بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونفەسسياارالىق جانە ەتنوسارالىق كەلىسىم سالتانات قۇرعان ىنتىماقتى ەلدىڭ ۇلگىسىنە اينالىپ وتىر. كەڭەس وداعىنىڭ جانە اتەيستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى رۋحاني كەڭىستىك بوس قالعان جىلداردا ۇمىتىلىپ كەتكەن قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەرىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا سەرپىن بەردى. قازىرگى تاڭدا ءدىن قوعامىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان مەملەكەت قازاقستانداعى ءدىني قاتىناستاردى دامىتۋعا ارقاشان ەرەكشە كوڭىل بولۋدە.
ءبىز ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قازاقستان قوعامىن رۋحاني اعارتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز. قازاقستاندىقتار ءدىني كوزقاراسىنىڭ اركەلكىلىگىنە قاراماستان، زايىرلى ەلىمىزدە يمانسىزدىق، ءدىني وي-پىكىرلەردىڭ راديكالدانۋى سەكىلدى شەكتەن شىعۋشىلىقتاردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ جولىندا بىرىگۋى كەرەك.
رەسپۋبليكاداعى ءدىني احۋال جالپى العاندا تۇراقتى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. دەي تۇرعانمەن، ەلىمىزدىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا ءدىني ەكسترەميزم وشاقتارىنىڭ شوعىرلانۋى بايقالادى.
ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندەگى بىرقاتار لاڭكەستىكتى ۇيىمداستىرۋ ارەكەتتەرى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارنايى قىزمەتتەردىڭ استىرتىن ەكسترەميستىك توپتاردى اشكەرەلەۋى، وسىنداي توپتاردىڭ مۇشەلەرىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان سوت پروتسەستەرى وسى ۇدەرىستەردىڭ كورىنىستەرى بولىپ وتىر.

بۇگىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونفەسسياارالىق جانە ەتنوسارالىق كەلىسىم سالتانات قۇرعان ىنتىماقتى ەلدىڭ ۇلگىسىنە اينالىپ وتىر. كەڭەس وداعىنىڭ جانە اتەيستىك جۇيەنىڭ ىدىراۋى رۋحاني كەڭىستىك بوس قالعان جىلداردا ۇمىتىلىپ كەتكەن قازاقستاندىق قوعامنىڭ ۇلتتىق جانە ءدىني داستۇرلەرىنىڭ قايتا جاڭعىرۋىنا سەرپىن بەردى. قازىرگى تاڭدا ءدىن قوعامىمىزدىڭ اجىراماس بولىگى بولىپ تابىلادى، سوندىقتان مەملەكەت قازاقستانداعى ءدىني قاتىناستاردى دامىتۋعا ارقاشان ەرەكشە كوڭىل بولۋدە.
ءبىز ءدىني ەكسترەميزمنىڭ الدىن الۋ باعىتتارىنىڭ ءبىرى رەتىندە قازاقستان قوعامىن رۋحاني اعارتۋعا ەرەكشە كوڭىل بولەمىز. قازاقستاندىقتار ءدىني كوزقاراسىنىڭ اركەلكىلىگىنە قاراماستان، زايىرلى ەلىمىزدە يمانسىزدىق، ءدىني وي-پىكىرلەردىڭ راديكالدانۋى سەكىلدى شەكتەن شىعۋشىلىقتاردىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ جولىندا بىرىگۋى كەرەك.
رەسپۋبليكاداعى ءدىني احۋال جالپى العاندا تۇراقتى ەكەنىن اتاپ وتكەن ءجون. دەي تۇرعانمەن، ەلىمىزدىڭ جەكەلەگەن ايماقتارىندا ءدىني ەكسترەميزم وشاقتارىنىڭ شوعىرلانۋى بايقالادى.
ەلىمىزدىڭ باتىس وڭىرلەرىندەگى بىرقاتار لاڭكەستىكتى ۇيىمداستىرۋ ارەكەتتەرى، قۇقىق قورعاۋ ورگاندارى مەن ارنايى قىزمەتتەردىڭ استىرتىن ەكسترەميستىك توپتاردى اشكەرەلەۋى، وسىنداي توپتاردىڭ مۇشەلەرىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان سوت پروتسەستەرى وسى ۇدەرىستەردىڭ كورىنىستەرى بولىپ وتىر.
قر باس پروكۋراتۋراسىنىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، بيىلعى جىلدىڭ 10 ايىندا ەكسترەميزم مەن تەرروريزمگە قاتىستى 112 قىلمىس انىقتالعان. ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى بيىلدىڭ وزىندە 24 لاڭكەستىك ارەكەتكە توسقاۋىل قويدى. سوڭعى بەس جىلدىڭ ىشىندە باسقا مەملەكەتتەر اۋماعىندا لاڭكەستىك ۇيىمداردىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنە قاتىسى بار قازاقستاننىڭ 40 ازاماتى ۇستالدى. ولاردىڭ زاڭسىز قارۋلى قۇرىلىمداردىڭ لاڭكەستىك ءىس-ارەكەتىنە قاتىسقانى دا انىقتالدى. قازاقستاندا حالىقارالىق تەرروريستىك جانە ەكسترەميستىك ۇيىمداردىڭ 68 مۇشەسى ۇستالدى.
سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇگىنگى كەزدەسۋىمىز مەملەكەت پەن بۇكىل قوعامنىڭ ءدىني ەكسترەميزم مەن تەرروريزم قاۋىپ-قاتەرلەرىنە قارسى ارەكەت ەتۋگە باعىتتالعان بەلسەندى جۇمىستارىمەن استاستىرىلا وتۋدە. قازاقستاننىڭ بارلىق اۋماعىندا ءدىنتانۋشىلار، مەشىت يمامدارى، مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەر مەن قوعامدىق قايراتكەرلەردەن قۇرالعان اقپاراتتىق-ناسيحات توپتارى ۇيىمداسقان تۇردە جۇمىس جۇرگىزۋدە. باستى مىندەت - ءدىن اتىن جامىلاتىن ەكسترەميستىك يدەولوگيانىڭ تارالۋىنا جول بەرمەۋ.
بارلىق الەمدىك دىندەردىڭ بيىك ادامگەرشىلىك جانە گۋمانيستىك قۇندىلىقتار مەن يدەيالاردى ناسيحاتتايتىنى بارشاعا بەلگىلى. بۇعان قازاقستاندا ءتورت دۇركىن وتكىزىلگەن الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرىنىڭ سەزدەرى كۋا بولا الادى. 2013 جىلى سەزدىڭ 10 جىلدىق مەرەيتويىن اتاپ ءوتۋ جوسپارلانۋدا.
مىنە، سوندىقتان دا ءبىز «دىندە ەكسترەميزم جوق» دەپ نىق سەنىممەن ايتا الامىز. قازاقستاننىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا.نازارباەۆتىڭ 2003 جىلى جازعان «سىندارلى ون جىل» كىتابىنىڭ ەكىنشى ءبولىمى ءدال وسىلاي اتالادى.
كوپتەگەن مەملەكەتتەر زايىرلى سيپاتقا يە، دەي تۇرعانمەن ءدىننىڭ قوعامدا دەربەس كۇيدە، ياعني وزىمەن-ءوزى ارەكەت ەتۋىنە جول بەرىلمەيدى.
شىنايى ءدىن ادامزاتقا تۋرا جول نۇسقاۋشى رەتىندە ادامدى، ازاماتتى ادامگەرشىلىك تۇرعىدا تاربيەلەۋى، وتانسۇيگىشتىكتى، گەندەرلىك تەڭدىكتى ارتتىرۋى، وشپەندىلىك پەن باسقىنشىلىقتى بىلاي قويعاندا، ادامداردى تەرىس ءىس-ارەكەت اتاۋلىدان ساقتاۋى كەرەك.  
ءدىن قوعامدا ءوزىنىڭ سىندارلى ءرولىن اتقارۋى ءتيىس، كەلىسپەۋشىلىكتەردىڭ الدىن الۋعا كومەكتەسىپ، الەۋمەتتى بىرىكتىرۋى قاجەت. باسىمدىقتاردى ايقىن جانە ناقتى بەلگىلەپ، ءدىني ءبىلىم بەرۋدىڭ تاسىلدەرى مەن ستراتەگياسىن جاساپ شىعارۋ قاجەت. بۇل اسا ماڭىزدى ءىس، ويتكەنى ءبىز قوعامداعى جاستاردىڭ ءرولى تۋرالى ايتىپ وتىرمىز. زايىرلى ءبىلىم دە، ءدىني ءبىلىم دە ادامدى تاربيەلەپ قانا قويماي، ونى دۇرىس جولعا باعىتتاپ، ونىڭ ويدان شىعارىلعان بۇرمالاۋشىلىق نانىمداردان ايىعۋىنا سەپتەسۋى قاجەت. ادامداردىڭ ءدىني ءبىلىمى تەك حالىق يگىلىگى ءۇشىن جۇمسالۋى كەرەك.
