نۇرتاس يمانقۇل. مىلقاۋ قازاق
مىلقاۋ قازاق - بوگدە، وگەي قازاق. ورىسشا نەموي قازاق - نە موي، چۋجوي قازاق. مەنىڭ ءۇشىنشى وپۋسىم «كۇپىرلىك. قاشانعا دەيىندى؟» ەشقانداي باسىلىم جارىققا شىعارمادى، مۇمكىن ينتەرنەتتە «كەزىپ» جۇرگەن شىعار، مەن بايقامادىم. كەيىنگى كەزدە جاڭاوزەن، ارقانكەرگەن وقيعالارى، وليمپيا ويىندارى ءوتىپ، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - قازاق ءتىلى تاعدىرى كولەڭكەدە قالىپ قويدى. مەن سول وپۋستىڭ قىسقاشا مازمۇنىن كەيبىر تولىقتىرۋمەن ۇسىنىپ وتىرمىن.
قازاقستاندا جيىرما جىل بويى قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا دەگەن «قارعىس» ەلەسى كەزىپ ءجۇر. انا ءتىلى تولىققاندى قىزمەت ەتە الماي قازاق ءوز جەرىندە جات، بوتەن، وگەي، زومبيلانعان، ۆيرتۋالدى دۇنيەدە، تىلدىك ناداندىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. ءبىزدىڭ ءورىستىلدى بيلىككە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى كوك تيىن. ءوزىنىڭ انا ءتىلىنسىز، ءوز تاعدىرىنىڭ ىرقى وزىندە بولماي قازاق رۋحاني جات دۇنيەدە تىرشىلىك ەتۋدە. تەك قازاقستاندا عانا «ەليتا» دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مينيستر، دەپۋتات، اكىم-قارانى، ميلليونەردى ايتادى، مويىندايدى.
مىلقاۋ قازاق - بوگدە، وگەي قازاق. ورىسشا نەموي قازاق - نە موي، چۋجوي قازاق. مەنىڭ ءۇشىنشى وپۋسىم «كۇپىرلىك. قاشانعا دەيىندى؟» ەشقانداي باسىلىم جارىققا شىعارمادى، مۇمكىن ينتەرنەتتە «كەزىپ» جۇرگەن شىعار، مەن بايقامادىم. كەيىنگى كەزدە جاڭاوزەن، ارقانكەرگەن وقيعالارى، وليمپيا ويىندارى ءوتىپ، ەڭ ماڭىزدى ماسەلە - قازاق ءتىلى تاعدىرى كولەڭكەدە قالىپ قويدى. مەن سول وپۋستىڭ قىسقاشا مازمۇنىن كەيبىر تولىقتىرۋمەن ۇسىنىپ وتىرمىن.
قازاقستاندا جيىرما جىل بويى قازاق ءتىلى مەن رۋحىنا دەگەن «قارعىس» ەلەسى كەزىپ ءجۇر. انا ءتىلى تولىققاندى قىزمەت ەتە الماي قازاق ءوز جەرىندە جات، بوتەن، وگەي، زومبيلانعان، ۆيرتۋالدى دۇنيەدە، تىلدىك ناداندىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. ءبىزدىڭ ءورىستىلدى بيلىككە قازاق ۇلتىنىڭ مۇددەسى كوك تيىن. ءوزىنىڭ انا ءتىلىنسىز، ءوز تاعدىرىنىڭ ىرقى وزىندە بولماي قازاق رۋحاني جات دۇنيەدە تىرشىلىك ەتۋدە. تەك قازاقستاندا عانا «ەليتا» دەپ مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن مينيستر، دەپۋتات، اكىم-قارانى، ميلليونەردى ايتادى، مويىندايدى.
جۆانەتسكي قازاقتاردىڭ ورىس ءتىلىن جاقسى سويلەۋىنە تاڭدانسا، مەن قازاقتىڭ قازاق ءتىلىن ناشار بىلەتىنىنە جىلاعىم كەلەدى. رەسەيدە ايگىلى ءبىر ادام (ابدۋلوۆ، گۋرچەنكو، كاپيتسا) ومىردەن وزسا - ءبارى ۇلىلاردىڭ قاتارىنا كىرەدى، ويتكەنى ولار ورىس تىلىندە رەسەيدىڭ، ورىستىڭ رۋحىن اسقاقتاتتى. ال قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىندەر (ب. سىزدىقوۆا، ع. قاسىموۆ، د. اشىمباەۆ، د. ساتپاەۆ) تەلەديدار ەكرانىندا ءبىر-ەكى رەت جىلتىلداسا - بىردەن قوعام قايراتكەرلەرى، «پوليتولوگ» بولىپ شىعا كەلەدى.
