تۇرسىن جۇرتباي. «جەتىلمەگەن ەلدىڭ بالاسى...» (جالعاسى)
التىنشى تاراۋ: «جەتىلمەگەن ەلدىڭ بالاسى...»
(جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ)
1.
سونىمەن، «دالا قاراقشىسى»، «ءوزى دە - اق، ءسوزى دە - اق»، «بايتۇرسىنوۆ - سول باياعى بايتۇرسىنوۆ» اتتى ىلگەرىدەگى تاراۋلاردىڭ مازمۇنىنا جۇگىنسەك، «الاشوردا» استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ قاستاندىق ارەكەتتەرى اشىلمادى. دىنشە ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن قوسا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «ىلاڭكەستىككە، قاستاندىققا» تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن انىقتاي الماعان تەرگەۋشىلەر، ەندى تەرگەۋ ءتاسىلىن كۇرت وزگەرتتى. ارانداۋدىڭ ەڭ نازىك ءارى جۇرەك شوشىتارلىق قاستانشىقپاعىر ءتاسىلىن تاپتى. ولار تىكەلەي گولوششەكيننىڭ ءوزىن "قاراۋىلعا" الدى. اسىرەلەۋ ەمەس، ناق سولاي:
«كىشى وكتيابردىڭ» اۆتورىن - گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋدى ويلاستىردى»، «قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا ارەكەتتەندى»،- دەگەن ايىپ اياق استىنان تابىلا كەتتى.
التىنشى تاراۋ: «جەتىلمەگەن ەلدىڭ بالاسى...»
(جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ)
1.
سونىمەن، «دالا قاراقشىسى»، «ءوزى دە - اق، ءسوزى دە - اق»، «بايتۇرسىنوۆ - سول باياعى بايتۇرسىنوۆ» اتتى ىلگەرىدەگى تاراۋلاردىڭ مازمۇنىنا جۇگىنسەك، «الاشوردا» استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىنىڭ قاستاندىق ارەكەتتەرى اشىلمادى. دىنشە ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسى بويىنشا مىرجاقىپ دۋلاتوۆپەن قوسا جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ «ىلاڭكەستىككە، قاستاندىققا» تىكەلەي قاتىسى بار ەكەنىن انىقتاي الماعان تەرگەۋشىلەر، ەندى تەرگەۋ ءتاسىلىن كۇرت وزگەرتتى. ارانداۋدىڭ ەڭ نازىك ءارى جۇرەك شوشىتارلىق قاستانشىقپاعىر ءتاسىلىن تاپتى. ولار تىكەلەي گولوششەكيننىڭ ءوزىن "قاراۋىلعا" الدى. اسىرەلەۋ ەمەس، ناق سولاي:
«كىشى وكتيابردىڭ» اۆتورىن - گولوششەكيندى قاستاندىقپەن ءولتىرۋدى ويلاستىردى»، «قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋعا ارەكەتتەندى»،- دەگەن ايىپ اياق استىنان تابىلا كەتتى.
بۇل يدەيانىڭ اۆتورى كىم؟ ەگەر دە، فيليپ يساەۆيچتىڭ ءوزى ماقۇلداماسا، تەرگەۋشىلەردىڭ ءبىر دە بىرەۋى باسىن بايگەگە تىگىپ، تاۋەكەلگە بەل بايلاۋى مۇمكىن بە؟ قايدام. ال، گولوششەكين بۇل لاقاپ ارقىلى ءوزىنىڭ بەدەلىنىڭ وسەتىنىن ءبىلدى. بىرىنشىدەن: بۇل كەڭەس وكىمەتىنە جانە ونىڭ كوسەمدەرىنە بۇلتارتپايتىن ايعاعى بار اشىق جاۋلىق. «ايىپكەرلەردىڭ» كەز-كەلگەن پىكىرى ايعاققا جاراپ جاتىر. ەكىنشىدەن: «سوتسياليزم دامىعان سايىن، تاپ كۇرەسى شيەلەنىسە تۇسەدى»،- دەگەن ءستاليننىڭ پىكىرىن «دالەلدەيدى». ۇشىنشىدەن: «گولوششەكينگە قاستاندىق جاساۋعا ۇمتىلۋى تەگىن ەمەس. دەمەك ۇلتشىلداردىڭ جانىنا تيەتىن ءبىر تۇيىتكىلدىڭ بولعانى. ەندەشە قالايدا «كىشى وكتيابردى» جۇزەگە اسىرۋ قاجەت»،- دەپ شەشكەن. ارينە، بۇل جاي عانا بولجام. بىراق شىندىقتىڭ دا سىلەمى جوق ەمەس. ويتكەنى گولوششەكين ءاربىر وتىرىستا: وزىنە قاستاندىقتىڭ جاسالاتىنىن ءجيى ەسكە سالىپ، ماجىلىستەردە دە قايتالاۋدى ۇناتاتىنىن باسقاشا قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟
ەڭ شەتىن ماسەلە - بايتۇرسىنوۆ باستاتقان «كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر» گولوششەكينگە قارسى قاستاندىق ۇيىمداستىردى ما، جوق پا؟ «ۇيىمداستىرعان» ەكەن. ونى دا «ايتىپ قويعان» - د. ادىلەۆ بوپ شىقتى. بۇل جولعى سالماق، ياعني، قورعانۋ كەزەگى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا ءتۇستى. 1929 جىلى 20 مامىر كۇنى تۇتقىنعا الىنعان جۇسىپبەك ايماۋىتوۆقا:
«1927-1928 جىلدارى ادىلەۆتىڭ باندىسىمەن استىرتىن بايلانىس جاساپ قىردا قارۋلى كوتەرىلىس ۇيىمداستىرماق بولعان»,- دەگەن ايىپتىڭ تاعىلۋى سوعان دالەل.
