قانات ساۋداباەۆتىڭ اقش-قا ساپارى
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، «نازارباەۆ ورتالىعى» كوپ فۋنكتسيالى عىلىمي-تالدامالىق جانە گۋمانيتارلىق-اعارتۋشىلىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى قانات ساۋداباەۆ وتكەن اپتادا ءبىر كەزدەرى ءوزى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى رانگىسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ىسساپارمەن بولىپ قايتتى.
«قازاقستان مەن اقش قارىم-قاتىناستىڭ 20 جىلىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ اۋقىمدى جولىنان ءوتتى جانە بولاشاققا ۇمتىلعان كەڭ اۋقىمدى ءارى شىنايى ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە قول جەتكىزدى. قازاقستان وسى ارىپتەستىكتىڭ ەكى ەلدىڭ يگىلىگى جولىندا الدا دا جالعاساتىنىنا سەنىمدى»، - دەدى ق.ساۋداباەۆ.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىنداعى قازاقستان مەن اقش ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگى، قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ماسەلەسى، ورتالىق ازياداعى ايماقتىق قاۋiپسiزدiك پەن ىقپالداستىق، اۋعانستانداعى احۋال مەن يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر. اقش استاناسىنداعى قانات ساۋداباەۆتىڭ كەزدەسۋلەرىندەگى باستى تاقىرىبى وسىنداي بولدى.
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، «نازارباەۆ ورتالىعى» كوپ فۋنكتسيالى عىلىمي-تالدامالىق جانە گۋمانيتارلىق-اعارتۋشىلىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى قانات ساۋداباەۆ وتكەن اپتادا ءبىر كەزدەرى ءوزى توتەنشە جانە وكىلەتتى ەلشى رانگىسىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مۇددەسىن قورعاعان امەريكا قۇراما شتاتتارىندا ىسساپارمەن بولىپ قايتتى.
«قازاقستان مەن اقش قارىم-قاتىناستىڭ 20 جىلىندا ىنتىماقتاستىقتىڭ اۋقىمدى جولىنان ءوتتى جانە بولاشاققا ۇمتىلعان كەڭ اۋقىمدى ءارى شىنايى ستراتەگيالىق ارىپتەستىككە قول جەتكىزدى. قازاقستان وسى ارىپتەستىكتىڭ ەكى ەلدىڭ يگىلىگى جولىندا الدا دا جالعاساتىنىنا سەنىمدى»، - دەدى ق.ساۋداباەۆ.
يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ سالاسىنداعى قازاقستان مەن اقش ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگى، قازاقستاننىڭ الەۋمەتتiك-ەكونوميكالىق دامۋىنىڭ ماسەلەسى، ورتالىق ازياداعى ايماقتىق قاۋiپسiزدiك پەن ىقپالداستىق، اۋعانستانداعى احۋال مەن يراننىڭ يادرولىق باعدارلاماسى توڭىرەگىندەگى ماسەلەلەر. اقش استاناسىنداعى قانات ساۋداباەۆتىڭ كەزدەسۋلەرىندەگى باستى تاقىرىبى وسىنداي بولدى.
اقش اكىمشىلىگى جوعارى لاۋازىمدى شەنەۋىكتەرى دەڭگەيىندەگى، سونداي-اق ساراپشىلارمەن وتكىزىلگەن بۇل كەزدەسۋلەر الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق جانە دەموكراتيالىق دامۋ، قارۋسىزدانۋ مەن تاراتپاۋ، بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ مەن ايماقتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندەگى ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتىڭ كەشەنىن تولىق دامىتۋدا ءوز ۇلەسىن قوستى.
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، «نازارباەۆ ورتالىعى» كوپ فۋنكتسيالى عىلىمي-تالدامالىق جانە گۋمانيتارلىق-اعارتۋشىلىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى قانات ساۋداباەۆتىڭ ۆاشينگتون قالاسىنداعى ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان ايىنداعى ءىسساپارى بارىسىندا «دجەيمستاۋن قورى» جانە «نازارباەۆ ورتالىعى» مم اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن سەرىكتەستىگى تۋرالى مەموراندۋمعا قول قويىلدى.