كەيىنگى كەزدە قازاق ءتىلدى قازاق پ. سۆويكتىڭ مىنا ايتقان سوزىنە وكپەلەپ ءجۇر: «ەگەر تاقىسفەودالدىق ءتىل ساياساتىن قازىرگى شىندىق كورىنىسىمەن ايتساق، قازاقستاندا مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى بولىپ تابىلادى. سونىمەن بىرگە بۇل - ءورىستىلدى قازاق ەليتاسىنىڭ ارقاسىندا قايتىمسىز ءۇردىس. قازاق ءتىلىن، وسى شىندىق اياسىندا ەرتە مە، كەش پە ورىس تىلىندەي ەكىنشى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى دەڭگەيىنە اينالدىرۋعا تۋرا كەلەدى. بۇل مەكتەپتە ءتىلدى شىنايى وقىتۋ، دەپۋتاتتىققا كانديداتتار، مينيستر جانە مەملەكەتتىك ورگان جەتەكشىلەرىنەن قوستىلدىكتى تالاپ ەتۋ ارقىلى جۇزەگە اسىرىلۋى قاجەت. تەك وسى جولمەن عانا قازاق ءتىلىن ەكىنشى مەملەكەتتىك ءتىل دەڭگەيىنە كوتەرۋگە بولادى». تاماشا ايتىلعان. پ. سۆويكتىكى ءابسوليۋتتى شىندىق. «بەتىڭ قيسىق بولسا، ايناعا وكپەلەمە».
ءتىل - ۇلت گەنومى، كودى، ءتىل - بيلىك، مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىك، ۇلكەن ساياسات. قاي تىلدە سويلەسەڭ، سول حالىقتىڭ رۋحى، پارمەنى ۇستەم ەتەدى.
قازاق ءتىلدى ينتەلليگەنتسيامىزدىڭ بىتىراڭقىلىعى، باسىنىڭ بىرىكپەۋى، كەۋدومسوقتىعى، قورقاقتىعى، بەيقامدىعى، شورقاقتىعى، ساتقىندىعى مەملەكەتىمىزدە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ سالتاناتى ءۇشىن كۇرەسكە بىرىگۋگە كەدەرگى بولىپ ءجۇر. باس باسىنا بي بولعان وڭشەي قيقىمبىز. ءتىل ءۇشىن كۇرەسۋ كەرەك. پ. سۆويك بيلىكتىڭ مەملەكەتتىك تىلگە تۇكىرگەنىن، ال قازاق تىلدىلەردىڭ قاۋقارسىزدىعىن ءدوپ باسىپ ايتىپ وتىر.
اللا تاعالا بابىل مۇناراسىن قيراتقاندا ۇلتتىق تىلدەردى ماڭگى ەتىپ، ال تاريحتاعى الەم ءتىلى (گرەك، لاتىن، اعىلشىن، فرانتسۋز، يسپان) دەپ اتالاتىنداردى وتكىنشى، ۋاقىتشا ەتىپ قويعان. بارلىق الەمدىك، ۇلى (ۇلتتىق تىلدەردىڭ ءبارى - ۇلى تىلدەر) تىلدەر دەپ اتالاتىندار - اعىلشىن، قىتاي، يسپان، ورىس تىلدەرى - «ۆارۆار»، «جاۋىز» تىلدەر، ويتكەنى ولار بارلىق جەردە ۇستەم بولعىسى كەلەدى. قازىر الەمدە اعىلشىن ءتىلى ۇستەم ەتۋدە، بىراق اقش-تىڭ السىرەۋىمەن كەلەشەكتە ونىڭ ورنىنا قىتاي نەمەسە يسپان ءتىلى كەلۋى مۇمكىن. تاجىكتەر دۇرىس ايتقان: «ەكى ءجۇز ءتىل بىلسە دە، ءوز ءتىلىن بىلمەگەن ادام - نادان».
