اشارشىلىق اقيقاتىنا جاڭا كوزقاراس
تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاريالانعان دەرەكتەردە كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920- 1930-جىلدارىندا قازاقتار 4-4,5 ملن. ادامىنان ايىرىلعان. 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا), 1932-1933-جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە، «1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2,3 ملن. ادامعا جەتكەنى»، قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆتىڭ دەرەكتەرىندە «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىراعانى» ايتىلادى.
قازاق تاريحىندا «ۇلى جۇت» (اعىلش. «Great Famine») اتاۋىمەن قالعان 1920-30 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنىڭ وتە اۋىرلىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىنگى قازاق دالاسىن تۇگەل قامتىعان. بۇل جىلدارى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، بىردەن-ءبىر تىرشىلىك كوزىنەن ايرىلعان قازاققا ءبىرجولاتا جويىلۋ قاۋپى ءتوندى.
كسرو-دا جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قازاق ەلىن اينالىپ وتپەگەنى بەلگىلى. جاپپاي تاركىلەۋ قۇرىعىنا شارۋالارمەن قاتار، داۋلەتتى قازاق بايلارى مەن كەزىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان حانداردىڭ ۇرپاقتارى ىلىكتى.
تاۋەلسىزدىك جىلدارى جاريالانعان دەرەكتەردە كەڭەستiك بيلiكتiڭ العاشقى 1920- 1930-جىلدارىندا قازاقتار 4-4,5 ملن. ادامىنان ايىرىلعان. 1921-1922-جىلدارداعى اشتىق كەزiندە 1 ملن. 700 مىڭ ادام (اشىققاندارعا كومەك كورسەتۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مالىمەتى بويىنشا), 1932-1933-جىلدارى 2 ملن. 300 مىڭعا جۋىق ادام قۇربان بولعان. سوڭعى مالىمەتتەردە، «1920 جىلدارداعى اشارشىلىقتان ولگەندەردىڭ سانى 2,3 ملن. ادامعا جەتكەنى»، قازاق دەموگرافى ماقاش ءتاتiموۆتىڭ دەرەكتەرىندە «حح عاسىردا بولعان ازامات سوعىسى، قولدان جاسالعان اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگiن كەزدەرiندە، ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىستا باس-اياعى 3 ميلليون 850 مىڭعا جۋىق قازاق قىرعىنعا ۇشىراعانى» ايتىلادى.
قازاق تاريحىندا «ۇلى جۇت» (اعىلش. «Great Famine») اتاۋىمەن قالعان 1920-30 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق زارداپتارىنىڭ وتە اۋىرلىعى دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيدى. سول كەزدەگى قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، اشارشىلىق اپاتى التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىنگى قازاق دالاسىن تۇگەل قامتىعان. بۇل جىلدارى ءداستۇرلى مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، بىردەن-ءبىر تىرشىلىك كوزىنەن ايرىلعان قازاققا ءبىرجولاتا جويىلۋ قاۋپى ءتوندى.
كسرو-دا جۇرگىزىلگەن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى قازاق ەلىن اينالىپ وتپەگەنى بەلگىلى. جاپپاي تاركىلەۋ قۇرىعىنا شارۋالارمەن قاتار، داۋلەتتى قازاق بايلارى مەن كەزىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان حانداردىڭ ۇرپاقتارى ىلىكتى.
1. «جۇت - جەتى اعايىندى»
اۋا رايىنىڭ اسا قولايسىز قۇبىلىستارى، اتاپ ايتقاندا، قۋاڭشىلىق، جەردى كوك مۇز باسۋى ت.ب. سالدارىنان بولاتىن ەكونوميكالىق كۇيزەلىستى ەجەلگى قازاقتار جۇت دەپ ۇرەيلەنگەن. قازاق «جۇت - جەتى اعايىندى سودىرمەن سەگىز، سالاقپەن توعىز، ولاقپەن ون» دەگەن سوزدەر دە ەرتەدەن كەلە جاتىر. 19 عاسىردا قازاق دالاسىندا 20 ءىرى جۇت تىركەلگەن.