بۇل - تەرگەۋدىڭ ءۇشىنشى جەلىسى. ال، ونىڭ قانداي تاريحي استارى بار ەدى؟
د.ادىلەۆ (جالعاسى): «تەاتر ديرەكتورى رەتىندە كۇش-قۋاتىمدى اياماي جۇمىس ىستەدىم. بىراق مەن وتستاۆكاعا سۇراندىم دا تاشكەنتكە كەتتىم. ورنىما ءالي بايسەيىتوۆ تاعايىندالدى. سودان قاراتاۋعا بارىپ قىردا ءبىراز دەم الدىم دا، قىزىلورداعا كەلگەن سوڭ ايماۋىتوۆ ەكەۋمىز ماسكەۋدى كورىپ كەلۋگە كەتتىك. ماسكەۋدە سۆەردلوۆ الاڭىنداعى ەكى قاباتتى كەڭەس ۇيىندە تۇراتىن قوجانوۆتىڭ پاتەرىنە ءتۇستىم. ماسكەۋدە ون كۇن تۇردىم. قوجانوۆتىڭ ايەلىمەن، ۇلىمەن، تۇركىستاندىق ءبىر قازاقپەن ۇلكەن تەاترعا باردىم. بۇل مەن ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق بولدى. «رۋسلان مەن ليۋدميلا» وپەراسىن كوردىم. كەلەسى كۇنى قوجانوۆ مەنى شىعارىپ سالدى. موسكۆاعا كەلە جاتقانىمىزدا، جولدا پوەزدا سماعۇل سادۋاقاسوۆپەن كەزدەسكەمىن. اڭگىمە بارىسىندا ول: ولكەلىك كوميتەتتىڭ ماجىلىسىندە گولوششەكينمەن جانە باسقا دا بيۋرو مۇشەلەرىمەن قاتتى ۇرىسىپ قالدىم،- دەگەن بولاتىن. مەن مۇنى قوجانوۆقا ايتتىم. ول سودان كەيىن اسفاندياروۆقا جانە قازاقستاننىڭ موسكۆاداعى وكىلى دوسوۆقا حابارلاستى. ولار قوناق ۇيدە ءبىراز اڭگىمەلەستى. اسفاندياروۆ تاپانشانىڭ بىرنەشە وعىن قوجانوۆقا بەردى. قايتاردا ارىس بەكەتىنەن شىمكەنتكە تۇيەمەن كەلىپ، ودان اۋليەاتاعا سوعىپ، اۋىلعا باردىم.
1927 جىلى ءوزىمنىڭ جاقىن تۋىستارىم مۇقاتاي بەيسەنباەۆ پەن نۇرلان كارىباەۆتى ەرتىپ قىزىلورداعا كەلدىم. قالادان شەتكەرى ورنالاسقان ستانتسيانىڭ تۇبىندەگى الپىسبايدىڭ ۇيىنە ورنالاستىم. سول ۇيگە دۋلاتوۆ كەلدى. اڭگىمە بارىسىندا: سسرو مەن انگليانىڭ اراسىنداعى ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناستىڭ ۇزىلگەنىن، سوعىس بولا قالعان جاعدايدا كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلايتىنىن سوندا ەستىدىم. بايسەيىتتى تۇرمەدەن الىپ شىعا المادىق. كوللەگيا مۇشەسى قادىرباەۆتىڭ كەپىلدىگىمەن عانا بوساتتى. كەيىننەن ونىڭ ءىسىن اقمولا ۋەزىندە - پەتروپاۆل قالاسىندا قارايتىنى بەلگىلى بولدى. سودان كەيىن بايسەيىت ەلگە شىعىپ كەتتى.
بۇل 1927 جىلدىڭ كۇزى بولاتىن. ءبىزدىڭ اۋىل سارىسۋداعى جايلاۋدان شۋ بويىنا كوشكەن ەدى. تۇركىستاننان اۋىلعا ءبىر وزبەك كەلىپ: «قوجانوۆ ماسكەۋدەن كەلدى. ول: ادىلەۆتەر كوزگە تۇسسە مىندەتتى تۇردە ۇستالادى. نەعۇرلىم شەت جۇرگەنى دۇرىس»،- دەپ سالەم ايتىپتى. سونىمەن 1928 جىلدىڭ كوكتەمى دە كەلدى. اۋىل سولتۇستىككە قاراي جايلاۋعا كوشتى. قوجانوۆ تاشكەنتكە كەلدى دەگەندى ەستىپ: «مۇمكىن مەنى وزبەكستاندا قىزمەتكە الار نەمەسە شەتەلگە بارۋعا جولداما بەرەر»،- دەگەن ۇمىتپەن تۋىسىم نۇرلان كارىباەۆتى ەرتىپ جولعا شىقتىم. اعابەك بايدۋللاەۆتىڭ اۋىلىنا كەلگەننەن سوڭ ورداباي جاقىپوۆ دەگەن ميليتسيادان ونىڭ تۇتقىنعا الىنعانىن ەستىدىك. ءبىز شىمكەنتكە سۋىت ءجۇرىپ كەتتىك.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ شىمكەنتتەگى كازپەدتەحنيكۋمدا ساباق بەرەتىن. اقشامدا ونىڭ پاتەرىن تاۋىپ الىپ، تەرەزەسىنەن داۋىستاپ شاقىردىم. ول جازۋىن قويا ساپ سىرتقا شىقتى. ول مەنى داۋىسىمنان تانىپتى. تاشكەنتكە - قوجانوۆقا جولىعۋعا بارا جاتقانىمدى ايتتىم. ول: «سەنىڭ اشىق ءجۇرۋىڭ وتە قاۋىپتى. بايدۋللاەۆتى بوساتىپ الامىن دەسەڭ - ءوزىڭ ءبىل. بىراق تاشكەنتكە بارما. قوجانوۆ پەن دۋلاتوۆقا ايتاتىن سالەمىڭدى مەنەن ايت»،- دەدى. ءبىز سونىمەن تارقاستىق. اعابەك پەن وتاربايدى ەرتىپ سۇلتانبەككە باردىق. ول: «تاڭەرتەڭ اعابەك امبۋلاتورياعا بارادى. سوندا اتتى دايىنداپ قويىڭدار دا، وزدەرىڭ ونى قالانىڭ سىرتىنان كۇتىڭدەر»،- دەدى. ءبىز ءۇش اتپەن اعابەكتى كۇتىپ تۇردىق. ول كەلىسىمەن تەمىرلانعا قاراي بەت الدىق. وندا اعابەكتىڭ تۋىسىنىڭ ۇيىنە تۇستىك. مىنىسكە ات بەردى. ءسويتىپ اۋىلعا جەتتىك».