قوستىلدىك از بولعانداي، ەندى ۇشتىلدىك دەگەن ءۇردىس ءورىس الۋدا. بۇل - قازاقتى ءتىل ارقىلى تاعى ءبولۋ. تىرشىلىكتە قاجەتى شامالى اعىلشىن ءتىلىن كۇشتەپ تىقپىلاۋ انا ءتىلىن وقىتۋعا كەدەرگى جاسايدى، جاس بالانىڭ ميىن اشىتادى. بىرەگەي ۇلت ەڭ الدىمەن ءوز انا ءتىلى، مەنشىك ءتىلىن جەتىك ءبىلۋى كەرەك. ءۇندىستان تاۋەلسىزدىگىن جاريالاعاننان سوڭ ارنايى كوميسسيا 1948 جىلى مىناداي تۇجىرىم جاسادى: «اعىلشىن ءتىلىن قولدانۋ حالىقتى ەكى ۇلتقا ءبولدى، بيلىك جاسايتىن از توپ جانە وعان باعىناتىن بوتەن تىلدە سويلەمەيتىن كوپشىلىك، بۇل ەكى ۇلت ءبىر-ءبىرىن تۇسىنبەدى». ءتىل تۋرالى دەۆيد كريستالل : «ۇلتتى قۇردىمعا كەتىرۋ ءۇشىن قوستىلدىكتى ەنگىزسە جەتكىلىكتى» دەپتى. دانىشپان ابۋباكىر بىلاي جازعان: «كىم ەكى تىلدە سويلەسە، ول ەكى قۇدايعا سىيىنادى». ءوزى قازاق بولىپ تۇرسادا ورىس مەكتەبىندە وقيتىن بالا ساناسىندا مىنا پىكىر قالىپتاسقان: «قازاقپەن سالىستىرعاندا ورىستار نەعۇرىلىم ءبىلىمدى، نەعۇرىلىم مادەنيەتتى».
XXI عاسىردا، تەحنيكا، ينتەرنەت زامانىندا قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ قيىن دەپ ايتۋ كۇلكىلى جاعداي. اتى «تانىمالى» مارياننا گۋرينا ءتىپتى ۋلتيماتۋم («دات» № 23, 30.05.2012) قويادى: «ماعان سەنىڭىز، ارقايسىمىز قازاق ءتىلىن بىلگىمىز كەلەدى، بىراق بۇل قيىن. ارينە ءبىز تىرىسامىز، بىراق، ەگەر بارلىق ءىس قاعازدار قازاق تىلىندە بولسا، البەتتە، ءبىز كوشىپ كەتۋگە ءماجبۇرمىز. بۇل ەلىمىزدى السىرەتۋ، شىعىنداتۋ ەمەس پە؟ مەنىڭشە، ناشارلاتۋ. حالىقتار دوستىعى تۋرالى جانە سونىمەن بىرگە ءبىزدىڭ كوپكونفەسسيونالدىعىمىز تۋرالى داقپىرت كوككە ۇشپاي ما؟».
قازاقستاندا ەشكىم ورىستاردى قازاق ءتىلىن ۇيرەن دەپ ماجبۇرلەپ جاتقان جوق، مارياننا، ءجۇز جاسا، ءجۇز جىل ۇيرەنبە، «وسى بەتىڭنەن تانباي» جۇرە بەر. بارلىق ماسەلە قازاق بولمىسى، مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى ارقاۋى بولىپ تابىلاتىن قازاق ءتىلى ارقىلى قازاقتاردىڭ ءوزىن قازاقتاندىرۋ، قازاقتىقتى ساقتاپ قالۋ! قازاقتار ەڭ الدىمەن وتارسىزدانۋدى تەزىرەك جۇزەگە اسىرۋ كەرەك، جوعالتقان ۇلتتىق بىرەگەيلىكتى قالپىنا كەلتىرۋىمىز كەرەك. قازاق رۋحاني قۇلدىقتان ارىلۋى كەرەك! ماسەلەنىڭ ءبارى قازاق بيلىگى مەن «قارا ورىستاردا». ءبىز ءالى انا ءتىلىمىزدىڭ تولىققاندى قىزمەت ەتكەن كەزەڭىنە جەتكەن جوقپىز. وركەنيەتتى ۇلت رەتىندە انا تىلىمىزدە قىزمەت ەتسەك كوپتەگەن ماسەلەلەر ءوز شەشىمىن باياعىدا تابار ەدى.
ورىس ءتىلى قانداي قۋاتتى ءتىل بولعانىمەن - قاتارداعى تىلدەردىڭ ءبىرى، قازاق تىلىنەن اسىپ بارا جاتقان ەشتەڭەسى جوق. ورىس تىلىندە ءىس جۇرگىزۋ قازاقتاردىڭ الەۋمەتتىك بەيىمدىلىگىن (موبيلدىگىن) تەجەيدى، ەگەر ءبارى قازىرگىدەي ورىس تىلىندە جۇرە بەرسە، عىلىم، ساياسات، ەكونوميكا مەن تەحنولوگيا قازاق تىلىندە دامىماسا، قازاقستان ينتەللەكتۋالدى-ادەبي پروۆينتسياعا، مورالدىك جاعىنان ەسكىرگەن ساپاسىز، رەسەي تاۋارلارىنىڭ ءوتىم ايماعىنا اينالادى، اينالىپ جاتىر.