مىنە، وسىنداي دۇركىن-دۇركىن جۇتتان امان قالعان قازاق، بولشەۆيكتەر بيلىككە كەلگەننەن كەيىنگى جاعدايدا وعان توتەپ بەرە المادى. ونىڭ باستى سەبەبى، جۇمىسشى مەن شارۋانىڭ وداعىنا نەگىزدەلگەن پرولەتاريات ديكتاتۋراسىنىڭ ورناۋى ەدى. بۇل توڭكەرىس باستاپقىدا «الەمدىك سوتسياليزم» تەورياسىنا سايكەس رەسەي يمپەرياسىنا «ەكسپەريمەنت» رەتىندە ەنگىزىلگەن-ءدى. 1917 جىلعى ۇزدىكسىز رەۆوليۋتسيالار، سونىڭ ىشىندەگى «سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيا»، «كەڭەستەر» تۋرالى ۆ.ي.لەنين: «ۋاقىتشا ۇكىمەتپەن، بۋرجۋازيا ۇكىمەتىمەن قاتار ءالى ءالسىز، جاڭا ۇرىق سالىپ كەلە جاتقان... ەكىنشى ۇكىمەت - جۇمىسشى جانە سولدات دەپۋتاتتارىنىڭ سوۆەتتەرى قۇرىلدى. بۇل ۇكىمەتتىڭ ساياسي سيپاتى قانداي؟ بۇل - رەۆوليۋتسيالىق ديكتاتۋرا، ياعني ورتالىقتاندىرىلعان مەملەكەتتىك وكىمەتتىڭ شىعارعان زاڭىنا ەمەس، ... بۇقارا حالىقتىڭ ءتومەننەن بولاتىن تىكەلەي باستاماسىنا سۇيەنەتىن وكىمەت» دەپ جازعان ەدى. الايدا، بۇل وكىمەت ورتالىقتان شەت جاتقان تۇركىستان سياقتى ايماقتاردا مۇستافا شوقايدىڭ سوزىمەن ايتقاندا، «... ولىكتەردىڭ ءۇستىندە ... ايەلدەر مەن بالالاردىڭ ولىكتەرىن قۇرباندىققا شالىپ ورنادى». بيلىك ءۇشىن كۇرەستە بولشەۆيكتەردىڭ تولىق جەڭىسى نەمەسە «سوتسياليستىك رەۆوليۋتسيانىڭ سالتانات قۇرۋى» - ازامات سوعىسىنان كەيىن عانا مۇمكىن بولدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ 1920 جىلدان باستالاتىن دەربەس بيلىگى 1930 جىلدارى توتاليتاريزم (لات. totalis - تۇتاستاي، تۇگەلدەي) جۇيەسىن تۋعىزدى. «توتاليتاريزم ورناعان مەملەكەتتە قوعام ءومىرىنىڭ بارلىق سالاسى بيلىكتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، ادام بوستاندىعى مەن كونستيتۋتسيالىق قۇقىقتارى جويىلادى، وپپوزيتسيا مەن وزگە ساياسي وي وكىلدەرى ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىرايدى. ونىڭ تاريحي ۇلگىلەرى كسرو-دا ستالين، قىتايدا ماو تسزەدۋن، سولتۇستىك كورەيادا كيم ير سەن رەجىمى كەزىندە، سونداي-اق فاشيستىك يتاليادا ب.مۋسسوليني جانە گەرمانيادا ا. گيتلەر تۇسىندا ورنادى» /«قازاقستان» ۇلتتىق ەنتسيكلوپەدياسى، 2006. - 704 ب.-ت.8.- ب.458/.
توتاليتاريزم ورناعان كسرو-دا 1920-30 ج.ج. بايلار مەن كۋلاكتاردى تاپ رەتىندە جويۋ شارالارى مەن اۋىل شارۋاشىلىعىن كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ ساياساتى جۇزەگە اسىرىلدى. ءناتيجەسىندە قازاق حالقى الاپات اشارشىلىققا ۇشىراپ، جاپپاي بوسقىنشىلىقتى باستان وتكەردى. كەڭەستىك توتاليتاريزم زيالى قاۋىم وكىلدەرىن ۇلتتىق ساياسي ۇستانىمدارىنا وراي «تاپ جاۋلارى»، «جات پىكىردەگىلەر» جانە «الەۋمەتتىك قاۋىپتى ەلەمەنتتەر» رەتىندە قۋدالادى. ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.ءبوكەيحانوۆ، م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆ، ءا.بايدىلدين، د.ءابىلوۆ، م.تىنىشباەۆ، ت.رىسقۇلوۆ ت.ب. الاش ارىستارى ءتوتاليتاريزمنىڭ قۇربانى بولدى.
قازاق ولكەسىن باسقارعان ف.ي.گولوششەكين (1925-1933) ەلدi يندۋستريالاندىرۋ جانە ۇجىمداستىرۋ ساياساتىن تەزدەتتى. وعان ي.ستاليننىڭ 1928 جىلى 15 قاڭتار - 6 اقپان ارالىعىنداعى سىبىرگە ساپارىندا (نوۆوسيبيرسك، بارناۋل، بيسك، رۋبتسوۆكا، كراسنويارسك، ومبى), كراسنويارسكىدە ءوتكىزگەن «شىعىس كەڭەسى» تۇرتكى بولدى. كسرو-نىڭ ءبىرىنشى ادامى ەلدەگى استىق داعدارىسىنا توقتالىپ، «ەگەر 1927 جىلعى قاڭتاردا 428 ملن. پۇت ءداندى استىق دايىنداپ ءۇلگىرگەن بولساق، ال 1928 جىلعى قاڭتاردا دايىندالعان استىق 300 ملن. پۇتقا ارەڭ جەتكەنىن، وسى جەتىسپەۋشىلىكتىڭ 128 ملن. پۇت بولعانىن» /وماربەكوۆ.ت. 20-30 جىلدارداعى قازاقستان قاسىرەتى: الماتى: سانات، 1997. - 320 ب. - ب. 41/ تىلگە تيەك ەتتى. وسى سوزدەردى قۇلاعى شالعان جەرگىلىكتى «شابارماندار» استىق دايىنداۋدا «اسىرا سىلتەۋلەرگە» جول بەردى. سونىڭ سالدارىنان قازاقتاردىڭ ءداستۇرلi مال شارۋاشىلىعى كۇيزەلدi, قازاق زيالىلارىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا، سول كەزدە 40,5 ملن.-داي مال باسى 4,5 ملن-عا قىسقارعانى بەلگىلى. ونىڭ ۇستىنە اۋا رايىنىڭ قولايسىزدىعى مەن اشتىقتان بوسقان حالىقتىڭ 24 پايىزى، ياعني ءاربiر ءتورتiنشi ادام قازاعا ۇشىراپ وتىرعان.