بۇل كورسەتىندى جۇسىپبەكتىڭ وزگەلەردەن بۇرىن اتىلىپ كەتۋىنە تىكەلەي سەبەپكەر بولدى. ويتكەنى مۇندا گولوششەكينگە «جاسالعان قاستاندىق ارەكەتى» اشىق ايتىلعان. جانە د.ادىلەۆتىڭ بەرگەن كورسەتىندىسىن ج.ايماۋىتوۆتىڭ ءوزى مويىنداعان. ول وقيعانىڭ ۇزىن-ىرعاسى مىناداي:
جوعارعى سوتتىڭ ايقىنداماسىنان: «ايماۋىتوۆ، 1928 جىلى كوكتەمدە شىمكەنت قالاسىندا ادىلەۆپەن كەزدەسكەنىن مويىندادى. ول (د.ادىلەۆ) بۇعان (ج.ايماۋىتوۆقا) ءوزىنىڭ شەت ەلگە كەتىپ قالۋدى ويلاستىرىپ جۇرگەنىن ايتادى جانە قوجانوۆ ارقىلى رەتىن تاۋىپ شەتەلدىك پاسپورت الىپ بەرۋىن وتىنەدى. سودان كەيىن ءوزىنىڭ (ادىلەۆ) گولوششەكيندى ءولتىرۋدى ويلاپ جۇرگەنى جونىندە ايتا باستايدى، بىراق ايماۋىتوۆ وعان بۇلاي ىستەمەۋ تۋرالى كەڭەس بەرەدى».
جۇسىپبەككە تاعىلعان ايىپتىڭ بار-جوعى وسى. ونىڭ ءتىپتى «كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىمعا» دا، «قارۋلى كوتەرىلىسكە» دە قاتىسى جوق. قايتا، ادىلەۆتى بەتىنەن قايىرعانى ءۇشىن العىس ايتۋ كەرەك ەدى. ول كەزدە جۇسىپبەك - شىمكەنتتەگى پەداگوگيكا تەحنيكۋمىنىڭ وقىتۋشىسى بولاتىن.
ال، ءبىرىنشى رەت «تورعاي ىسىنە» بايلانىستى جاۋاپقا تارتىلاردا تسكاكا-دا (قىزىل اسكەر كۋرسىندا) ادەبي قىزمەتكەر ەكەن. ج.ايماۋىتوۆ بۇدان بۇرىن دا ءبىر رەت سوتقا تارتىلىپ، تەرگەۋگە تۇسكەن. 1922 جىلى تورعايداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان قازاقتارعا سەمەي گۋبەرنياسىنان مال جيىپ، ونى سوندا ايداپ بارادى. جول-جونەكەي اشتان قىرىلىپ جاتقان ەل-جۇرتتىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپ، ءىشىنارا مال ۇلەستىرەدى. قولحات الادى، بىراق اۋىلدىق كەڭەستىڭ ءمورى جوق دەگەن ايىپ تاعىلىپ، «مەملەكەتتىڭ، مۇلكىن تالان-تاراجعا سالعانى ءۇشىن» سوتقا تارتىلدى. سوتتا ول «ايىپكەردەن» ايىپتاۋشىعا اينالىپ، ءوزىن-ءوزى اقتاپ شىعادى.
«اشتارعا كومەك» كوميسسياسى ۆتسيك-ءتىڭ جانىنان 1921 جىلى 18-ماۋسىمدا قۇرىلىپ، 1922 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن جۇمىس ىستەدى. ونىڭ بولىمدەرى بارلىق رەسپۋبليكالاردا اشىلدى. قازاقستانداعى كوميسسيانىڭ باستى مىندەتى - ەۋروپالىق اشتارعا ازىق-تۇلىك جونەلتۋ بولدى. ءبىر جارىم ميلليون ادامنىڭ ءومىرىن ۇزگەن اشارشىلىققا نازار اۋدارماستان ارالدىڭ بالىعى پوۆولجەگە جونەلتىلدى. پاۆلودار ۋەزىندە اشتارعا دەپ جينالعان ەت ەۋروپالىقتارعا جەتپەي، ساسىپ جاتتى. ال ونىمەن جاپسارلاس تورعاي ءوڭىرىنىڭ قازاقتارى اشتان قىرىلىپ، ەل كەزىپ، «بەز تەرىپ» كەتتى.