قازاق قالاي تىراشتانسادا ورىس جانە اعىلشىن تىلدەرىندە ورىس پەن اعىلشىننان ارتىق ەشتەڭە جاساي المايدى. قازاقستانداعى بارلىق مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارى قازاقتارعا قازاق تىلىندە ءبىلىم بەرۋى كەرەك. بارلىق ۇلى، وركەنيەتتى حالىقتار - ەۆرەي، ورىس، قىتاي، جاپون جانە ت.ب. عىلىمدى ءوز تىلدەرىندە جاسايدى، ونسىز بولمايدى. ەلباسىنىڭ قانشا جىلدان بەرى «الدىمەن ەكونوميكا، سودان سوڭ ساياسات» دەگەن ستراتەگياسى جانە تۇراقتىلىقتى ايتەۋىر ۇستاپ تۇرۋ ءادىسى - بۇل قازىرگى ورىن الىپ تۇرعان جاعدايدى كونسەرۆاتسيالاۋ بولىپ تابىلادى.
ورىس ءتىلىن تاماشا يگەرىپ العان ءبىز قازاق-ورىس مەنتاليتەتىن، ءدىلىن، جانىن جاقسى تۇسىنەمىز. ورىستاردىڭ ءوز انا ءتىلىن قالاي سۇيەتىنىنە مەن قىزعانىشپەن قارايمىن. ءبىز قازاق انا ءتىلىن ءسۇيۋدى، سىيلاۋدى ورىستان نەگە ۇيرەنبەيمىز؟!
بەردياەۆتىڭ پىكىرىنشە، ۇلى ورىس حالقى يمپەريالىق حالىق، رەسەي - الەمدەگى ەڭ مەملەكەتتەلگەن جانە ەڭ بيۋروكراتتالعان ەل، وندا بارلىعى، ءتىپتى الەمدىك حريستوس شىركەۋىنە دەيىن مەملەكەت مەنشىگىندە، ۇلتتاندىرىلعان، ءبارى ساياسات قۇرالىنا اينالدىرىلعان. ورىستىق ۇلتتىق وي-سانا رەسەيدى قۇداي تاڭداعان (ەۆرەيلەر سياقتى) جانە قۇداي جولىمەن جۇرەدى دەگەن سەزىممەن بىتىمدەلگەن; ورىستار - كوزىڭدى شىعارعاننىڭ كوزىن شىعار، ءتىسىڭدى سىندىرعاننىڭ ءتىسىن سىندىر، كىم بىزبەن بولماسا، ول بىزگە قارسى، بىزدىكى جانە وزگەلەر، قىزىلدار مەن اقتار جانە ت.ب. قاعيدالاردى ۇستانادى. بۇرىنعى كسرو حالىقتارى - ەستوندار، گرۋزيندەر، ۋكرايندار، قازاقتار، ءبارىمىز رەسەيدى، ورىستاردى سىيلايمىز، ورىس جانىن، ءتىلىن، ءدىلىن تۇسىنەمىز، بىراق تۇسىنبەيتىن ءبىر جايت بار. ول - ورىس ادەبى. ورىستار تەڭدىكتى مويىندامايدى، ولار primus inter pares - پەرۆىمي مەجدۋ راۆنىمي - تەڭدەردىڭ اراسىندا ءبىرىنشى بولعىسى كەلەدى.
ورىستار تمد حالىقتارىنىڭ جاندى جەرىنە، تىلىنە قول سۇعا بەرەدى - كانە حوحول، ارا، كازاچەنوك! - پۋشكين مەن پۋتين تىلىندە سويلە، مەن سەنەن ارتىق جاراتىلعانمىن، سەنەن اقىلدىمىن، كىم ورىسشا سويلەمەسە، «ۇردىم، ۇرامىن، ۇرا بەرەمىن» دەيدى. ماتۋشكا-رەسەيدى اقىلمەن ءتۇسىنىپ بولمايدى، جالپى ارشينمەن (كەزبەن) ولشەي المايسىڭ. ورىستار دۇنيە جۇزىندە قۋاتتى مەملەكەت ورناتتى، قۇداي ورىستارعا وراسان (الەمدە ءبىرىنشى) جەر بەردى. ايتا كەتەيىك، اللا تاعالا قازاقتىڭ دا نەسىبەسىن بەرگەن، تەك ءتىلىمىز كەلمەي جاتىر.