وسىلايشا، بولشەۆيكتەر جوسپارعا نەگiزدەلگەن ەكونوميكانىڭ نەگiزدەرىن قالادى، ونەركاسiپ پەن اۋىل شارۋاشىلىعىن دامىتۋدا سان قۋىپ كەتتى. ال، قازاق دالاسىندا «پاپكا ۇستاعان شولاق بەلسەندiلەر» كوبەيىپ، كوك اسپاندا «اسىرا سiلتەۋ بولماسىن، اشا تۇياق قالماسىن» ۇراندارى سامعادى. پاتشالىق بيلىكتەن مۇراعا قالعان كەڭەستiك بيلiكتiڭ وزگە ۇلتتاردى وتارلاۋ ساياساتى، قانشاما حالىقتىڭ كوز جاسىن كولدەتىپ، «جاساندى» قاسiرەتكە دۋشار ەتتi. ابدەن، اشىققان قازاقتار شەكارالاس قىتاي، رەسەي; قىرعىزستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستان ارقىلى موڭعوليا، اۋعانستان، يران جانە تۇركيا سياقتى ەلدەرگە اسىپ كەتىپ جاتتى. سول جىلدارى وسى ەلدەرگە تابان تىرەمەگەن قازاق وتباسى كەمدە-كەم.
1928-1932 ج.ج. ءبىرىنشى بەسجىلدىق تۇسىندا قازاق بايلارىن تاركىلەۋ ساياساتى كۇشىنە ەنىپ، كەڭەستىك بيلىككە قارسى «الەۋمەتتiك قاۋiپتi ەلەمەنتتەردi» iزدەستiرۋگە، ولاردى كۇشتەپ جەر اۋدارۋعا ۇلاستى. اسىرەسە، قازاق بايلارى، قازىرگى تىلمەن ايتقاندا قازاق مەتسەناتتارى قۋدالاندى.
ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا جەتىسۋعا ايگىلى ءىرى اۋقاتتى اۋلەت مامان وتباسىنان 1720 ءىرى قارا، 13 اق ءۇي، 13 اعاش ءۇي تاركىلەنگەن. بۇل اۋلەتتىڭ مۇشەلەرى قازاققا پايدالى ىستەر جاساۋمەن تانىلعان ەدى، ايتالىق عىلىم-ءبىلىمنىڭ قادىرىن ۇققان ەسەنقۇل مامانوۆ جاقسى رومان جازعان ادامعا بايگە جاريالاعان بولاتىن; سەمەي وكرۋگىنەن قۇنانباي - اباي ۇرپاعىنان شاكارىم، تۇراعۇل قۋدالانعانى بەلگىلى. سول كەزدە تۇراعۇلدان نەبارى 36 مال باسى تاركىلەنگەن ەكەن. سەمەي قالاسىنداعى ەت جانە تەرى ونەركاسىبىنىڭ نەگىزىن قالاعان، 1918 جىلى م.اۋەزوۆتىڭ وتىنىشىمەن «اباي» جۋرنالىن شىعارۋعا قارجىلاي دەمەۋشىلىك تانىتقان، ءىرى قازاق بايلارىنىڭ ءبىرى قاراجان ۇكىباەۆتىڭ مۇلكى كامپەسكەلەنەدى.
باتىس وڭىرىندەگى اۋقاتتى ادامداردىڭ ءبىرى، سىرىم داتۇلىنىڭ شوبەرەسى سالىق وماروۆتىڭ مال-مۇلكى تاركىلەنىپ، ءوزى جەتىسۋعا جەر اۋدارىلادى. ول كەزىندە جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتىڭ سانكت-پەتەربۋرگكە وقۋعا تۇسۋىنە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ، الاش اسكەرىنە 200 جىلقىسىن بەرگەن ادام. سول سياقتى تۇراعۇل يبراگيموۆ الاشورداشى رەتىندە حالەل عابباسوۆ، مۇساتاي مولداباەۆپەن بىرگە سىبىرگە جەر اۋدارىلعان.
ويتكەنى، 1932 جىلى وراز يساەۆتىڭ ستالينگە جولدانعان حاتىندا جازىلعانداي: «...بايلاردىڭ كوپتەگەن اۋدانداردا بەلگىلى ءبىر تابىسقا جەتكەنىن مويىنداۋ كەرەك. بۇل 1930-1931 جىلدارى بايلاردىڭ التايدان ماڭعىستاۋعا دەيىن ەداۋىر ءىرى-ءىرى كونتررەۆوليۋتسيالىق باس كوتەرۋلەر ۇيىمداستىرا العانىنان ەرەكشە ايقىن كورىندى» /قازاق قالاي اشتىققا ۇشىرادى؟. الماتى، 1991. - 206 ب. - 26 ب./.