وسىعان وراي قازاقستان مەن تۇركىستان دەڭگەيىندە ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ ۇسىنىسىمەن «اشتارعا كومەك» كوميتەتى قۇرىلدى. باسىندا بەيتاراپتىق تانىتقان ولكەلىك كوميتەت، ەل-جۇرتتىڭ الدىنداعى بەدەلىنەن ايىرىلىپ بارا جاتقانىن كورىپ، ەرىكسىز ارالاسادى. ول تۋرالى س.مەڭدەشەۆتىڭ ءوزى:
«الاشورداشىلار اشتارعا كومەك كورسەتۋدە بەلسەندىلىك تانىتىپ، دەربەس قيمىلداپ ەدى، ءبىز ولاردىڭ بۇل ارەكەتىنە قارسى توسقاۋىل قويىپ، ىسكە ارالاستىق»،- دەپ جازدى.
اشتارعا كومەك كورسەتىپ، ازىق-تۇلىك جيىپ، اجالدان قۇتقارعان ادامدارعا «توسقاۋىل قويۋدىڭ» ءوزى قىلمىس ەمەس پە؟! ءيا، توسقاۋىلدى جاقسىلاپ تۇرىپ، قويىپ، الاش ارداگەرلەرىنىڭ بارلىعىن كەڭەس قوعامىنان «تازارتىپ»، قىزمەتتەن قۋدى، قازاقستاندا تۇرۋ ەركىنەن ايىردى، سوتقا تارتتى. سول «توسقاۋىلدىڭ ءبىرى - جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ، احمەت-سافا يۋسۋپوۆتىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن تەرگەۋ. ءسويتىپ، وسىنداي جازالاۋ ارەكەتتەرىن جۇرگىزۋ ارقىلى بولشەۆيكتەر ءوزىنىڭ بەدەلىن كۇشپەن قالپىنا كەلتىرگەن».
تەرگەۋشىلەر «الاشورداشىلاردىڭ قىلمىستىق ىسىنە» جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ ۇستىنەن جۇرگىزىلگەن بۇرىنعى سوت حاتتامالارىن دا قوسا تىركەپتى. تورعايداعى اشارشىلىققا ۇشىراعان ەلگە سەمەي مەن كەرەكۋدەن مال جيناپ اپارىپ، تەگىن تاراتقانى ج.ايماۋىتوۆتىڭ وزىنە «قىلمىس بولىپ تاعىلعان» بۇل وقيعا جونىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ «ەڭبەكشى قازاق» گازەتىنە ماقالا جازدى. مۇنىڭ ءوزى: «سوتتىڭ ىسىنە قارسى قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ، قىسىم كورسەتىپ، ۇكىمگە ىقپال ەتۋ ءۇشىن جاسالدى»،- دەپ باعالانىپ، مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى قارالاۋشى و.يساەۆقا «بايانحات» (دوكلادنايا زاپيسكا) ارىز جازۋعا تۇرتكى بولدى.
تەرگەۋ بارىسى ءتورت جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلدى. ءىستىڭ سوزىلۋىنا ءار ءتۇرلى جاعدايلار اسەر ەتكەن. سونىڭ ءبىرى: جۇسىپبەك سول كەزدە قازاقستاننان تىس جەردە - ورىنبوردا قىزمەت ىستەپ جۇرگەندىكتەن دە، سوت كەلەسىنە ۋاقىتىندا كەلە الماعاندىعى ەدى. وسىعان وراي ونىڭ ەرەكشە ماڭىزدى قىلمىستىق ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشىگە جولداعان حاتىن نازارعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىك.
«قازاقستان جوعارعى سوت مەكەمەسىنىڭ ءىرى قىلمىستارىن تەرگەۋشىگە جۇسىپبەك ايماۋىتۇلىنان ءوتىنىش
سەنتيابردىڭ 27-نە شاقىرۋىڭىزدى الىپ، سول كۇنگە كەلە المايتىن سەبەبىمدى ايتىپ، ءوتىنىش جازامىن. سەبەبىم: اسكەرلىك شكولدە وقۋ وقىتامىن، كۇنىنە بوس ەمەسپىن. 2-دەن: كوميسسيانىڭ ءىسىن باسقارامىن. كۇندە وقۋشىلاردى باقىلاپ، ءجون كورسەتىپ، ءماجىلىس جاساپ وتىرۋعا تۋرا كەلەدى. مەنىڭ ورنىمدا قالالىق قازاق وقىتۋشىسى جوق. مەن كەتسەم، قىزمەت، وقۋ توقتاپ قالادى. سوندىقتان ماعان جاڭا جىل مەيرامىنا شەيىن پۇرسات بەرۋىڭىزدى سۇرايمىن. ەكىنشى شاقىرۋ(دى) جىبەرمەسەڭىز ەكەن، ويتكەنى (وندا) دەكابر ايىندا كەلۋگە مىندەتتى بولامىن.
جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى. 18-سەنتيابر، 1927 جىل».
جۇسىپبەكتىڭ جاڭا جىلعا دەيىن «پۇرسات سۇراعان» تىلەگى ورىندالماپتى. 1927-جىلى 3 قازان كۇنى ەرەكشە ىستەر جونىندەگى تەرگەۋشى سەيدالين ج.ايماۋىتوۆتان جاۋاپ الىپتى.