بەردياەۆتىڭ تاعى ءبىر ايتاتىنى: ادامنىڭ ۇلتى - ءاربىر جەكە بولمىس سياقتى ميستيكالىق، يرراتسيونالدىق، تىلسىم دۇنيە. كىم ءوز حالقىن سۇيمەسە، كىمگە ونىڭ ناقتى بەينەسى سۇيكىمدى بولماسا، ول ادامزاتتى سۇيە المايدى جانە وعان ادامزاتتىڭ دا ناقتى بەينەسى سۇيكىمدى بولا المايدى. ابستراكتسيالار ابستراكتسيانى تۋىنداتادى. ۇلتتىق، ۇلتى بار ادام تەك جاي عانا ادام ەمەس، وندا جالپىلىق ادام تەگى بەلگىسى مەن مەنشىكتى-ۇلتتىق بەلگىسى بار.
ۇلت دەگەنىمىز وتپەلى تاريحي فۋنكتسيا ەمەس، ول ديناميكالىق سۋبستانتسيا، ءوز تامىرىن ءومىردىڭ تىلسىم تەرەڭدىگىنە جايادى. تاريحتا ءبارى تانىلماستاي وزگەرسەدە، ورتا عاسىرلىق قازاق پەن XXI عاسىرداعى قازاق جانى - سول ءبىر قازاقي ۇلتتىق جان. قازاقستاندا قازاق، ورىس، كارىس، وزبەك جانە وزگە دە ۇلىستاردىڭ باۋىرلاستىعى مەن بىرلىگىن تىلەۋ، ساقتاۋ ماڭىزدى، بىراق قازاق رۋحىن، ءتىلىن ستاگناتسياعا ۇشىراتۋعا جول جوق.
قازاق بيلىگىنە، ماڭگۇرت-قازاقتارعا ەشقانداي ءۋاج، دالەل قولقا ەمەس، ولار مىلقاۋ، ساڭىراۋ، حالىق رۋحىنان الاستاعان، بار بيلىك پرەزيدەنت اپپاراتىندا، ول «ءشوپ قورىعان يت» سياقتى، وزدەرى ءتىل ماسەلەسىن شەشە المايدى جانە وزگەلەردى، حالىقتى جولاتپايدى، ولار ءۇشىن قاسيەتتى ەشتەڭە جوق. ۇلى قازاق حالقىنىڭ ءتىلىن قۇرباندىققا شالۋعا بولمايدى، قازاق ءتىلى - اللا تاعالانىڭ سىيى، قازاق ءومىرى، جانى،ساناسى، رۋحى، پاراساتى، اۋاسى.
قاسيەتتى قۇراندى، ءىنجىلدى اشىڭدار، وقىڭدار.
«اللانىڭ كوكتەر مەن جەردى جاراتۋى، ادامداردىڭ تىلدەرى مەن تۇستەرىنىڭ الۋان تۇرلىگى. ونىڭ تاعىلىمىنىڭ بەلگىلەرى. شاكسىز بۇنى تۇسىنگەندەرگە عالامات بار». قۇران، رۇم، 30:22.
Norma normans non normata - نورمانى (ەرەجەنى) نورمالايتىن، بىراق نورمالانبايتىن ءىنجىلدى، جوحان جازعان ىزگى حاباردى وقيىق: «اۋەل باستا ءسوز بولاتىن، ءسوز قۇدايدا بولاتىن، ءسوز قۇداي ەدى. ءسوز اۋەلدەن-اق قۇدايدا بولاتىن. قۇداي ءبارىن ءسوز ارقىلى جاراتقان، جاراتىلعان ەشتەڭە دە ونسىز پايدا بولماعان. ءسوز ءومىردىڭ باستاۋى بولعان. سول ءومىر ادامزات ءۇشىن نۇر ەدى. نۇر تۇنەكتە جارقىرايدى، ال تۇنەك نۇردى جەڭە العان ەمەس». دەمەك، ءسوز ء(تىل) دەگەنىمىز - قۇداي، باستاۋ، ءومىر، نۇر، قۇداي دانالىق ەكەن. بۇل جويقان اقيقاتتى ورىس، اراب، گرۋزين، ەستون، تۇرىك، دۇنيەنىڭ بۇكىل وركەنيەتتى حالىقتارى بىلەدى، بىراق قازاقستاندىق ينتەلليگەنتسياسى دەپ اتالاتىندار مەن قازاق بيلىگى بىلە المايدى جانە بىلگىسى كەلمەيدى.
