ءسوز جوق، دامىعان 50 ەلمەن يىق تىرەسكىسە كەلەتىن قازاقستان ءۇشىن ءبىلىمسىز باسەكەگە ءتۇسۋ - ەسكەكسىز قايىقپەن جولعا شىققانمەن بىردەي بولار ەدى. ءيا، باسەكەدە سوقىر تاۋەكەلگە ورىن جوق. ەندەشە، ءبىلىمدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋدى تۇسىنگەن ءبىز بۇل سالاعا قانشالىقتى دەن قويىپ وتىرمىز؟ جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى راحمان الشانوۆ ءبىلىم سالاسىنداعى شەشىلمەگەن تۇيىندەر تۋرالى وي قوزعايدى.

ءسوز جوق، دامىعان 50 ەلمەن يىق تىرەسكىسە كەلەتىن قازاقستان ءۇشىن ءبىلىمسىز باسەكەگە ءتۇسۋ - ەسكەكسىز قايىقپەن جولعا شىققانمەن بىردەي بولار ەدى. ءيا، باسەكەدە سوقىر تاۋەكەلگە ورىن جوق. ەندەشە، ءبىلىمدى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋدى تۇسىنگەن ءبىز بۇل سالاعا قانشالىقتى دەن قويىپ وتىرمىز؟ جوعارى وقۋ ورىندارى قاۋىمداستىعىنىڭ پرەزيدەنتى راحمان الشانوۆ ءبىلىم سالاسىنداعى شەشىلمەگەن تۇيىندەر تۋرالى وي قوزعايدى.

جاس قازاق: راحمان مىرزا، گەرمانيا، شۆەتسيا، نورۆەگيا، دانيا، فينليانديا، فرانتسيا، چەحيادا جوعارى ءبىلىم الۋ تەگىن ەكەنىن جاقسى بىلەسىز. ءبىزدىڭ ۇكىمەت ءبىلىم سالاسىنا اقشانى اياماي توگىپ جاتىر. دۇرىس-اق دەلىك. بىراق «مەملەكەتتىك» دەگەن دارداي مارتەبەسى بار وقۋ ورىندارىنىڭ وزىندە ستۋدەنتتەردىڭ 95%-ى اقىلى نەگىزدە ءبىلىم الادى ەكەن. سوندا ۇكىمەت اقشانى نە ءۇشىن بولەدى؟
راحمان الشانوۆ: ءيا، بىزدە وسىنداي پارادوكستار كەزدەسەدى. كەزىندە اياقتان تۇرىپ كەتە الماعان كەزدەر بولدى عوي. جاعدايى كەلمەي، قاراجات جەتپەي قالدى دەگەندەي... سوعان بايلانىستى اقىلى بولىمدەر كوبەيىپ، «وقىعىڭ كەلسە، وقى، ايتپەسە بىزگە سانى بار، ساپاسى جوق مامان كەرەك ەمەس» دەگەن ساياسات ءجۇردى. وسى «ءداستۇر» ءالى كۇنگە ساقتالىپ قويعانىن كورىپ وتىرسىزدار. ستۋدەنتتەردىڭ وقۋ اقشالارى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ جارىعىنا، جىلۋىنا، تاعىسىن تاعى كوممۋنالدىق تولەمدەرگە جاراتىلدى. ودان قالدى مۇعالىمدەردىڭ قالاي تارتساڭ دا جەتپەيتىن جالاقىسىنا كەتەدى. دەگەنمەن قازىر مەملەكەتتىڭ قارجى قورجىنى قومپيىڭقىراي باستادى ما ەكەن، كەرەك ماماندىقتارعا گرانت ءبولىنىپ جاتىر. قۇپتارلىق دۇنيە. بىراق ءبىزدىڭ ىشكى جاعدايمەن شارۋامىز جوق. ونى ەلەپ-ەسكەرمەي، تاعى دا «جوعارى وقۋ ورىندارى الەمدىك تالاپقا ساي بولسىن» دەگەن تاپسىرمانى وزىمىزگە جۇكتەپ الدىق. ءسويتىپ، ەسەك اربامەن ءجۇرىپ، «مەرسەدەستەن» وزعىمىز كەلەدى.