انكەتالىق دەرەكتەر: ج.ايماۋىتوۆ سول جىلى ول 37 جاستا. ورىنبوردىڭ سوۆەت جانە ينسپەكتور كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى №51 ۇيدە تۇرادى. سەمەيدەگى مۇعالىمدەر سەمينارياسىن بىتىرگەن. ايەلى، ءۇش بالاسى بار. ورىنبورداعى كازاتكوم اتىنداعى اسكەري مەكتەپتە وقىتۋشى ەكەن.
«جان جەگىسى» اتتى تاراۋدا بۇل سوتتىڭ جاي-جاپسارى، و.يساەۆتىڭ بايانحاتى، ج.ايماۋىتوۆتىڭ سوتتاعى ءسوزىنىڭ م.دۋلاتوۆ گازەتكە جاريالاعان نۇسقاسى تولىق قامتىلعاندىقتان دا، بۇل ارادا تاراتىپ جاتپايمىز. تەك سوعان قوسىمشا «تورعاي ءىسى» تۋرالى رەسمي ماعلۇمات رەتىندە قازاق ولكەلىك كوميتەتىنىڭ ءبىر مۇشەسىنىڭ بايانحاتىنداعى تومەندەگى دەرەكتەرمەن شەكتەلەمىز. وندا:
«1922 جىلى قازاقستاننىڭ نەگىزگى بولىگى، سونىڭ ىشىندە تورعاي مەن قوستاناي ۋەزى قاتتى اشتىققا ۇشىرادى. توقشىلىقتا وتىرعان سەمەي گۋبەرنياسىنان 8 مىڭ ءىرى قارا جينالدى. 2 تابىنعا بولىنگەن مالدى تورعايعا سەمەيدەگى اشتارعا كومەك كوميتەتىنىڭ اتىنان ايماۋىتوۆ پەن توقتاربەكوۆ ايداپ اكەلدى. تورعايدا مالدى مۇقتاجدارعا ۇلەستىرىپ بەرەتىن ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيانىڭ قۇرامىنا: ۋەزدىك اتكومنىڭ توراعاسى ءجۇسىپوۆ، بك(ب)پ ۋكومىنىڭ حاتشىسى بايمەنوۆ، ۋەزدىك ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىسى ابدىعاپاروۆ، سەمەي گۋبەرنيالىق اشتارعا كومەك كورسەتۋ كوميتەتىنىڭ وكىلى ايماۋىتوۆ جانە ۋاكىل قۇلجانوۆ كىردى. مال تاراتىلىپ بولعاننان كەيىن كەدەيلەردىڭ ارىزى بويىنشا مال ءبولىسى جونىندە تەكسەرۋ جۇرگىزىلدى. تەكسەرۋ قورىتىندىسى بويىنشا: كوميسسيا مۇشەلەرى مەن ۋاكىل ايماۋىتوۆ مال ۇلەستىرۋ بارىسىندا مال باسىن يەمدەنىپ، شىعىنعا ۇشىراتىپ، تالان-تاراجعا سالعانى ءۇشىن، مالدى بايلارعا نەمەسە مۇقتاجدىعى جوقتارعا ۇلەستىرىپ بەرگەنى ءۇشىن جاۋاپقا تارتىلدى. تەرگەۋ 4 جىلعا سوزىلدى. الدىن-الا تەرگەۋ كەزىندە جانە سوت بارىسىندا كوميسسيا مۇشەلەرى 5-9 قارانى يەمدەنگەنى، شىعىنعا ۇشىراتقانى (تەمەكى ساتىپ العان، جورعا مايلاعان), 15-تەن استام قارانى ولاردىڭ ورىنبور مەن سەمەيدە تۇرعانىنا قاراماستان تۋىستارى مەن تانىستارىنا (دۋلاتوۆتىڭ، قادىرباەۆتىڭ، قۇلجانوۆتىڭ، ءبىرىمجانوۆتىڭ) تاراتقانى راستالدى (مۇنى وزدەرى دە جوققا شىعارمايدى), ال 5 جانى بار كەدەيلەرگە ەكى جاسار ءبىر تايىنشادان عانا بەرگەن. كوميسسيا بەلگىلەگەن مال ۇلەستىرۋشى ۋاكىلدەردىڭ كوپشىلىگى اۋقاتتى ادامدار (ولاردىڭ ىشىندە مەشىتتىڭ ءبىر موللاسى دا بار), دەنى كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ اعايىندارى مەن قۇدالارى (مىسالى، ايىپتالىپ وتىرعان سارىباي ءجۇسىپوۆتىڭ تۋىستارى 100 قارا العان). مال جەر جونىندەگى حالىق كوميسسارياتىنىڭ تەلەگرافپەن بەرگەن وكىمىنەن تىس ۇلەستىرىلگەن، ءجۇسىپوۆ، بايمەنوۆ جانە قۇلجانوۆ سوعان ءماجبۇر ەتكەن»،- دەپ («الاشوردا قوزعالىسى»، 3 توم، 1-كىتاپ، 289-بەت) كورسەتىلگەن.