الەمنىڭ ەڭ باي تىلدەرىنىڭ ءبىرى - قازاق ءتىلى كەڭەستىك ءتىل ساياساتىنىڭ «ارقاسىندا» جانە تاۋەلسىز قازاقستان بيلىگىنىڭ بىلامىعىنىڭ «ناتيجەسىندە» «قىرسىققا» ۇشىرادى. كسرو-دا ەڭ باستى يدەولوگ، ءتىل مامانى ستالين بولدى، وسىنداي ءتىل ساياساتى قازىر كەيبىر تمد ەلدەرىندە كورىنىس تابۋدا. گەگەل كەزىندە ايتىپ كەتكەن، شىعىستا ءبىر-اق ادام ەركىن، ول - دەسپوت (وزبىر) باسشى. قازاقستاندا قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى پرەزيدەنت پەن پرەزيدەنت اپپاراتىنىڭ قولىندا. وزبەكستان، تاجىكستان، تۇركمەنستاندا دا سول ەلدەردىڭ پرەزيدەنتتەرىنىڭ بىلىمدىلىگى مەن بىلىكتىلىگىنە تاۋەلدى. بەلورۋستىڭ پرەزيدەنت - اگرونومى، ۋكرايندىق فاميلياسى بار لۋكاشەنكو بەلورۋس حالقىنىڭ بىرەگەي ءتىلىن قۇردىمعا جىبەردى. بەلورۋستارعا جانىڭ اشيدى، بەلورۋس ءتىلى ورىس ءتىلىنىڭ ءبىر ديالەكتىسى بولىپ قالۋى مۇمكىن. بەلورۋستىق فاميلياسى بار ۋكراين پرەزيدەنتى يانۋكوۆيچ ءتىل ماسەلەسىندە شەگىنىس جاساپ، يۋششەنكو مەن تيموشەنكونىڭ ەڭبەگىنە زايا كەلتىرۋدە. البەتتە، ۋكراين اعايىندارعا قازاقپەن سالىستىرعاندا قيىنداۋ، اۋىرلاۋ. ورىستانعان ۋكرايننىڭ سانى ورىستانعان قازاقتان ەداۋىر كوپ، سونىمەن بىرگە ورىستارمەن ءبىر ناسىلدەس، ءبىر مەنتاليتەت، تىلدەرى ۇقساس جانە ت.ت.
بىزدە، قازاقستاندا پرەزيدەنتتىڭ «حالىققا جولداۋى» ءار تىلدە ءارتۇرلى تۇسىندىرىلەدى («ەگەمەن قازاقستان»: 27.01.2012): «مەملەكەتتىك ءتىلدى جوسپارلى تۇردە دامىتۋ ورىس تىلىنە نۇسقان كەلتىرۋ ارقىلى جاسالمايدى. بۇل ماسەلەنى قاشانعى ايتا بەرەمىز؟ بىزگە مەملەكەتتىڭ بولاشاعى مەن كەلەشەگى، دامۋى ءۇشىن نە كەرەك؟ ەل ىشىندە تىنىشتىق كەرەك. مەملەكەتتىك سىرتقى ساياساتتاعى باستى قاجەتتى نارسە - ول كورشىلەرمەن تاتۋ بولۋ. ەگەر وسى ەكى نارسە بولماسا، مەملەكەتتىڭ بولاشاعى بۇلىڭعىر بولادى. وسى تاقىرىپتى جالاڭ سوزبەن جەتەلەپ، ەرتتەپ ءمىنىپ الىپ، ەلدى ۇركىتىپ-قورقىتىپ، قازاقستاننان كوشىرىپ جىبەرۋ ءبىزدىڭ ماقساتىمىزعا كىرە مە، جوق پا؟ ءبارى دە وزدىگىمەن كەلە جاتىر. قازاقتىڭ ءتىلى مەملەكەتپەن بىرگە ءوسىپ-وركەندەپ كەلە جاتىر. 2020 جىلعا تامان حالىقتىڭ 95 پايىزى قازاقتىڭ ءتىلىن بىلەتىن بولادى. مەكتەپتە ساباق بەرىلىپ جاتىر. ەندەشە، ءۇستى-ۇستىنە قامشىلاپ، ەلدى دۇرلىكتىرۋدىڭ قاجەتى جوق. ول قازاقستانعا پايدالى ەمەس».
مەنىڭ قاراپايىم تۇسىنگەنىم: «قازاقتار مەن ورىس ءتىلىن جابىرلەۋگە جول بەرمەيمىن. ماعان تيىسپەڭدەر، مازالاماڭدار. سەندەرگە ءتىلدى كىم بەرمەي جاتىر، كەرەك بولسا ۇيرەنىڭدەر. ءبارى جوسپارلى تۇردە ءجۇرىپ جاتىر، قازاقتىڭ سانى وسۋدە، شىداڭدار، ءتىل-ءتىل دەپ شۋلاماڭدار، كورشىمەن تاتۋ بولۋ كەرەك، ويتپەسە ءبارى بارداك بولادى. قازاق، سەن مەنىڭ دانالىعىمدى كەيىن باعالايسىڭ، مەن كەتكەندە. مەن تۇرعاندا، ءوز ءتىلىڭدى قۇلاعىڭدى كورە المايتىنداي كورە المايسىڭ». سوندا بارلىعى - تۇراقتىلىق، وركەندەۋ، مەملەكەت بولۋ - ءبارى تىلگە تىرەلىپ تۇر ەكەن عوي!