ال، ۇلتتىق زيالى قاۋىم وكىلدەرى، ماتەريالدىق جاعىنان شىرىگەن باي بولماسا دا، رۋحاني جاعىنان وتە باي ادامدار رەتىندە قوعامعا اسا قاۋىپتى سانالدى، ولار ۇجىمداستىرۋ ناۋقانىندا تاركىلەۋدىڭ ەكىنشى توبىنا ەنگىزىلدى. وسىلايشا، 1930 جىلدارى باستالعان بايلاردى تاپ رەتiندە جويۋ ناۋقانى، 1918-20 جىلداردان باستاۋ الاتىن ساياسي قۋعىن-سۇرگiندى ودان ءارى ءورشىتتى. تاركىلەۋگە تارتىلعان ادامدار 3 كاتەگورياعا بولىنگەن ەدى: ءبىرىنشىسى كونتسەنتراتسيالىق لاگەرلەرگە جابىلدى; ەكىنشىسى شالعاي جەرلەرگە جەر اۋدارىلدى; ءۇشىنشىسى كولحوزداردان تىس جەرلەرگە قونىس اۋدارىلدى. جاپپاي تاركىلەۋدىڭ ازابىن وزگە ۇلت وكiلدەرi دە تارتتى.
قازاق دالاسىندا «وتتاي لاۋلاعان» اشارشىلىق تۋرالى كورنەكتi قازاق زيالىلارى تۇرار رىسقۇلوۆ، سماعۇل سادۋاقاسوۆ، نىعمەت نۇرماقوۆ، وراز يساەۆ، سۇلتانبەك قوجانوۆ جانە ت.ب. ءماسكەۋگە رەسمي حاتتار دايىندادى. بك (ب) پ وك-نiڭ باس حاتشىسى ي.ۆ.ستالين مەن قازاق ولكەلiك پارتيا كوميتەتiنiڭ بiرiنشi حاتشىسى ف.ي. گولوششەكينگە جولدانعان ت.رىسقۇلوۆتىڭ «ستالينگە حاتتارى»، ع.مۇسiرەپوۆ، م.عاتاۋلين، م.داۋلەتقاليەۆ، ە.التىنبەكوۆ، ق.قۋانىشەۆ جازعان «بەسەۋدiڭ حاتى» جانە ت.ب. حاتتاردا قازاقتىڭ «قارا شىبىنداي» قىرىلۋى مەن ۇدەرە شەتەل اسۋىنىڭ نەگىزگى سەبەپتەرi, ەكونوميكالىق جانە دەموگرافيالىق شىعىندى ايعاقتايتىن ناقتى مالiمەتتەر بەرىلدi. سول كەزدەگى رەسمي ءمالىمەتتەردە 1933 جىلى قازاقستاننىڭ 104 اۋدانىنداعى 206 مىڭ ادام ازىق-تۇلىك كومەگىنە ءزارۋ بولعان. الايدا، ورتالىق اشارشىلىققا ۇشىراعان اۋداندارعا كومەك بەرۋ جۇمىستارىن جۇيەلى ۇيىمداستىرا الماعان، ەشقانداي جاناشىرلىق تانىتپاعان.
ءدال وسىنداي رەسمي حاتتار 1918-1922 جج. ءۇزدىكسىز جۇرگەن اشارشىلىق كەزىندە دە جازىلعان. «وبراششەنيە كيرگيز ك لەنينۋ» /قازاقتاردىڭ ۆ.ي.لەنينگە حاتى/ دەپ اتالاتىن حاتتى، قازاق دەلەگاتسياسى ورتالىققا قابىلداتا الماي، كاۆكازدا جۇرگەن مۇستافا شوقايعا جەتكىزگەن، كوپ كەشىكپەي، بۇل حاتتىڭ ءماتىنى «بوربا» گازەتىندە /تبيليسي، 1921/ تۇسىندىرمەلەرمەن جارىق كورگەن. قۇجاتتا ادامداردىڭ «ءيتتىڭ ەتىن جەۋگە» دەيىن جەتكەندىگى، ولارعا ەشبىر مەديتسينالىق كومەكتىڭ كورسەتىلمەۋى جالپى قازاق قوعامىنا تەرىس كوزقاراستان تۋىنداپ وتىرعانى، ورتالىقتىڭ وكىلدەرى مەن جەرگىلىكتى حالىقتىڭ اراسىندا ءوزارا ءتۇسىنىستىكتىڭ جوقتىعى، پارتيا، كەڭەس قىزمەتكەرلەرىنىڭ كوپشىلىگىنىڭ وتارلىق رۋحپەن ۋلانعاندىعى جونىندە ءسوز قوزعالادى. /ك.ەسماعامبەتوۆ. م.شوقاي قازاقتاردىڭ اشارشىلىققا ۇشىراۋى تۋرالى» قازۇپۋ، №2 (29), 2011. 107-114 بب./. ال، 1932-1933 ج.ج. اشارشىلىقتىڭ زارداپتارى بۇدان دا زور بولعان ەدى. بۇل كەزدە يت ەمەس، ادامنىڭ ەتىن جەۋ فاكتىلەرى ءجيى ورىن العان. وسى تۇستا تىلەۋ كولباەۆتىڭ «ۇلت زيالىلارى اشارشىلىق تۇسىندا» ماقالاسىندا جاريالانعان ءىلياس جانسۇگىروۆتىڭ «جۇت - جەتi اعايىندى» ولەڭiن كەلتىرۋدى ءجون كوردىك:
بولعاندا اقتاباندى شۇبىرىندى،
قازاققا كەسە كەلiپ كiم ۇرىندى؟
ورتا جولدان مەن كەلiپ كيلiگiپ ەم،
تۇمسىعى قازاعىڭنىڭ تۇجىرىلدى.