«نازارباەۆ ورتالىعى» - 2012 جىلدىڭ قاڭتارىندا قۇرىلعان كوپ فۋنكتسيالى عىلىمي-تالدامالىق جانە گۋمانيتارلىق-اعارتۋشىلىق مەملەكەتتىك مەكەمەسى.
نەگىزگى ماقساتى: قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتىلىك تاريحىن تانىمال ەتۋ، ازاماتتىق ۇستانىمنىڭ ورتاقتىعى مەن وتانشىلدىقتى ارتتىرۋ; تاريحتى زەرتتەۋ مەن جالپىعا تاراتۋ ماسەلەرىندە بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، ازاماتتىق قوعام ينستيتۋتتارى، عىلىمي جانە مادەنيەت مەكەمەلەرى، مەملەكەتتىك ورگانداردىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناسى مەن ىنتىماقتاستىعىن قامتاماسىز ەتۋ; ساياسي، الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق جانە وزگە دە سالالاردا قازاقستان مەن ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى ورنى مەن ءرولى تۋرالى ءبىلىمدى تاراتۋ.
«دجەيمستاۋن قورى» - 1984 جىلى قۇرىلعان امەريكاندىق ۇكىمەتتىك ەمەس زەرتتەۋ مەكەمەسى. قوردىڭ مىندەتى - اقش-تىڭ ساياسي كوشباسشىلارى مەن اۋقىمدىراق ساياسي قاۋىمداستىعىن الەمدەگى وقيعالار مەن تەندەنتسيالار جايلى اقپاراتتاندىرۋ.
مەموراندۋم بەيبىتشىلىكتى كۇشەيتۋ جانە ايماقتىق قاۋىپسىزدىك، قارۋسىزدانۋ جانە يادرولىق قارۋدى تاراتپاۋ، الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، مادەني-گۋمانيتارلىق جانە دەموكراتيالىق دامۋ تۇرعىسىندا تالداۋ جاساۋ جانە زەرتتەۋ جۇرگىزۋدى قامتاماسىز ەتۋ بويىنشا ءىس-شارالاردى بىرلەسىپ وتكىزۋدى كوزدەيدى. قۇجاتتا سونىمەن قاتار وزىق تاجىريبە سالاسىندا عىلىمي زەرتتەۋ مەن تاجىريبە الماسۋ، بىرلەسكەن عىلىمي سيمپوزيۋم، سەمينار مەن كونفەرەنتسيالاردى وتكىزۋ قاراستىرىلعان.
قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىنىڭ توراعاسى، «نازارباەۆ ورتالىعى» كوپ فۋنكتسيالى عىلىمي-تالدامالىق جانە گۋمانيتارلىق-اعارتۋشىلىق مەملەكەتتىك مەكەمەسىنىڭ ديرەكتورى قانات ساۋداباەۆ: «دجەيمستاۋن قورى» سياقتى ىقپالدى اناليتيكالىق ورتالىقپەن ىنتىماقتاستىق تۋرالى ءبىزدىڭ كەلىسىمىمىز ساياسي، الەۋمەتتىك، گۋمانيتارلىق جانە باسقا سالالاردا قازاقستان تۋرالى، ونىڭ الەمدىك قاۋىمداستىقتاعى ورنى مەن ءرولى تۋرالى ءبىلىمدى تاراتۋداعى «نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ» الدىندا تۇرعان مىندەتتەرىن جۇزەگە اسىرۋدا ماڭىزدى قادام بولدى. ءبىزدىڭ ارىپتەستىگىمىز قازاقستان مەن اقش اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن ءوزارا تۇسىنىستىكتى ارى قاراي نىعايتۋعا قىزمەت ەتەدى دەپ سەنەمىز».
گ.حوۆارد پەن سالتاناتقا قاتىسقان «دجەيمستاۋن قورىنىڭ» جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرلەرى وسى قۇجات ارقىلى ىنتىماقتاستىققا كەڭ بولاشاق اشىلعانىن اتاپ، مەموراندۋمعا قول قويىلعانىنا ۇلكەن ريزاشىلىقتارىن ءبىلدىردى.
