي، جەرگە شاشىلسا، نە قۇن تابادى؟ نازىممەن كەلگەن ءسوز - ورنىندا تۇرعان ءتىس سىقىلدى، قارا ءسوز ونىڭ شاشىلىپ جەردە جاتقانى سىقىلدى. نازىم - ءار ءتۇرلى جەمىس اعاشى شىعىپ تۇرعان باۋ اعاشى. قارا ءسوز - تاۋ اعاشى - وتىن كەرەك قىلعان ونى الادى» دەيدى. ءارى قاراي، «قىزىل گۇلدىڭ باۋ-باقشادا ۇلپىلدەپ تۇرعانى - نازىم. جەرگە شاشىلدى قارا ءسوز بولدى. مەرۋەرت، مارجان، ءىنجۋ، عاقىق ابدىرەدە جاتتى، كىم كوردى؟! تىزىلسە، جۇرت كوزىنە تۇسەتىن بولدى. قارا ءسوز - سولاردىڭ ابدىرەدە جاتقانى، نازىم ءتىزىلىپ، جۇرت كوزىنە تۇسۋگە جاراعانى»،-دەيدى.

بۇنى ءسوز ونەرىنىڭ قۋاتى دەلىك. سوندا ابايدىڭ مارجانداي سوزدەرىن «قارا ءسوز» دەپ اتاپ قويىپ، وتىن قۇرلى كورمەي جۇرگەنىمىز بە؟

قاراعاندى قالاسى

Abai.kz