ايتپايىق، ورال مەنەن Iشكi ورداسىن،
سەمەيدi, اقمولاداي جولداسىمەن.
ەلiن ويران، جەرiن شاڭ توپىراق قىپ،
قايىرشى قىلىپ قويدى قاتىرىپ، باسى، ميىن».
الايدا، قازاق وقىعاندارىنىڭ ءارتۇرلى جانرداعى جانايقايىن ەستيتىن قۇلاق بولمادى، تىڭداۋسىز قالدى. ونىڭ اقىرى نەمەن اياقتالعانى، بارشامىزعا ءمالىم.
بۇگىنگە دەيىن قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى مەن اشارشىلىققا قارسى بوي كوتەرۋلەر تۋرالى از جازىلعان جوق. قازاق جەرىندە 1929-1931 جىلدارداعى 80 مىڭ ادامدى قامتىعان 372 شارۋالار كوتەرiلiسى تالقاندالدى. وگپۋ (بىرىككەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارما) مالىمەتتەرى بويىنشا، 1930 جىلى قاڭتار-ءساۋىر ايلارىندا كسرو-دا 1,8 ملن. ادامدى قامتىعان 6 مىڭداي شارۋالار كوتەرىلىسى بولعان. سونىڭ ءىشىندە قازاق دالاسىنداعى ءىرى كوتەرىلىستەر: سوزاق، ىرعىز، قاراقۇم، قاراقالپاق (باسماشىلىق كوتەرىلىس - تاقتاكوپىر), اداي، ابىرالى، شىڭعىستاۋ، باتپاققارا (تورعاي - ءابدىعاپپار حان), بالقاش، جەتىسۋ، سارقاند، قورداي.
گۋۆەر مۇراعاتىنان تابىلعان 6-6,5 بەتتىك «وسمان باتىر كوتەرىلىسى» (بۇركەنشىك ەسىم بولۋى مۇمكىن - ب.ا.) تۋرالى قۇجاتتا بەلگىسىز اۆتور، قورداي تاۋلى اسۋىنان شىققان وسمان باتىردىڭ شىن ەسىمى بادري مينافارار كاريم. ول 1914 جىلى ستامبۋل ينستيتۋتىن بىتىرگەن. 1917 جىلى مۋحتارياتتىڭ مۇشەسى، 1922 جىلى تۇركيسلامحۋكۋمات قۇرامىنا كىرگەنىن» جازادى./ بۋركيتباي اياعان. كراسنىە ي چەرنىە (ماتەريالى گۋۆەرسكوگو ارحيۆا). - الماتى، 2005. - 240 س. - س.82-89/. قالاي بولعاندا دا، مۇنداي فاكتىلەر شارۋالار كوتەرىلىسىن بەدەلدى ادامداردىڭ باسقارعانىن ايعاقتايدى.
2. باتىستىق ساراپشىلار نە دەيدى؟
1920-1930 جىلدارداعى ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق تۋرالى العاشقى ەڭبەكتەر شەتەلدiك باسىلىمداردا جارىق كورگەنi بەلگiلi. سولاردىڭ ىشىندە بريتاندىق تاريحشى روبەرت كونكۆەستiڭ 1986 جىلى شىققان «جاتۆا سكوربي: سوۆەتسكايا كوللەكتيۆيزاتسيا ي تەررور گولودوم» (اعىلش. Robert Conquest. The Harvest of Sorrow: Soviet Collectivisation and the Terror-Famine) ەڭبەگi ەرەكشە. ر.كونكۆەست «قازاقستانداعى اشارشىلىق قولدان جاسالدى، باسقاشا ايتقاندا 1921 جىلعى تاسىلمەن قايتالانعانىن، تازا يدەولوگيالىق قىسىممەن، ويلاستىرىلماي جۇرگىزىلگەن ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ ءناتيجەسىندە تۋىنداعان. بىراق، قازاقستانداعى اشارشىلىق ۋكراينامەن سالىستىرعاندا ادەيى ۇيىمداستىرىلدى دەۋگە بولمايدى. ويتكەنى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قوعامنىڭ بارلىق سالاسىنداعى ارەكەتى، ءوزارا بايلانىستى: كۋلاكتاردى تاركىلەۋ، ۇجىمداستىرۋ جانە اۋىلداعى جاساندى اشارشىلىق» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى.