جاس قازاق: دەمەك، جاستارعا جاعداي جاسالماعان دەيسىز عوي؟
راحمان الشانوۆ: ءيا. وزگەمەن قالاي جارىسامىز؟ ولارعا قالاي جەتەمىز، جاقسى ماماندارىمىز ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرۋدەن قاشىپ جاتسا... ۇزدىك بىتىرگەن تۇلەكتەرىمىز شەتەل اسىپ جاتىر. نەگە؟ وندا بارلىق جاعداي جاسالعان. بىزدەگى جاس ماماندارعا 50-60 مىڭ تەڭگە جالاقى بەرسىنشى، سوندا ولاردىڭ جۇمىس ىستەمەگەنىن كورەيىك. مىڭ جەردەن پاتريوت بولىڭىز، سىزگە دە اقشا كەرەك. قىسقاسى، بىزدە وزگەمەن جارىسۋعا جاعداي جوق. جاڭا تەحنولوگيا، ينتەرنەت جەتپەي جاتىر. كۇن سايىن جاڭا كىتاپتار شىعۋدا. ال وعان قول جەتە بەرمەيدى. قازىر بۇرىنعىداي ەشكىم «قورادا» وقىعىسى كەلمەيدى.
جاس قازاق: جاعداي دەگەننەن شىعادى، ۇكىمەت وقۋ اقىسىن جىل سايىن اسپانداتا بەرسە، جاستاردا وقۋعا دەگەن نيەت قايدان بولسىن؟
راحمان الشانوۆ: سول ۇكىمەتىڭىز جىل سايىن 34 مىڭ گرانت ءبولىپ وتىر عوي. شاماسى وسىعان عانا جەتسە قايتەسىز؟ «گرانتتى جەڭىپ ال دا، وقي بەر» دەگەن اڭگىمە عوي. 
جاس قازاق: اقىلى وقۋعا جاعدايى كەلمەيتىن، قالتاسى كوتەرمەيتىندەردى نە ىستەۋگە بولادى؟
راحمان الشانوۆ: «ويباي، تەگىن وقىتىڭدار، وقۋ اقىسىن ارزانداتىڭدار» دەگەن اڭگىمە قازىر جۇرمەيدى. 10 مىڭ تەڭگەگە كىمگە قانداي ءبىلىم بەرۋگە بولادى؟ كەرەك دەسەڭىز، سول 10 مىڭ تەڭگەگە وقۋ ورنىنا ءبىر ەسىك تە ساتىپ الا المايسىز. «ويباي، وقۋ اقىسى قىمباتتاپ كەتتى، بالامىزدى وقىتا الماي جاتىرمىز» دەگەن ءسوزدىڭ قوعامدا ايتىلىپ جۇرگەنى راس. ەندى نە ىستەيسىز؟ جۇمىس ىستەسىن. اقشا تاپسىن. ءبارى ديپلوم الا سالىپ، ءبىر جەرگە وتىرا قالعىسى كەلەدى. ال باسقا جۇمىستى كىم ىستەيدى؟ سوندا كىم ينجەنەر، كىم قۇرىلىسشى، كىم ەلەكتريك بولادى؟
جاس قازاق: بىراق سوندا دا دامۋ كوشىندە كەلە جاتقان قازاقستانعا ءبىلىمدى ماماندار قاجەت قوي.
راحمان الشانوۆ: مەنىڭ ەسەپتەۋىم بويىنشا، ەلىمىزدە 630 مىڭ ستۋدەنت بولسا، سونىڭ 500 مىڭنان استامى اقىلى نەگىزدە وقيدى. ولاردىڭ اتا-انالارى جىلىنا 90 ملرد تەڭگە جۇمسايدى. ءيا، ءبىلىمدى ادام ارقاشان كەرەك. ول شىعىندى مەملەكەت ءوز موينىنا السا بولار ەدى. دامىعان ەلدەردە اقىلى نەگىزدە وقيتىن ستۋدەنتتەردىڭ سانى 10-20%-دان اسپايدى. بىراق كاسىپورىندار ماماندارعا تاپسىرىس بەرمەي جاتسا، ونىڭ ءبارىن تەگىن وقىتا بەرىپ نە ىستەيسىز؟ 
جاس قازاق: ءبىزدىڭ قولىمىزدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سانى كوپ، ساپاسى جوق 204 وقۋ ورنىنىڭ 36-سىنىڭ جۇمىسى توقتاتىلعان. سىن كوتەرمەيتىن ءبىلىم وردالارىن جابۋ باستاماسى قانشالىقتى ءتيىمدى جۇزەگە اسىپ جاتىر؟