ءبىز ءۇشىن XXI عاسىردىڭ ارتىقشىلىعى - قازاقستاندىقتاردىڭ سانا-سەزىمىنىڭ، ءبىلىم دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىندا. ءبىزدىڭ ارقايسىمىز قاسيەتتى قۇران، بيبليا جانە تالمۋد سەكىلدى ءدىني تۇپدەرەكتەردى الىپ وقۋعا جانە الەمدەگى بىردە-ءبىر ءدىننىڭ زورلىق-زومبىلىق جاساۋعا، سوعىسقا نەمەسە وشپەندىلىككە شاقىرمايتىنىن تۇسىنۋگە قابىلەتتىمىز. ال كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ تۇلعانىڭ تەرىس پيعىلدى اراڭداتۋشىلىقتارعا ەلىگۋ ىقتيمالدىلىعى وتە تومەن بولاتىنى ايداي انىق.
ەكسترەميزم قاتەرلى ىسىك دەرتى ىسپەتتەس. ەگەر ۋاقتىلى الدىن الۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلمەسە، ۋاقىت وتە كەلە تامىرىن تەرەڭگە جىبەرۋى مۇمكىن. سوندىقتان قاراپايىم حالىقتىڭ ءدىني ساۋاتتى بولۋى وتە ماڭىزدى ءارى قاجەتتى بولىپ تابىلادى. ال ءدىني ساۋاتتىلىق - بۇل وقىتۋ، اعارتۋ جانە ادەبيەتتەر ارقىلى الىناتىن ءبىلىم.
بۇگىنگى تاڭدا ەلدەگى احۋالدى سىني تۇرعىدان باعالاۋ نەگىزىندە تۇرعىنداردىڭ ءدىن اتىن جامىلعان جات يدەولوگيالىق ەكپەلەرگە قارسى بەرىك ءدىني يممۋنيتەتىن كۇشەيتەتىن دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستاردى قالىپتاستىرۋ ماسەلەسى اسا وزەكتى بولىپ وتىر.
وكىنىشكە قاراي، بەلگىلى ءبىر كۇشتەردىڭ ادامداردىڭ ءدىني ساۋاتسىزدىعىن، ورنىقپاعانىن، قارسىلىق رايىنداعى كوڭىل-كۇيلەرىن، جەكەلەگەن الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق قيىندىقتارعا تاپ بولىپ وتىرعانىن پايدالانا وتىرىپ، سەنۋشىلەردىڭ ءدىني سەزىمدەرىن الداپ، وي-ساناسىن جاۋلاپ، ەكسترەميستىك ارەكەتتەر ارقىلى ءومىردىڭ بارلىق قيىندىقتارىن ءبىر مەزەتتە شەشۋگە بولاتىنى تۋرالى جالعان يدەيالاردى العا تارتاتىن فاكتىلەرىمەن ۇشىراسىپ وتىرمىز.
تالداۋلار ناتيجەسى كورسەتكەندەي، الەمدە ەكسترەميستەردىڭ بۇلدىرۋشىلىك ارەكەتتەرىنىڭ اۋعانستاندا، كاۆكازدا، ليۆيادا، سيريادا جانە عالامشاردىڭ باسقا دا قاۋىپتى جەرلەرىندە بىردەي قولدانىلاتىن امبەباپ ستراتەگياسى مەن تاسىلدەرى قالىپتاسقان.
ءبىزدىڭ ەلىمىز تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدان استام كەزەڭىندە كوپتەگەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە تاپ بولدى، الايدا ءوزىنىڭ بىرەگەي قازاقستاندىق جولىمەن جۇرە وتىرىپ، ولاردىڭ ءبارىن جەڭە الدى. راديكاليزم مەن ەكسترەميزم ماسەلەلەرىندە دە بىزگە دايىن نۇسقاۋلىقتى ەشكىم ۇسىنبايتىندىعىنا سەنىمدىمىز. ونى ءبىز ءوزىمىز قالىپتاستىرامىز.