بۇعان قانداي ءۋاج ايتۋعا بولادى؟ شىندىقتىڭ بارلىعى ج.ايماۋىتوۆتىڭ سوتتاعى سوزىندە دالەلمەن كەلتىرىلگەن. دەگەنمەن دە ءتىلمارسىپ مىناداي ساۋالدار قويۋعا بولادى: جاز ايىندا ەكى جارىم - ءۇش مىڭ شاقىرىم جەرگە 8 مىڭ ءمۇيىزدى ءىرى قارانى (!) وقىرالاتپاي، شىبىنداتپاي، يت-قۇسقا تالاتپاي جەتكىزگەنى ءۇشىن باقتاشىلاردىڭ ەڭبەكاقى الۋعا، ءۇش ۋاقىت تاماقتانۋعا، ناسىباي-تەمەكى اتۋعا قۇقى بار ەدى. ال مۇنشا سيىردى شاشىراتپاي جەتكىزۋ ءۇشىن جۇردەك ات قاجەت شىعار. باقتاشىلارعا ارناپ جولاقى تولەمەگەنى انىق. ەكىنشى ءبىر ءۋاج: قازاق جولىنا كەلسەڭ، بار قازاق اعايىندى. بىراق تورعايداعى اق پەن قىزىل بوپ بولىنگەن ارعىن مەن قىپشاقتىڭ اتا داۋىنىڭ اراسى اشارشىلىق تۇسىندا ءتىپتى اشىلىپ كەتتى. مۇنى جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ توبە شاشى تىك تۇرىپ ەسكە الادى. ءتىپتى سولاي بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، اشارشىلىققا كوپپەن بىرگە ۇشىراعان بايتۇرسىنوۆتىڭ، دۋلاتوۆتىڭ، قادىرباەۆتىڭ، ءبىرىمجانوۆتىڭ، جانگەلديننىڭ، يمانوۆتىڭ رۋلاستارى مەن اعايىندارى مال ۇلەسىنەن نەگە شەتتەتىلۋى ءتيىس؟ سولاردىڭ قارا شاڭىراعى رەتىندە 15 ۇيگە 15 قارا ۇلەستىرىلسە، ول دا ايىپ پا؟ مولدانىڭ ءۇيى اشتان ءولۋى ءتيىس پە ەدى؟ وسىلاي شەكسىز ءتىلمارسي بەرۋگە بولادى. اشىعىنا كوشكەندە ولارعا سەبەپ ەمەس، سالدار عانا قاجەت بولاتىن. وعان سىلتاۋ دا دايار تۇردى.
جۇسىپبەكتىڭ بەينەسىن قىسىم جىلدارى دا ۇمىتپاي، ونىڭ ەسىمىن ۇنەمى ەسكە الىپ، ول جيناقتاعان سۇلتانماحمۇتتىڭ قولجازبالارىن قايتا باستىرعان شەگەندى ۇستاز بەيسەنباي كەنجەباەۆ ءوزىنىڭ جازىپ كەتكەن ەستەلىك ماقالاسىندا اتالمىش سوت كۇندەرىندەگى جۇسىپبەكتىڭ كوڭىل-كۇيى تۋرالى:
«سوتتىڭ ءبىرىنشى ءماجىلىسى اياقتالعان سوڭ، جۇسىپبەك اۋەش ارقىلى مەنەن «سانا» جۋرنالىنىڭ ءبىر سانىن سۇراتىپ الدى. وندا جۇسىپبەكتىڭ پسيحولوگيا جايىندا جازعان «ادەت زاڭى» دەگەن ماقالاسى بولۋشى ەدى. سوت ءۇش كۇنگە سوزىلدى. ءۇشىنشى كۇنى جۇسىپبەك سوڭعى ءسوزىن سويلەدى. ونى تۇگەل جازىپ العان ەكەن، مانەرلەپ وقىپ شىقتى. زالداعى وتىرعان كوپشىلىك وتە ريزا بولدى. سوڭعى ءسوزىن جۇسىپبەك تۇگەلدەي قازاق حالقىنىڭ ادەت زاڭىنىڭ نەگىزىندە قۇرعان ەدى. اسىلى بىلاي بولدى: «قازاق ەجەلدەن قارىز بەرىپ، قارىز الادى، قۇن بەرىپ، قۇن الادى، قالىڭمال بەرەدى، قالىڭمال الادى. سوندا ول بىرىنەن-ءبىرى ەشۋاقىتتا قولحات المايدى، ەشبىر پروتوكول جاسامايدى، ءبارىن اۋىزشا، سوزبەن جۇرگىزەدى. بۇل ابدەن ادەت بولىپ كەتكەن. اشتارعا جاردەم ۇلەستىرگەندە مەنىڭ بويىمدا دا، ويىمدا دا وسى زاڭ كۇشتى بولدى. مەن اتام قازاقتىڭ وسى زاڭىن ۇستاندىم. اشتارعا نە بەرسەم دە، ەشقايسىسىنان قولحات المادىم. حات بىلمەيتىن، اشتان كوزى قارايىپ، ولەيىن دەپ وتىرعان ادامنان قولحات سۇراۋدى قولايسىز كوردىم»,- دەگەندى ايتتى. وسىلاي جۇسىپبەك اقتالىپ شىقتى.
تۇرمەدەن شىققان سوڭ ءبىر كۇنى جۇسىپبەك رەداكتسياعا كەلدى. ءبىز - احمەت، اۋەش، امانعالي، مەرعالي، مەن ءبارىمىز ورتاعا الىپ، ءبىراز اڭگىمەلەسىپ وتىردىق. كوبىنشە وعان سۇراۋ بەردىك. ول بىزگە جاۋاپ بەردى. سول سۇراق-جاۋاپتىڭ كەيبىرەۋى ءالى ەسىمدە:
- ال، تۇرمەدە كوپشىلىك اراسىندا كىلەڭ بۇزىقتارمەن جاتقانىڭىز قالاي؟
- ادەيى جاتتىم. ولاردى بىلگىم كەلدى. بۇزاقىلار ومىرىنەن بىردەڭە جازباق ويىم بولدى»،- دەپ جاۋاپ بەردى»,- دەپ (بەيسەمباي كەنجەباەۆ، تەلەگەي تەڭىز، «لەنينشىل جاس» 1989, 6 قاڭتار) ەسكە الىپتى.