راحمان الشانوۆ: ول ەندى بىركۇندىك شارۋا ەمەس. جابىلۋى ءتيىس وقۋ ورىندارى جابىلىپ جاتىر. جالپى، دۇنيەجۇزىندە 14 مىڭ وقۋ ورنى بار. وندا 100 ملن ادام ءبىلىم الۋدا. قازىر سول وقۋ وردالارىندا ءبىلىمدى ارتتىرۋ ماسەلەسىنە قاتتى كوڭىل بولىنۋدە. دامىعان ەلدەردى الساڭىز، كەز كەلگەن جۇمىسقا تۇرۋ ءۇشىن سىزدەن ەڭ ءبىرىنشى جوعارى ءبىلىمدى تالاپ ەتەدى. سىننان وتكىزەدى. وعان «عىلىم كانديداتىمىن» دەپ كوكىرەك كوتەرىپ جۇرگەندەردىڭ دە ءبىلىمى جەتپەي قالۋى مۇمكىن. ءسوز جوق، قازاقستانعا ءبىلىمدى ماماندار كەرەك. مەنىڭ ەسەبىم بويىنشا، ءبىزدىڭ ەلدە وزدىگىمەن وقۋعا تالپىناتىندار سانى جەتى-اق پايىز. ال «اعام-كوكەم بار» دەپ جۇرگەندەر - 30%. بىلىمگە نەمقۇرايدى قارايتىنداردىڭ سانى كوپ. وكىنىشكە قاراي، «اعام انا قاعازدى الىپ كەلسەڭ، جۇمىسقا تۇرعىزام دەگەن» دەپ جۇرگەندەر جەتەدى. وپىعىن وزدەرى جەيدى عوي. بوسقا مال شاشىپ ءجۇر سولار.
جاس قازاق: عىلىم ءتىلىن قازاقشالاۋ ءىسى كوڭىلىڭىزدەن شىعا ما؟
راحمان الشانوۆ: قازاق بولىمىندە ءبىلىم الىپ جاتقانداردىڭ سانى 50%-عا تاقادى. ەندى قاراڭىز، قازاقشا وقۋلىقتار 8%-دى قۇرايدى. ينتەرنەت - 0,8%. بىزدە قازىر 50 ملن كىتاپ بار. سونىڭ 4 ميلليونى عانا قازاق تىلىندە. قازاق تىلىندە كىتاپ بولماسا، نە ءۇشىن قازاق بولىمدەرىن اشامىز؟ كىتاپ بولماسا، ولاردى نەمەن وقىتامىز؟ ولاي بولسا قازاق بولىمدەرىن جابايىق. وقۋشىلارعا ءبىرىنشى سىنىپتان باستاپ قىتاي، اعىلشىن نە ورىس تىلىندە ساباق بەرەيىك. قازاق ءتىلىن دامىتامىز دەيمىز دە، اقشانى دالاعا شاشامىز. ءسوز كوپ، ال ءىستىڭ ناتيجەسى مىناۋ... ءيا، ءبىلىمدى ءبىرىنشى ورىنعا قويامىز دەگەن كوپىرمە ءسوز كوپ. بىراق اتقارىلىپ جاتقان ءىس-شارالار شامالى. ەۋروپالىق بولون دەكلاراتسياسىنا ەنەمىز دەيمىز. بولون دەكلاراتسياسىنىڭ ەرەجەسى قانداي ەكەنىن بىلەسىز بە؟ تالاپ بويىنشا بالانىڭ نە وقيمىن، قالاي وقيمىن دەگەن ماسەلەدە تاڭداۋعا ەركى بولۋى شارت. تاڭداۋ بولۋ ءۇشىن جاعداي جاسالۋى كەرەك. ول قالاي وقيدى؟ قولىندا قازاق تىلىندە وقيتىن كىتاپ بولماسا. وسىعان قاراپ، جالاڭ نارسەلەردىڭ كوپ ەكەنىنە كوز جەتكىزەمىز. وپىق جەپ جاتقان تەك بالالار.
جاس قازاق: جاڭا ءبىر سوزىڭىزدە «جاقسى ماماندار شەتەل اسىپ جاتىر» دەپ قالدىڭىز. ول ءوز الدىنا ءبىر اڭگىمە. «بولاشاق» باعدارلاماسى بويىنشا، مەملەكەتتىڭ قارجىسىنا شەتەلگە بارىپ ءبىلىم العان جاستاردىڭ ءبىرازى سول ەلدە قالىپ قويىپ جاتىر. ءبىر عانا مىسال: 2004 جىلدىڭ وزىندە 20 بالا شەتەلدە وقىپ، سوندا قالىپ قويىپتى. بۇل - رەسمي مالىمەت...