انتي-ەكسترەميستىك نۇسقاۋلىقتىڭ ۇستانىمدارى رەتىندە قوعامدىق كەلىسىم مەن تۇراقتىلىقتىڭ كونستيتۋتسيالىق ارتىقشىلىقتارىن ساقتاۋ، كونفەسسياارالىق جانە ۇلتارالىق كەلىسىمدى نىعايتۋ، ازاماتتاردىڭ ءدىني سەنىم بوستاندىعى قۇقىقتارىن جۇزەگە اسىرۋ، «دىندە ەكسترەميزم جوق» دەگەن ايعاقتى قابىلداۋ بولىپ تابىلادى.  
ەلباسى «سىندارلى ون جىل» اتتى كىتابىندا بىلاي دەپ اتاپ وتەدى: «فۋندامەنتاليستەر تاراپىنان بولاتىن شەتىن اگرەسسيادان نەمەسە تۇراقسىزدىقتان قاۋىپتەنىپ، ءدىننىڭ وزىنە، يسلام دىنىنە قاتىستى قاتال ساياسات ۇستانۋ، مەنىڭ پايىمداۋىمدا ءمانسىز دە ماعىناسىز تىرلىك. ولاي بولاتىنى، ماسەلە ءدىن مەن ونىڭ بۇرمالانۋ مۇمكىندىگىنىڭ قيسىنسىز قوساقتالۋىندا ەمەس، بۇل جەردە تەك قانا تەولوگيالىق كوزقاراستارىن قورعاعانسىپ ەمەس، سونىمەن بىرگە سەنىمنىڭ ءوزىن دە قورعاعانسيتىن ءدىني تىيىم رەجيمدەرىنە قارسى شەتىن ءدىني راديكالداردىڭ شەتىن كۇرەس تاسىلدەرىنە بارۋلارى دا ەلەۋلى سەبەپ بولىپ وتىر». بۇل ورايدا ەلباسىمىز بىلاي ەسكەرتەدى: «بۇل جاعدايدا دا قاۋىپ-قاتەردىڭ زورى، سەنىمدى جورۋ مەن سەنىمنىڭ ءوزىنىڭ اراسىنداعى ايتارلىقتاي ايىرماشىلىقتىڭ ەسكەرىلمەۋىندە بولسا كەرەك».
بۇل ماسەلەدە مەملەكەت باسشىسى ءدىني ەكسترەميزم قۇبىلىسىنا الدىن الۋ ساياساتى مەن الدىن الۋ ارەكەتتەرىنىڭ ءتۇرلى نۇسقالى ادىستەمەسى تۇرعىسىنان مۇقيات قاراۋعا شاقىرادى.
بۇگىنگى كۇنى ءدىن قىزمەتكەرلەرى مەن مەشىت يمامدارىنا قاتىستى كوپتەگەن سىندار ايتىلۋدا، ول ءبىرىنشى كەزەكتە ولاردىڭ ءدىني ەكسترەميستەر مەن قانداي دا ءبىر راديكالدى ءدىني كوزقاراستاردىڭ جاقتاستارىنا تەڭ دارەجەدە جانە ۋاقتىلى قارسىلىق كورسەتە الماۋىمەن بايلانىستى بولىپ وتىر. ءبىر جاعىنان، قوعام ءدىن اتىن جامىلعان ەكسترەميزمنىڭ ايقىن قاۋىپ-قاتەرىمەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىرعاندا مۇنداي نارازىلىقتاردىڭ بولۋى زاڭدىلىق. قازىر يسلامي ءدىن قىزمەتكەرلەرى سەنۋشىلەردىڭ ءدىني مۇقتاجدىقتارىن قاناعاتتاندىرۋ جونىندەگى جۇمىستاردى وزدەرىنىڭ ءدىني ءبىلىمى شەڭبەرىندە جۇزەگە اسىرۋدا. ءتۇرلى دەڭگەيدەگى ءدىني وقۋ ورىندارىندا ولارعا ءبىرىنشى كەزەكتە ءدىني راسىمدەردى وتكىزۋ، ءدىني قۇلشىلىقتاردىڭ ءارتۇرلى تۇرلەرىن جۇرگىزۋ جانە ۇيىمداستىرۋ بويىنشا ءبىلىم بەرەدى. سوندىقتان، ۋنيۆەرسيتەت ديپلومى نەمەسە مەدرەسە كۋالىگى بار يمامدى ءدىني ەكسترەميزمگە قارسى كۇرەستىڭ دايىن مامانى رەتىندە قابىلداي المايمىز.