جوعارىداعى ماعلۇماتتارعا جاۋاپ ەسەبىندە جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سوتتاعى ءسوزدىڭ قولجازبا ءماتىنىن ۇسىنامىز. ونى تاپقان ادام - زەردەلى، سەرگەك ويلى اعا، مارقۇم بەيسەنباي بايعاليەۆ. ب.بايعاليەۆتىڭ جۇسىپبەك تۆورچەستۆوسىنداعى ءىرى-ءىرى "اقتاڭداقتاردى" قالپىنا كەلتىرىپ، قولجازبالارىن ىرىكتەپ، قازىرگى ءارىپ جۇيەسىنە كوشىرۋدەگى ەڭبەگى ۇشان-تەڭىز. تەك قانا 480-بەتتىك "اقبىلەك" رومانىن قايتا جاڭعىرتۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن پاراساتتىلىق. ءبىز، مارقۇمنىڭ ءوز قولىنان العان جۇسىپبەكتىڭ سوتتا سويلەگەن ءسوزىنىڭ قولجازباسىن كەلتىرىپ وتىرمىز. ول 1927 جىلى قىزىلوردا قالاسىندا جازىپ الىنعان.
جۇسىپبەك ايماۋىتوۆتىڭ سوتتاعى ءسوزى: «بۇرىنعى بەرگەن جاۋابىما مەنىڭ ارتىق قوسارىم جوق. مەنى ايىپتايتىن جەرى:
ءى) مال ۇلەستىرگەن كوميسسيادا بولۋىم.
ءىى) كەيبىر وقىعان ازاماتتارعا دەپ مال بەرۋىم ەكەن. بۇعان مەنىڭ ايتارىم مىناۋ:
1) ماعان مالدى تەز تاپسىرىپ قايتۋ كەرەك بولدى. سەبەبى: مال ايداۋعا جالدانعان باقتاشىلاردىڭ ءبىرسىپىراسى اقمولاعا شەيىن، ءبىرتالايى تورعاي جەرىنىڭ شەگىنە شەيىن كەلىسىپ جالدانىپ ەدى. ولار تورعاي جەرىنە اياق باسقان سوڭ-اق، قايتار»،- دەپ ارپالىستى. كۇز ءتۇسىپ، سالقىن بولىپ، باقتاشىلار كيىمى جوقتىقتان توڭا باستادى. جولداعى ەلدەردە وبا اۋرۋى بولىپ، تالاي جەردە باقتاشىلار قاشپاقشى دا بولدى، ونىڭ ۇستىنە: تورعاي اشتارى كىسى ەتىن جەپ جاتىر،- ەكەن دەگەندى ەستىپ، ۇرەيلەنۋمەن بولدى.
2). مەنىڭ مال ۇلەستىرگەنشە باس-كوز بولۋىمدى تورعاي قالاسىنداعى جينالعان اش قازاقتار شۋلاپ تىلەنىپ ەدى، ويتكەنى، بۇعان شەيىن تورعاي ازاماتتارى اشتارعا جاردەم بەرە الماعان، بەرگەن جەرلەرىندە قياناتپەن ۇلەستىرگەن. اشتار قىزمەت ادامدارىنا وشىككەن. كىندىك وكىمەتتىڭ بەرگەن دەمىن قىزمەت ادامدارى ولارعا بەرمەي تۇرعان سىقىلدى. جۇرتتىڭ، جالپى اشتاردىڭ رۋحى سونداي ەكەن. ونىڭ ۇستىنە تورعايداعى قىزمەت ادامدارىنىڭ ىشىندە رۋ، ەل تالاسى سىقىلدى نەگىزگە تىرەلگەن الالىق، ءبىرىن-ءبىرى كورسەتۋ، قۋعىن-سۇرگىن بار ەكەن. ارعىن، قىپشاق جىگى بار ەكەن. سوندىقتان تورعاي اشتارى ءوز ەلىنىڭ ادامدارىنا سەنىمسىز قارايدى ەكەن. بەت-اۋىزدارى كونەكتەي ىسكەن، كوزدەرى ۇڭىرەيگەن، ءولىم اۋزىندا سەندەلگەن توپتى اش قازاقتار زارلاپ، قاقساپ تۇرعان سوڭ، ءداتىم شىدامادى. "مال ۇلەستىرگەن جەردە ىشىندە بول»،- دەگەن تىلەگىن ورىندادىم. مىندەتىم ول ەمەس ەدى، بىراق ادامشىلىعىم، ارىم اشتاردى اياتقىزدى. اۋەلدە دە اشتارعا جانىم اشىعاندىقتان، سەزىمىم كۇشتىلىكتەن وسىنداي اۋىر مىندەتتى، زور بەينەتتى مويىنعا الىپ، جان ۇشىرىپ ەدىم.
3) مەن ۇلەستىرۋ كوميسسياسىنا كىرمەي، مالدى تورعاي ادامدارىنىڭ قولىنا بەرىپ قويا بەرسەم، مالدى قول قويىپ (كۇش كورسەتىپ - ت.ج.) جىبەرىپ، تالاپ الاتۇعىن ەدى، ويتكەنى مالعا شاپقان ەلدىڭ بەتى قويعا شاپقان اش قاسقىردان بەتەر ەدى. ونداي تالاۋدىڭ بولعانى ەكىنشى توپ مال ۇلەستىرگەندە انىق كورىنىپ تۇردى.