ق.ساۋداباەۆتىڭ اقش-تىڭ قازاقستانمەن جانە ورتالىق ازيا ەلدەرىمەن قارىم-قاتىناستارىنا ماماندانۋشى امەريكاندىق ساراپشىلارمەن كەزدەسۋىندە سۇحباتتاسۋشىلار مەن قاتىسۋشىلار تاراتپاۋ سالاسىنداعى قازاقستاننىڭ حالىقارالىق باستامالارىن، ونىڭ ىشىندە تاياۋدا قر پرەزيدەنتى جاريالاعان اتوم جوباسىن دا ماڭىزدى جاڭا قادام دەپ اتادى.
اقش-تىڭ ەقىۇ-نداعى بۇرىنعى ەلشىسى دجۋلي فينلي پرەزيدەنت نازارباەۆتىڭ ساياساتى مەن ونىڭ ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن ماڭىزىنا قاتىستى ءوزىنىڭ پىكىرىن ءبىلدىردى.
اقش-تىڭ ەقىۇ-نداعى بۇرىنعى ەلشىسى دجۋلي فينلي: «اتوم جوباسى «حالىقارالىق ماسشتابتى باستامالار كوتەرەتىن جانە ول ءسوزسىز ىسكە اساتىن ەل رەتىندە قازاقستاننىڭ رەنومەسىن تاعى ءبىر رەت دالەلدەيتىن رۋحتاندىرعىش باستاما». بەدەلدى ساراپشىنىڭ پىكىرىنشە، اتوم جوباسىن جۇزەگە اسىرۋ ونىڭ گۋمانيتارلىق جانە يگىلىكتى باعىتتا بولعاندىعىندا، سونداي-اق ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ قارىم-قاتىناسىن ارى قاراي نىعايتۋعا ارەكەت ەتە الادى.
تاعى ءبىر ساياساتكەر - جقق-نى (ومۋ - ورۋجيە ماسسوۆوگو ۋنيچتوجەنيا) قولداناتىن لاڭكەستىك پەن جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىنىڭ قاۋىپىن قىسقارتۋ جونىندەگى اقش ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كەڭەسىنىڭ باس ديرەكتورى لورا حولگەيتپەن كەزدەسۋدىڭ دە ماڭىزدى زور دەپ ايتۋعا بولادى. ەگەر قانات ساۋداباەۆ قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىن باسقارعانىن ەسكەرسەك، امەريكاندىق ارىپتەسى لورا حولگەيتپەن ورتاق كوزقاراستا ەكەنى دە تۇسىنىكتى. ەكەۋى دە ەكى ەل - قازاقستان مەن اقش-تىڭ بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋ مەن ايماقتىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندەگى ۇزاق مەرزىمدى ارىپتەستىكتىڭ جان-جاقتى جانە ءوزارا ءتيىمدى دامۋدى ۇستانۋىن اتاپ ءوتتى.
كەزدەسۋ بارىسىندا سۇحباتتاسۋشىلار تاراتپاۋ سالاسىنداعى ەكى ەل ىنتىماقتاستىعىنىڭ جاي-كۇيى مەن كەلەشەگىن تالقىلادى. 2012 جىلى ناۋرىزدا وتكەن يادرولىق قاۋىپسىزدىك جونىندەگى سەۋل ءسامميتى بارىسىنداعى قر مەن اقش پرەزيدەنتتەرى نۇرسۇلتان نازارباەۆ پەن باراك وبامانىڭ كەزدەسۋى يادرولىق قاۋىپسىزدىك ماسەلەلەرىندەگى ەكىجاقتى قارىم-قاتىناستىڭ بارلىق كەشەنىنە ماڭىزدى يمپۋلس بەرگەنى اتاپ كورسەتىلدى. سۇحباتتاسۋشىلار سەۋل سامميتىندە بۇرىنعى سەمەي يادرولىق پوليگونىنىڭ ينفراقۇرىلىمىن جويۋداعى نەگىزگى جۇمىستاردىڭ اياقتالعانىن كورسەتكەن قازاقستان، رەسەي جانە اقش پرەزيدەنتتەرىنىڭ ۇشجاقتى مالىمدەمەسىنىڭ سيمۆولدىق ءمانى مەن ماڭىزدىلىعىن دا اتاپ كەتتى.