راحمان الشانوۆ: بالالاردىڭ شەتەلدە ءبىلىم الۋىنا داۋىمىز جوق. ولاردىڭ سوندا قالىپ قويۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، بۇلاي بولۋى دا زاڭدى. قازىر دۇنيەجۇزى بويىنشا 2,5 ملن بالا سىرتتا وقىپ جاتىر. ونىڭ ىشىندە 160 مىڭ امەريكالىق بالا شەتەلدە ءبىلىم الۋدا. قىتايداعى جاعداي دا وسىنداي. ارينە، جاقسى وقىعانداردىڭ سوندا قالاتىنى ءسوزسىز. ەشبىر ەل سول بالالاردىڭ ءبارى ءوز وتاندارىنا قايتاتىنىنا 100 پايىز كەپىلدىك بەرە المايدى. بىراق كوپشىلىگىنىڭ «قايتىپ كەلسىن» دەگەن تالاپتارى بار. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەرەجەدە و باستان شيكىلىك ورىن العان. ونى دۇرىس جازۋ كەرەك. ايتپەسە، سول بالا جۇمىسقا تۇرعان كومپانياعا «ءبىزدىڭ ازاماتىمىزدى جۇمىسقا الىپسىزدار، ەندى مەملەكەتتىڭ شىعىنىن وتەپ بەرىڭىزدەر» دەپ حات جازۋ قاجەت شىعار.
جاس قازاق: ول دا، ءبىر جاعىنان، دۇرىس شىعار، بىراق ءبىز ءبارىبىر ۇتىلاتىن سياقتىمىز. نەگە دەگەندە، بىرىنشىدەن، ءبىر قازاقتىڭ بالاسىنان، ەكىنشىدەن، جاقسى ماماننان ايىرىلامىز عوي. قالاي ويلايسىز؟
راحمان الشانوۆ: ەندى نە ىستەيسىز؟
جاس قازاق: مۇنى رەتتەۋدىڭ جولى جوق پا؟
راحمان الشانوۆ: ولاي بولسا، بالالارىمىز كەتىپ قالادى ەكەن دەپ شەكارانى تاس قىپ بەكىتىپ تاستايىق. جاھاندانۋ زامانىندا ولاي ەتە المايسىز. كەتەم دەيتىن بالا ءوزى-اق كەتىپ قالادى. سوندىقتان كىمدى جىبەرەمىز، قالاي جىبەرەمىز مۇنىڭ ءبارى كەلىسىمشارتتا كورسەتىلۋى ءتيىس. ەگەر مەملەكەت بيۋدجەتىنە وقىپ، سوندا قالىپ قوياتىن بولسا، «اينالايىن، اقشانى قازىناعا قايتار» دەۋ كەرەك. وسى ماسەلەگە قاتىسى بار ادامدار انانى ايتىپ، مىنانى ايتىپ، اسپانعا قاراپ وتىرماسىن. انادان، مىنادان پالە ىزدەگەنشە، ودان دا جۇمىس ىستەسىن. شەشىلمەيتىن ءتۇيىن جوق. كوپ نارسەنى شەشۋگە بولادى.
جاس قازاق: قازىر قازاقستان قانداي ماماندارعا ءزارۋ؟
راحمان الشانوۆ: قازىر ءوندىرىستىڭ جاڭا سالالارى دامىپ كەلە جاتىر. ايتالىق، ۇيالى تەلەفوندى جوندەۋ ءىسى. ينجەنەريانى بىزگە ەشكىم وقىتپادى. ايتىڭىزشى، قازىر كىم بار ونى وقىتاتىن؟ جوق. شەتەلدەن ۇشاق اكەلەتىن بوپ جاتىرمىز. بىزگە كىم ونىڭ قىر-سىرىن ۇيرەتە الار ەكەن؟ الەمدىك وركەنيەتتەن شەت قالا المايسىڭ. كىشكەنتاي مەملەكەتتىڭ بارلىق سالانى يگەرۋى مۇمكىن ەمەس. ءبىر ماماندىق ءۇشىن ءبىر ۋنيۆەرسيتەت اشپايتىنىمىز تاعى بار...