قازاقتار، كەلىپ قالدىق! تۇراقتىلىق ءۇشىن ءتىلدى قۇرباندىققا شالۋ كەرەك ەكەن! مۇنداي جاعداي تەك بوراتستاندا بولۋى مۇمكىن. قازاقستان حالقى اسسامبلەياسىندا ەلباسى مىنا ءبىر ءسوز ورامىن ايتىپ قالدى: «ەگەر 100 قازاق جانە 5 ورىس وتىرسا، ءبارىمىز ورىسشا سويلەپ كەتەمىز. ءبىز زابيتىي (ۇرىلعان، جانشىلعان، ەزىلگەن، قورلىقتا جۇرگەن، جاسىعان) حالىقپىز». راسىندا، «زابيتىي» - حالىق ەمەس، «ەليتا»، پرەزيدەنت اپپاراتى، بيلىك. شىندىعىندا دا اللا تاعالا نازارباەۆتى سۇيەدى، ىحلاسى تۇسكەن، وعان «زابيتىي»، زاڭ سىيلايتىن، مومىن، وتە تولەرانتتى، ءتوزىمدى، ءوز تىلىنە پارىقسىز حالىقتى بەرگەن، سوڭعى وليمپيادا دا جەتى التىن مەدال سىيلادى، الايدا، بىردە-ءبىر مەدال الماعان يزرايلدىك پەن اۆستريالىق قۇر قالسادا، وزدەرىنىڭ ۇلىلىعىن جوعالتقان جوق قوي!
ارينە، ۇلى ادامدار ۇلى قاتەلىكتەر جىبەرەدى. جيىرما جىل بويى قازاق بىرەگەي، وركەنيەتتى ۇلت رەتىندە ءوز انا ءتىلىن مويىنداماسا، - بۇل بيلىكتىڭ، ەلباسىنىڭ ساياساتىنىڭ جەمىسى.
ەندى پرەزيدەنتتىڭ «حالىققا جولداۋىنىڭ» ورىس ماتىنىنە كەلەيىك («كازاحستانسكايا پراۆدا»، 27.01.2012): «ودنوي يز ەتيح تسەننوستەي ي گلاۆنىم پرەيمۋششەستۆوم ناشەي سترانى ياۆلياەتسيا منوگوناتسيونالنوست ي منوگويازىچيە. گوسۋدارستۆەننىم يازىكوم سوگلاسنو ناشەي كونستيتۋتسي ياۆلياەتسيا كازاحسكي. ناراۆنە س نيم ۆ گوسۋدارستۆەننىح ورگاناح وفيتسيالنو ۋپوترەبلياەتسيا رۋسسكي. ەتو نورمى ناشەي كونستيتۋتسي، كوتورىە نيكومۋ نە پوزۆولەنو نارۋشات. پلانومەرنوە رازۆيتيە كازاحسكوگو يازىكا نە بۋدەت پرويسحوديت ۆ ۋششەرب رۋسسكومۋ».
ءيا، ارينە، ورىس ءتىلى - رەسەي مەن بەلورۋسسيادان وزگە، قازاقستاندا مىعىم قورعالعان ءتىل. ءىس جۇزىندە قازاقستان تىلدىك كەڭىستىكتە - رەسەيدىڭ ۇلكەن گۋبەرنياسى. قازاقستاندا 2756 باسىلىمنىڭ قازاقشاسى بولعانى - 453, ال ورىس تىلىندە - 2303! وعان رەسەيدەن كەلەتىن، ارينە، ورىس تىلىندە 5248 گازەت پەن جۋرنالدى قوسىڭىز! بارلىق الپاۋىتتار، باي اكۋلالار «سامۇرىق-قازىنا»، «قازاقتەلەكوم»، «قاز-مۇناي-گاز»، «كازاگرو» تەلەديدار، راديو، ينتەرنەتتى ايتپاعاندا، نەگىزىنەن ورىس ءتىلدى باسىلىمداردى قارجىلاندىرادى. ورىس ءتىلى، ورىس رۋحى قازاقتاردى قىلقىندىرىپ جاتىر. وسىنداي جاعدايدا، كۇن كەشۋدە قازاق ءتىلى قالايشا داميدى، ءومىر سۇرەدى؟! پەتر II مىڭ مارتە دۇرىس ايتادى، قازاقستاندا دە يۋرە جانە دە فاكتو مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى، بۇل «ءورىستىلدى قازاق ەليتاسىنىڭ ارقاسىندا قايتىمسىز ءۇردىس». بارلىق نانتابار جەردە، شەشۋشى ورىنداردا - بۇرىنعى كەڭەستىك پارتيا قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءۇرىم-بۇتاقتارى وتىر. ولارعا ءتىل، رۋحانياتتىڭ قاجەتى شامالى - ولار قازاق كوممۋنيزمىندە ءومىر سۇرۋدە.