دەگەنمەن، باتىستىق تاريحنامادا كەڭەستىك ۇجىمداستىرۋ ماسەلەسىنە ەرتەرەك قالام تارتقان اۆتورلار: 1934 جىلى ۋ.ح.چامبەرلەن (Chamberlin, William Henry), 1936 جىلى اماندا ەۆالد (Ammende, Ewald), 1964 جىلى دالريمپل دانا (Dalrymple, Dana) بولدى. ال، روبەرت كونكۆەست (Robert Conquest) بۇل تاقىرىپقا 1968 جىلدان باستاپ كىرىسكەن. جالپى، وسى ماسەلەگە باتىستىق عالىمداردىڭ قىزىعۋشىلىعى حح عاسىردىڭ 80-جىلدارىنان باستاپ ارتتى. سول كەزدەگى كوپتەگەن دەرەكتەردە كسرو-داعى ساياسي «قۋعىن-سۇرگىن» مەن «جاساندى اشارشىلىق»، «گەنوتسيد» رەتىندە كورسەتىلەدى. بىرقاتار باتىستىق زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرى «ستاليندىك ساياسات قازاق، ۋكراين جانە وزگە ۇلتتاردى ەتنوس، تاپ رەتىندە جويۋ ءۇشىن ادەيى جاسالعان» دەگەنگە سايادى.
«مينيستەرستۆو ينوستراننىح دەل ي گولود» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورلارى ماركو كاريننىك، يۋ. ليۋبومير مەن ليۋچيك جانە بوگدان س. كوردان (Marco Carynnyk, Lubomyr Y. Luciuk; Bohdan S. Kordan) رەسەي، باتىس ءسىبىر، قازاقستان جانە ەدىل جاعالاۋى بويىندا بەلەڭ العان اشارشىلىق تۋرالى ۇلىبريتانيا سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ء(سىم) مۇراعاتىنان الىنعان قۇجاتتاردىڭ اۋقىمدى توپتاماسىن جاسادى.
يمپەريا جونىندەگى ماركەتينگىلىك كەڭەستىڭ وكىلى، اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا كانادالىق ساراپشى، ءارى باقىلاۋشى ەندريۋ كەرنستىڭ (E.Carns) ەسەبىنىڭ قۇندىلىعى جوعارى. ول 1932 جىلدىڭ كوكتەمى مەن جازىندا كسرو-نىڭ باتىس ءسىبىر، قازاقستان، ەدىل جاعالاۋى، ۋكراينا، قىرىم جانە سولتۇستىك كاۆكاز سياقتى استىقتى ايماقتارىن ارالاعان. بۇل دەرەكتەر اۋا رايىنىڭ كەيبىر قولايسىزدىعىنا قاراماستان، «كەڭەستىك اگرارلىق ساياساتتىڭ سالدارىنان اشتىقتىڭ تولىق قولدان جاسالعانىن» ايعاقتايدى.
امەريكاندىق ساراپشى مارتا بريلل ولكوتت (Martha Brill Olcott) «كوللەكتيۆيزاتسيا ۆ كازاحستانە» اتتى ەڭبەگىندە: «كەڭەستانۋشى ءۇشىن ەڭ ۇلكەن پروبلەما، 1930-جىلدارداعى وقيعالاردى ءتۇسىنۋ جانە دۇرىس ءتۇسىندىرۋ» ەكەندىگىنە نازار اۋدارادى. قازاقتار دا ۋكرايندىقتار سياقتى، ءستاليننىڭ اگرارلىق ساياساتىن گەنوتسيد رەتىندە قاراستىرۋىنا بولادى، ويتكەنى ۇجىمداستىرۋدىڭ ماقساتى ۋكرايندىقتار مەن قازاقتاردى اتا-قونىسىنان الاستاتۋ ارقىلى ورىستاردى قونىستاندىرۋ، ءسويتىپ ەگىنشىلىكتىڭ جاڭا، ۇجىمدىق ءتۇرىن ۇيىمداستىرۋ بولدى. دەگەنمەن، اۆتور زەرتتەۋ بارىسىندا قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ ساياساتىنىڭ، ەتنيكالىق توپتاردى جويۋ ماقساتىن كوزدەگەن كسرو-داعى كەز كەلگەن باسقا وبلىستارمەن تەڭ كەلەتىن قۇجاتتاردى ەشقاشان كەزدەستىرمەگەنىن» اتاپ وتەدى.
1997 جىلى «چەرنايا كنيگا كوممۋنيزما: پرەستۋپلەنيا، تەررور، رەپرەسسي» اتتى العاشقى ىرگەلى انىقتامالىق باسىلىم جارىق كوردى. س.كۋرتۋا، ن. ۆەرت، ج-ل پاننە، ا. پاچكوۆسكي، ك.بارتوشەك، ج-ل مارگولەن سياقتى حالىقارالىق تاريحشى عالىمداردىڭ ۇجىمى، 1932-1933 جىلدارداعى اشارشىلىقتى تەرەڭ ءتۇسىنۋ ءۇشىن، مەملەكەت پەن شارۋالار اراسىنداعى «ەكونوميكالىق قاتىناستاردى» تالداعان. رەسپۋبليكا كولەمىندە ەكى جىلدا مال باسىنىڭ 80 پايىزى جويىلعانى، مال-مۇلكىنەن ايرىلعان 2 ملن. اسا قازاقتار اشارشىلىققا ۇشىراپ، ەلدەن تىسقارى جەرلەرگە بوسىپ كەتكەنى، ميلليونعا جۋىعى ورتالىق ازياعا، مىڭداعان ادامدار قىتايعا قاشىپ كەتكەنى تۋرالى باياندالادى.