4) تورعاي ەلىندەگى ءبىر عانا شەت كىسى، الىس جەردەن مال اكەلىپ، اشتارعا جاقسىلىق كورسەتكەن كىسى - مەن ءتارىزدى كورىندىم. مەن باسى-قاسىندا بولسام، ءبارى دە كەنەلەتىندەي، ادىلدىكپەن ۇلەستىرەتىندەي كورىندى.
ال ەندى ءاربىر وقىعان ازاماتتارعا مال بەرىلدى دەگەن تاقىرىپتا مەنىڭ ايتارىم مىناۋ:
1) مەن تورعايدىڭ كەيبىرىن - وقىعاندارىن عانا بىلەمىن، كوبىن بىلمەيمىن. سوندىقتان وقىعانداردىڭ بارىنە مەن مال بەرە الماسام كەرەك.
2) ول ازاماتتاردىڭ كەيبىرى ورىنبوردا، كەيبىرى باسقا جەرلەردە قىزمەتتە بولعاندىقتان، ولاردىڭ مالدى ۇلەستىرىپ الۋى مۇمكىن دە ەمەس.
3) مالدى سول ادامداردىڭ اش اعايىندارى الدى، ماسەلەن، جانگەلدى ۇلىنىڭ اعايىندارى، ون بەس شاقتى ءۇي: اشپىز،- دەپ ارىز قىلدى، تاعى سوندايلار بولدى. ول اشتاردىڭ اۋىلنايلارىنا مال بەرىلمەيتىنى دە بولعانى بار. سەبەبى ەلدى اش دەگەندە، بولىس، اۋىلناي (بويىنشا ەسەپتەپ), جالعىز-جارىم اشتار ەلەۋسىز قالعان، سونداي ەلەۋسىز-ساناۋسىز اشتار جالداما، قاراتورعاي بولىستارىنان دا شۇبىرىپ كەلىپ جاتتى. سوڭعى ەكى بولىس (جالداما، قاراتورعاي) - تورعاي ازاماتتارىنىڭ توق ەل دەپ تاپقان ەلدەرى. سوندىقتان وقىعان ازاماتتارىنىڭ اتى اتالىپ، ولاردىڭ اش اعايىندارىنا مال بەرگەن، ونى ماعان ايتىپ تۇسىندىرگەن - تاعى دا سول تورعاي جىگىتتەرى، ال ۇلەس بەرۋدى ۇيعارعان - كوميسسيا. ايتپەسە، مىرجاقىپ، احمەت، جانگەلدى بالاسى سىقىلدىلار مال الدى دەپ ەسەپتەۋگە بولمايدى. العان با ەكەن، جوق پا، ولاردىڭ وزدەرىنەن سۇراۋعا بولار.
مەن ءوز بەتىممەن ەشكىمگە مال ۇلەستىرگەمىن جوق. ويتكەنى، تورعاي ەلىنىڭ باي، كەدەيىن بىلمەيمىن. كوميسسياسىنا كىرسەم دە جان اشىعاندىقتان، اياعاندىقتان، جاقسى نيەتپەن ىستەدىم. پايدا، ماقتان ەسىمدە بولعان جوق. سادىق دەگەن مولدانىڭ ۇيىندە بولىپ، بىزگە ءبىر توقتى سويعان-دى، 30-40 اشتار كەلىپ، وتىنىشتەرىن ايتىپ، جىعىلىپ كەتىپ، تالىپ كەتىپ ەسەڭگىرەپ وتىرعاندا، الدىمداعى ەت تاماعىمنان وتپەدى. اشتاردى شاقىرىپ الىپ، بارىنە ۇلەستىرتتىم، تاعى دا سونداي اۋىر اسەر بەرگەن اشتار بولدى. سونداي اش ەلدى كورگەندە، بۇرىنعى ىستەگەندەرىم انىق بولعان سوڭ، توق ەلدىڭ جەگەنى ارام ەكەن دەگەن ويلار كەلدى.
زاڭ تاراپىنان قاراعاندا، مۇمكىن، مەنىڭ قاتالارىم بار شىعار. ازاماتتىق، ادامشىلىق جۇزىنەن قارالسا، ءبىر كىسى اشتارعا جان سالىپ، قىزمەت كورسەتسە - مەندەي-اق كورسەتەر دەپ شۇكىرلىك ەتەمىن. مۇمكىن، مەنىڭ ەتكەن ەڭبەگىم سەبەپتى ونداعان، جۇزدەگەن اشتار اجالدان قالعان بولار، قالمادى دەپ تورعاي ەلى ايتا الماس.
ەڭبەگىم سالاۋات! نيەتىم - ارام، جۇرەگىم - قارا، قازاققا - زياندى ادام بولىپ تابىلسام، بۇ دا ءبىر ۋاقىت شىعار، جازاعا موينىمدى ۇسىنامىن. اشتار ءۇشىن مەن-اق قۇربان بولايىن. ەلىمنىڭ زاڭىنا كونەمىن.
جۇسىپبەك ايماۋىتۇلى.تەرگەۋشى سەيدالىۇلى».
ەسىل اعانىڭ اۋزىنا: «مەن-اق قۇرباندىعىڭ بولايىن»، - دەگەن ءسوز قايدان عانا ءتۇستى ەكەن. اراعا جىل سالىپ، سول «تىلەگىنىڭ قابىل بولارىن» بىلمەدى-اۋ. ءسويتىپ، ءبىرىنشى سوتتا جۇسىپبەك ايىپكەردەن ايىپتاۋشىعا اينالىپ، وزىمەن قوسا وزگەلەردى دە اقتاپ الدى.
(جالعاسى بار)
«Abai.kz»