جاس قازاق: عىلىمي ينستيتۋتتاردى جوعارى وقۋ ورىندارىنا قوسۋ ماسەلەسىندە عالىمداردىڭ پىكىرى الا-قۇلا. وتكەن جىلى بۇل ماسەلە اجەپتاۋىر داۋعا اينالدى. قازىر دە اراگىدىك كوتەرىلىپ ءجۇر. ءسىز نە دەيسىز؟
راحمان الشانوۆ: دۇنيەجۇزىن، ونىڭ ىشىندە امەريكانى الساق، ولاردىڭ دارىندى بالالارى ۋنيۆەرسيتەتتە ءجۇرىپ-اق ۇلكەن جەتىستىكتەرگە جەتەدى. سەبەبى ول جاقتا ينستيتۋتتا ءمۇيىزى قاراعايداي عالىمدارى جۇمىس ىستەيدى. ءبىزدىڭ دە عىلىمدى وسىلاي دامىتۋعا مۇمكىندىگىمىز بار. عالىمى كوپ ۋنيۆەرسيتەت عىلىمنىڭ دامۋىنا ۇلەس قوسادى. ەۋروپاداعى ءبىلىمنىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى - عالىمداردىڭ ستۋدەنتتەردى جاڭا ماماندىقتارعا بەيىمدەۋىندە. بىزگە جەتپەي جاتقانى وسى. جوق نارسەنى ءالى ۇيرەنە الماي جاتقان جايىمىز بار. مىسالى، ءبىر ۇيالى تەلەفوننىڭ ءوزىن وسى كۇنگە دەيىن دۇرىستاپ قولدانا الماي كەلەمىز. بۇل جەردە جاڭا، باسقا ۇيالى تەلەفون جاساپ شىعارۋ تۋرالى اڭگىمە قوزعاماي-اق قويالىق...
ءبىز شىنىمەن عىلىمدى دامىتاتىن بولساق، جۇمىستى ۋنيۆەرسيتەتتەن باستاۋىمىز كەرەك. عىلىمنىڭ دامۋ وزەگى نەدە؟ جاڭالىقتا. ال جاڭالىق كىمدە؟ ارينە، عالىمداردا. عالىمدار كىمگە ءبىلىم بەرەدى؟ ۋنيۆەرسيتەتتەگى ستۋدەنتتەرگە. عالىممەن ارالاسىپ-قۇرالاسقان، عىلىمي زەرتحانانىڭ تابيعاتىن سەزىنگەن جاس ماماننىڭ بولاشاعى دا جاقسى بولادى. دەمەك، بۇل - ۇتىمدى جوبا. ال ءبىزدىڭ عالىمدار «ۇكىمەت عىلىمدى ءويتتى، ءبۇيتتى» دەگەننەن باسقا ەشتەڭە ايتپايدى. ايتىڭىزشى، ءبىلىم مەن عىلىمدى اجىراتۋعا بولا ما؟ بوتا مەن تۇيەنى ءبىر-بىرىنەن بولە جارۋعا بولمايتىنى سەكىلدى، عىلىم مەن ءبىلىمدى ءبولىپ قاراستىرۋعا كەلمەيدى.
جاس قازاق: ايتپاقشى، قايبىر جىلى ءبىر توپ عالىم ەندى كۇن باتارەياسىنا وندىرەتىن بولامىز دەپ ەدى. جاميعاتتى وسىنداي جاڭالىقپەن قۋاندىرعان عالىمداردىڭ ىشىندە ءسىز دە بار ەدىڭىز. قازىر سول عىلىمي جوبالارىڭىز نە بوپ جاتىر؟ تىم-تىرىس بوپ قالدى عوي...
راحمان الشانوۆ: قازىر وسى جوباعا بايلانىستى ەلىمىزدىڭ ءۇش قالاسىندا، ۇشتوبەدە، قاراعاندىدا، ەكىباستۇزدا زاۋىت سالىندى. بۇل جوبانى دامىتۋ ءۇشىن جۇمىستى ءارى قاراي جالعاستىرۋ كەرەك. بىزدە جاقسى باستاما كوتەرىلىپ، جۇمىس باستالادى دا، سوسىن توقتاپ قالىپ جاتادى. قاراجات بولىنەدى، بىراق يگەرىلمەي قالادى. ءبىزدىڭ ءبىر جامان جەرىمىز - جاڭا جوبا اشىپ، اقشانى جەپ كەتۋ. ولاردى نەگە جاۋاپقا تارتپاسقا؟! عىلىم - تاۋار ەمەس. وكىنىشكە قاراي، ونى تاۋار كوزىنە اينالدىرىپ العاندار كوبەيىپ كەتتى. «قازسات»-تىڭ اسپاندا جوعالىپ كەتۋىنىڭ ءوزى نە تۇرادى!..

سۇحباتتاسقان اعابەك قوناربايۇلى،

«جاس قازاق» گازەتى، 31.07.2009