الايدا، اتالعان جاعىمسىز قۇبىلىستىڭ ايقىن قاۋىپ تۋدىرىپ وتىرعان جاعدايىندا بارلىق ءدىن قىزمەتكەرلەرىنىڭ وسى باعىتتاعى بىلىكتىلىگىن جوعارىلاتا وتىرىپ، ورتاق ىسكە جۇمىلدىرۋ قاجەت. ۋاقىت ءوز تالابىن قويادى. سوندىقتان، مەشىت يمامدارىنا يسلام ىلىمدەرى، شاريعات جانە فيكح قاعيداسىندا، سونداي-اق، الەۋمەتتانۋ، كونفليكتولوگيا مەن پسيحولوگيا ءتارىزدى زايىرلى عىلىمدار تۇرعىسىندا راديكاليزم مەن ەكسترەميزمگە ءدىني-يدەيالىق تۇرعىدان قارسى تۇرۋ الىپپەسىن، ياعني نەگىزدەرىن وقىتۋدىڭ جۇيەلى باعدارلامالارىن قالىپتاستىرىپ، ىسكە قوسۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىز.
ءبىز يسلام دىنىنە دەگەن فاناتتىق پەن نەمقۇرايدى قارىم-قاتىناستان جوعارى تۇراتىن پاراساتتى مۇسىلمان تۇلعاسىن تاربيەلەۋگە مۇددەلىمىز.
قازىرگى قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى ءدىنى ءبىزدىڭ اتا-بابامىزدىڭ كوپ عاسىرلىق تاجىريبەسىنە نەگىزدەلگەن. ۇلى اباي، شاكارىم، ءماشھۇر ءجۇسىپ ۇستانعان قازاقتاردىڭ ءداستۇرلى مۇسىلماندىعىندا باستى نەگىز رەتىندە سوقىر سەنىم ەمەس، اقىل-پاراسات الىنعان. ۇستامدىلىق جانە قوعام بىرلىگىن قورعاۋ يدەيالارى كوپتەگەن قازاق ويشىلدارىنىڭ فيلوسوفيالىق ەڭبەكتەرىندە كورىنىس تاپقان جانە بۇگىنگى قازاقستاندىق قوعام اراسىندا دا كەڭىنەن تاراتۋعا لايىقتى. قازاق دالاسىنىڭ ءال-فارابيدان باستاپ ابايعا دەيىن جالعاسقان 1100 جىلدىق رۋحاني تاريحى بار.
ءبىز يسلام ءدىنىنىڭ دە، قازاق حالقىنىڭ دا تەرەڭ رۋحاني داستۇرلەرى مەن قۇندىلىقتارىنىڭ ۇلى تاريحي تاجىريبەسى ۇيلەسىمدى تۇردە كىرىكتىرىلگەن قۋاتتى دۇنيەتانىمدىق پاراديگما قاجەتتىگىن اتاپ ايتۋعا ءتيىسپىز.
بۇگىنگى تاڭدا ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ قىزمەتى رۋحاني جانە يدەولوگيالىق قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ نەگىزدەرىن قالىپتاستىرۋعا باعىتتالعان. ەلىمىز ءۇشىن جات ءدىني ىلىمدەردىڭ جاپپاي تارالۋ قاۋپى بار ەكەنىن ەسكەرە وتىرىپ، وسى ماقساتقا ازاماتتىق قوعامنىڭ بارلىق سالاۋاتتى كۇشىن جۇمىلدىرۋ قاجەت. حالىقتىڭ جالپى رۋحاني تۇتاستىعىنىڭ قۇرامداس بولىگى رەتىندەگى ءدىني ساۋاتتىلىقتىڭ جەكە ۆەدومستۆولىق ەمەس، جالپى مەملەكەتتىك ماقسات بولىپ تابىلاتىنىن بارشا قوعامنىڭ ءتۇسىنۋى قاجەت.
اگەنتتىك تاراپىنان جۇرگىزىلىپ وتىرعان كەڭ اۋقىمدى شارالار مەملەكەتتىك-كونفەسسيالىق قاتىناستاردى جاڭا وركەنيەتتى دەڭگەيگە كوتەرۋگە، ءدىني احۋالدى وڭالتۋعا، قازاقستاندا دىنگە سەنۋشىلەردىڭ قۇقىقتارى مەن بوستاندىقتارىن ءتيىمدى تۇردە قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

قايرات لاما شاريف  
قازاقستان رەسپۋبليكاسى
ءدىن ىستەرى اگەنتتىگىنىڭ توراعاسى
«Abai.kz»