ل.حولگەيتتىڭ اتاپ كورسەتكەنىندەي، اقش پرەزيدەنتى يادرولىق قارۋدان ازات الەمدى قۇرۋ ماقساتىنداعى 2009 جىلعى ءوزىنىڭ پراگالىق سوزىندەگى مالىمدەگەنىن نىق قۋاتتاي وتىرىپ، ۆاشينگتوندا دا وسى سالاداعى قازاقستاننىڭ قوسقان ۇلەسى مەن كوشباسشىلىعىن باعالايدى.
قانات ساۋداباەۆ پەن لورا حولگەيت اتوم قۋاتى جونىندەگى حالىقارالىق اگەنتتىك (ماگاتە) اياسىنداعى تومەن بايىتىلعان ۋران وتىنىنىڭ حالىقارالىق بانكىن قۇرۋ ماسەلەسىنىڭ جاي-كۇيى مەن الداعى قادامدارىن تالقىلادى. قازىرگى ۋاقىتتا قر پرەزيدەنتىنىڭ ۇسىنىسىمەن جانە ماگاتە-ءنىڭ شەشىمىنە سايكەس، بانكتى قازاقستاندا قۇرۋ ءۇشىن قۇقىقتىق بازاسىن جاسايتىن قابىلداۋشى تاراپپەن، كەلىسىم بويىنشا وسىلاي اتالاتىن قازاقستانمەن ماگاتە-ءنىڭ اراسىندا كەلىسسوزدەر جۇرگىزىلىپ جاتقانى بەلگىلى.
سونىمەن قاتار، اقش استاناسىندا ق.ساۋداباەۆ جازۋشى ءارى «ۆاشينگتون پوست» گازەتىنىڭ رەداكتورىمەن كەزدەستى. دەۆيد حوفمان الەمگە ءوزىنىڭ اقش پەن كەڭەس وداعىنىڭ يادرولىق قارسىلىعىنىڭ تاريحىن جانە سودان كەيىنگى اقش-تىڭ قازاقستانمەن جانە بۇرىنعى كسرو-نىڭ باسقا ەلدەرىمەن جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن جويۋداعى ىنتىماقتاستىعىن باياندايتىن «مەرتۆايا رۋكا» كىتابىنىڭ ارقاسىندا تانىلعان. ق.ساۋداباەۆ امەريكاندىق جازۋشىنى ءوزى باسقاراتىن قر پرەزيدەنتى جانىنداعى جاپپاي قىرىپ-جويۋ قارۋىن تاراتپاۋ كوميسسياسىنىڭ قىزمەتىنەن جانە وسى سالاداعى اقش-پەن ىنتىماقتاستىعىنىڭ كەلەشەگىنەن حاباردار ەتتى.
ءىسساپار بارىسىنداعى «نازارباەۆ ورتالىعى» دامۋى ماسەلەلەرىنىڭ ءتۇيىنى اقش ۇلتتىق مۇراعاتىنىڭ ارحيۆاريۋسى دەۆيد فەريەرومەن كەزدەسۋى دەۋگە بولادى.
«نازارباەۆ ورتالىعىنىڭ» ديرەكتورى اتاپ كورسەتكەندەي، «قازاقستان ءۇشىن اقش-تاعى پرەزيدەنتتىك كىتاپحانا جۇمىسىنىڭ تاجىريبەسى، اسىرەسە، امەريكاندىق مەملەكەت باسشىسىنىڭ قىزمەتىنە قاتىستى ماتەريالداردى ساقتاۋ، مۇراعاتتاۋ، قۇرىلىمداۋ، قوعامدىق پايدالانۋ جانە تانىستىرىپ ۇسىنۋى زور قىزىعۋشىلىق تۋدىرىپ وتىر».