الەۋمەتتىك تاريحشى، كەڭەستانۋشى، چيكاگو ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى شەيلا فيتسپاتريك (Sheila Fitzpatrick) «پوۆسەدنەۆنىي ستالينيزم. سوتسيالنايا يستوريا سوۆەتسكوي روسسي ۆ 30-ە گودى: گورود» اتتى ەڭبەگىندە: «اشارشىلىق ۋاقىتشا قۇبىلىس بولاتىن، ال ازىق-تۇلىك پەن تۇتىنۋ تاۋارلارىنىڭ تاپشىلىعى ولاي ەمەس-ءتىن. ماركسشىلدەر ءسوتسياليزمنىڭ بايلىققا كەنەلتەتىنىنە سەنىم ارتتى، بىراق كەڭەستىك بيلىك جاعدايىندا سوتسياليزم مەن تاپشىلىق ءبىر-بىرىنەن اجىراعىسىز بولعانىن» العا تارتادى.
نيكولاس ۆەرت (Nicolas Werth) «راسكۋلاچيۆانيە كاك ماسسوۆوە ناسيليە» اتتى ماقالاسىندا «كسرو-نىڭ باسىم بولىگىن قۇرايتىن شارۋالاردىڭ ەكونوميكالىق ارتتا قالۋى مەن ولاردىڭ ساياساتتان الاستاتىلۋى - كەڭەستىك بيلىكتىڭ وسال تۇسى بولعانىن» كورسەتەدى.
«گودى گولودا: سوۆەتسكوە سەلسكوە حوزيايستۆو 1931-1933گگ.» اتتى كىتاپتىڭ اۆتورلارى ر.ۋ.دەۆيس ي س.گ.ۋيتكروفت (R.W.Davies and Stephen G.Wheatcroft) 1930 جىلدارداعى ساياسي وقيعالاردى قۇجاتتىق دەرەكتەر مەن ەستەلىكتەر نەگىزىندە كسرو-نىڭ اگرارلىق ساياساتىنىڭ توپتاماسىن - ەگىن ەگۋدەن باستاپ 1931 جىلعى جوسپارلاۋ كەزەڭىنە دەيىن كورسەتۋگە تىرىسادى.
باتىستىق زەرتتەۋشىلەردىڭ كوبى ي.ۆ. ستاليننىڭ «ۇجىمداستىرۋ ساياساتى ۋكرايندىقتار مەن وزگە ۇلتتىق توپتارعا قارسى ادەيى ءجۇرگىزىلگەن» دەگەن تۇجىرىم جاسايدى. بۇل ءماسەلەگە اقش كونگرەسىنىڭ شەشىمىمەن ۋكرايناداعى اشارشىلىق فاكتىلەرىن زەرتتەۋ ءىسى جونىندەگى ارنايى كوميسسيا قۇرىلعاننان كەيىن جاڭاشا كوزقاراس قالىپتاستى. وسى كوميسسيانىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى دجەيمس مەيس باستاعان توپتىڭ قورىتىندىسى: بۇل قاسىرەت «اقىرىنا دەيىن جاساندى اشارشىلىق بولىپ قالادى» جانە «1932-1933 جىلدارى ستالين مەن ونىڭ توڭىرەگىندەگىلەر ۋكرايندىقتارعا قارسى گەنوتسيد ۇيىمداستىردى» دەگەنگە كەلەدى.
اۆسترالياداعى مەلبۋرن ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح پروفەسسورى س.ۋيتكروفتتىڭ (Stephen G.Wheatcroft) «سوۆەتسكي گولود 1931-33: پوليتيچەسكي نامەرەننايا يلي ەكونوميچەسكايا كاتاستروفا؟» اتتى ەڭبەگىندە ەۋروپالىق جانە ەۋرازيالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعىنىڭ قولداۋىمەن اشارشىلىققا قاتىستى كەڭەستىك دەرەۆنيالارداعى قاسىرەت تۋرالى جاڭا مالىمەتتەر بەرىلەدى. اشارشىلىق اپاتىنىڭ ەكولوگيالىق سەبەپتەرى بولعانمەن، الەمدىك تاجىريبەدەگى قازىرگى اشارشىلىقتىڭ سەبەپتەرىن سالىستىرمالى زەرتتەۋلەردە، - دەيدى اۆتور، - اشارشىلىقتىڭ كوبى ازىق-تۇلىك تاپشىلىعىنان ەمەس، نارىقتاعى تەپە-تەڭدىكتىڭ بۇزىلۋىنان تۋىندايتىن پروبلەمالارمەن بايلانىستى. ونىڭ كوزقاراسىنشا، كەڭەستىك اشارشىلىق مۇنىڭ ەشقايسىسىنا قوسىلمايدى.