اقش-تىڭ ۇلتتىق مۇراعاتى حرونولوگيالىق جازبالار مەن ۇكىمەتتىك قۇجاتتاردى ساقتاۋ ءۇشىن 1934 جىلى قۇرىلعان قۇراما شتاتتارى ۇكىمەتىنىڭ تاۋەلسىز مەكەمەسى. ۇلتتىق مۇراعات كونگرەسس زاڭدارى، پرەزيدەنتتىك جارلىقتار مەن ۇكىمەتتىك وكىمدەر، فەدەرالدى قۇقىق نورمالارىنىڭ زاڭدىق تۇپنۇسقاسى مەن ناقتى كوشىرمەلەرىن رەسمي تۇردە قۋاتتاۋ مەن جاريالاۋعا جاۋاپتى. اقش ۇلتتىق مۇراعاتى قىزمەتiنىڭ اسا ماڭىزدى باعىتتارىنىڭ بiرi وسى ەلدەگى جۇمىس جاسايتىن 13 پرەزيدەنتتiك كiتاپحانالاردىڭ جۇمىسىنا جەتەكشiلiك ەتۋ بولىپ تابىلادى.
د.فەريەرو ۇسىنىلعان باعىتتاردىڭ ىنتىماقتاستىعىنا جان-جاقتى قولداۋ كورسەتۋگە دايىندىعىن ءبىلدىردى. مۇنداي ىنتىماقتاستىق تاجىريبە الماسۋ جانە مەملەكەتتىڭ ورناتىلۋى مەن ول پروتسەستەگى پرەزيدەنتتىڭ رولىنە قاتىستى زور تاريحي ماڭىزى بار قۇجاتتاردى جالپاق ەلگە جەتكىزۋ ادىستەرىنەن تۇرادى، سونداي-اق اتالعان تاقىرىپتاعى سەمينارلار مەن ءبىلىم بەرۋ باعدارلامالارىن ۇيىمداستىرۋدى دا قامتيدى. وسى ورايدا، ينتەرنەت-قولدانۋشىلارعا قول جەتىمدى ءىرى عىلىمي كوپشىلىك كىتاپحانانىڭ ءبىرىن الدا جاساۋ ءۇشىن د.فەريەرونىڭ نيۋ-يورك قوعامدىق كىتاپحاناسىنىڭ باسشىسى رەتىندەگى جيناقتاعان جەكە بۇرىنعى تاجىريبەسى دە ۇلكەن قىزىعۋشىلىق تۋدىردى.
سۇحبات بارىسىندا تاراپتار «نازارباەۆ ورتالىعى» مەن اقش ۇلتتىق مۇراعاتىنىڭ كەلەشەكتەگى ىنتىماقتاستىعىنىڭ نەگىزگى باعىتتارىن بەلگىلەدى. اتاپ ايتقاندا، سۇحباتتاستار پرەزيدەنت قىزمەتىنىڭ سان قىرى ارقىلى مەملەكەتتiك باسقارۋ پروتسەسىن كورسەتەتىن قۇجاتتىق ماتەريالداردى بەكىتۋ مەن ساقتاۋ ماسەلەلەرى بويىنشا تاجىريبە الماسۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىردى.
قانات ساۋداباەۆتىڭ اقش-قا ساپارى ءتۇرلى دەڭگەيدەگى كوپتەگەن جاھاندىق ماسەلەلەر بويىنشا ارى قارايعى ىنتىماقتاستىققا ەكى ەلدىڭ دە مۇددەلى ەكەندىگىن ناقتىلايدى.
20 جىل بۇرىن عانا امەريكا قۇراما شتاتتارىندا قازاقستان تۋرالى تەك قانا ورتالىق ازيا بويىنشا ساراپشىلار مەن ديپلوماتيالىق توپتىڭ وكىلدەرى عانا بىلەتىن. بۇگىنگى تاڭدا امەريكالىق ساياساتتىڭ جوعارى فيگۋرالارى تانىعانىنداي، باتىس قوعامىنىڭ ساناسىندا ءبىزدىڭ ەلىمىز تۋرالى تۇسىنىكتەرى ايتارلىقتاي وزگەرىسكە ۇشىرادى. قازاقستان الەمدەگى جاھاندىق قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋدىڭ كوپتەگەن ماسەلەلەرىن شەشۋدە ماڭىزدى ءارى سەنىمدى ارىپتەس رەتىندە قابىلدانادى.
«نازارباەۆ ورتالىعى»
قوعاممەن بايلانىس جاساۋ ءبولىمى
تەل./فاكس: +7 7172 57 23 37, 57 23 35//38
E-mail: nazarbayevcenter@gmail.com