س.ۋيتكروفتتىڭ «سوۆەتسكايا ستاتيستيكا و پرودوۆولستۆي ي سمەرتنوستي ۆ پەريود گولودا 1917-1922 ي 1931-1933گگ.» اتتى ەڭبەگىندە كەڭەس مەملەكەتىن ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرمەن قامتاماسىز ەتۋ جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جوسپاردى ءىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قۇرىلعان، مەملەكەتتىك ستاتيستيكالىق جۇيەنىڭ ەرەكشەلىگى قاراستىرىلادى. الايدا، جوسپارلاۋ پروتسەسى ساياساتكەرلەردىڭ شامادان تىس ءىس-ارەكەتتەرىنەن قيرادى، بىراق بۇل جوسپارلاۋشىلار مەن ساناقشىلاردىڭ بىلىكسىزدىگى نەمەسە جاسامپازدىعىنىڭ كورىنىسى بولعان جوق. مۇراعات ءمالىمەتتەرىنە سايكەس، ساناقشىلار كەڭەس مەملەكەتىنىڭ ساياسي جەتەكشىلەرىن بىرنەشە رەت شىندىققا شاقىرۋعا تىرىسقان دەي كەلىپ، اۆتور «1922 جىلعا قاراعاندا، اۋىلدىق جەرلەردەگى كەيبىر تاماقتانۋ كورسەتكىشتەرى، 1933 جىلى تومەن بولعان» دەگەن قورىتىندى جاسايدى.
ۇجىمداستىرۋ ناۋقانى مەن اشارشىلىق ءناۋبەتىنە قاتىستى نيكولو پيانچيولو (Nicollo Pianciola) «گولود ۆ ستەپي. (كوللەكتيۆيزاتسيا سەلسكوگو حوزيايستۆا ي كازاحسكيە كرەستيانە)»، فرانتسۋز تاريحشىسى يزابەل وگايوننىڭ «سەدەنتاريزاتسيا كازاحوۆ سسسر پري ستالينە. كوللەكتيۆيزاتسيا ي سوتسيالنىە يزمەنەنيا (1928-1945 گ.گ.)»، ن.م.نەيماركتىڭ (Norman M. Naimark) «گەنوتسيدى ستالينا»، شەيلا فيتسپاتريك (Sheila Fitzpatrick) - «ستالينسكيە كرەستيانە: سوتسيالنايا يستوريا سوۆەتسكوي روسسي ۆ 30-ە گودى: دەرەۆنيا»، دانا ءدالريمپلدىڭ (Dana G.Dalrymple) «سوۆەتسكي گولود 1932-1934 گودوۆ» زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى مەن ماقالالارى شىقتى. د.دالريمپل كەڭەس وداعىنىڭ وزگە ايماقتارىنا قاراعاندا، قازاق حالقى ادام شىعىنىنىڭ ورنى تولماس زاردابىن تارتقانىن العا تارتادى. 1932-34 جىلدارداعى اشارشىلىق ءوزىنىڭ اۋقىمى، مەرزىمدىك ۇزاقتىعى، قارقىندىلىعى مەن سەبەپ-سالدارى جاعىنان، بارلىق الەمدىك اشارشىلىقتىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىرى بولدى سانايدى. اشارشىلىق سالدارىنان ميلليونداعان ادامدار كوز جۇمدى. 20-عا جۋىق ءارتۇرلى دەرەكتىك مالىمەتتەردە، ادام شىعىنىنىڭ ورتاشا ەسەبى 5,5 ملن.-دى قۇراعان.
ي.ۆ.ستالين بيلىگى تۇسىنداعى (1924-1953 ج.ج.) قازاقستانداعى ۇجىمداستىرۋ مەن اشارشىلىق تاريحىنا قاتىستى باتىستىق تاريحنامالىق زەرتتەۋلەرگە تالداۋ جاساي وتىرىپ، مىناداي وي-قورىتىندىلارعا كەلدىك:
1. قولدانىستاعى تاريحنامالىق زەرتتەۋلەر نەگىزىندە العاشقى شەتەلدىك ىرگەلى زەرتتەۋلەر 1980 جىلداردىڭ ورتاسىندا جارىق كورگەن;
2. شەتەلدىك ادەبيەتتەردە كسرو تاريحىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى، اتاپ ايتقاندا كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ كەزىندەگى (1928-1932 ج.ج.) شارۋالاردىڭ جاپپاي قىسىمعا ۇشىراۋى، 1937-1938 جىلدارداعى «ۇلكەن تەررور»، قازاقستان مەن ۋكرايناداعى اشارشىلىق تاريحىنىڭ ناتيجەلەرى وبەكتيۆتى قاراستىرىلعان;
3. 1920-1930 ج.ج. اشارشىلىق ناۋبەتى مەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە كەڭەستىك بيلىكتىڭ قاتىناسىن كەشەندى تالداۋ ءۇشىن شەتەلدىك دەرەكنامالىق-تاريحنامالىق زەرتتەۋلەردىڭ اۋقىمىن كەڭەيتۋ قاجەت.
ءسوز سوڭىندا مەملەكەت تاريحى ينستيتۋتىنىڭ عالىمدارى تاراپىنان بيىل 1932 جىلعى ناۋبەتكە 80 جىل تولۋىنا وراي «1932-33 جىلدارداعى اشارشىلىق اقيقاتى» (پراۆدا و گولودە ۆ 1932-33 گودوۆ) دەپ اتالاتىن عىلىمي-كوپشىلىك قاۋىمعا ارنالعان ەكى تىلدەگى (قازاق، ورىس) كىتاپتى باسپادان شىعارۋعا دايىنداپ جاتقانىن ايتا كەتكەندى ءجون سانادىق.
بۇركىتباي اياعان، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.
"ەگەمەن قازاقستان" گازەتى