دانىشپان اباي گەگەلمەن ۇندەس. ابايدىڭ قىرىق ءبىرىنشى ءسوزىن وقيىق: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك: اۋەل - بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بار كىسى كەرەك; ەكىنشى - ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك». ابايدان مەن ۇرەيلەنىپ كەتتىم، دەمەك، قازاقتىڭ كەلەشەك پرەزيدەنتىنىڭ ءبارى بيلەپ-توستەۋشى، ءارى ميللياردەرلەر بولۋى كەرەك ەكەن؟
بەلگەردىكى دۇرىس، ساياساتتانۋشى، ەكونوميست، اقىن، ماتەماتيكتەردى تىڭداعاننان گورى فيلوسوفتارعا قۇلاق اسۋ كەرەك، ول پلاتونمەن ۇندەس: «مەملەكەتتى فيلوسوفتار باسقارمايىنشا، نەمەسە قازىرگى تاڭداعى ەلباسىلار جانە پاتشالار جان-جاقتى جانە تۇبەگەيلى فيلوسوفتار سياقتى ويلاماعانشا، سول كەزگە شەيىن مەملەكەت تە، ادامزات تەگى دە مۇشكىلدىكتەن ازات بولا المايدى». ماعان بەلگىلىسى، ادامزات تاريحىندا مىنا قاعيدا ۇستەمدىك ەتىپ كەلەدى: «فيلوسوفتىڭ اقىل-كەڭىسىن تىڭدا، بىراق ءبارىن كەرىسىنشە ىستە، سوندا سەنىكى دۇرىس بولىپ شىعادى».
پرەزيدەنت كوشەرباەۆتى كەڭەسشى ەتىپ تاعايىنداعاندا مەن قۋانىپ ەدىم، بىلگىر، پاراساتتى ادام كەلدى، ەندى ەرتىسباەۆتى ورنىن بوساتادى دەپ. كەيىنگى ايلارداعى ارپالىس وقيعالاردان كەيىن ەرەكەڭ ۇندەمەي قالىپ ەدى، انەۋكۇنى ءبىر ساندىراقتى ايتتى: «بىزدە كۇشتى وپپوزيتسيا جوق، السىزدەرمەن ەمەس، تەك كۇشتىلەرمەن سويلەسۋگە بولادى». بۇرىنعى كپسس تاريحشىسى، «نۇرسيانين، نۇرشۋاق، بۇلبۇلعا دا ايقىن نارسە: پۋتين، نازارباەۆ، كارىموۆ، اليەۆ، لۋكاشەنكو رەجيمىندە وپپوزيتسيا تۋرالى ءسوز ايتۋعا بولا ما، اسىلىق، بۇل جۇيەدە وپپوزيتسيانىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. وپپوزيتسيا، وپپوزيتسيادامىن دەيتىندەرگە راحمەت ايتۋ كەرەك! قازاقستاندا شىنايى وپپوزيتسيا تەك قازاقتىلدىلەر مەن جۇمىسسىز جۇرگەن جاستار. ءيا، ەرتىسباەۆتىڭ ايتار ەشتەڭەسى قالمادى، بۇلبۇل سايرايدى، ول قىزىقسىز، تەك پەنسياعا كەتكەندە قۇندى، مىنە سوندا ول كەرەك، ويتكەنى ول مول اقپارات يەسى!
ن. ەرىمبەتوۆ، فنب «سامۇرىق-قازىنا» الەۋمەتتىك بىرلەستىك ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى، «ورىس جىگىتى»، «ساياساتتانۋشى»، قازاقستاندا بايىماعان، جولى بولماي جۇرگەندەردىڭ ءبارى ول ءۇشىن اۋتسايدەرلەر، ساندالبايلار، ءوزى كونكۋرەنتنىي، تابىستى، بەس جەردە (قازىر ءۇش) جۇمىس ىستەيدى، قازاقستاندىق پاسپورتى بار ءبىزدىڭ داڭقتى وليمپياشىلداردى گاستاربايتەرلەر دەپ اتايدى، «اشىق ستۋديا» حابارىن جۇرگىزەدى - جەتى قازاق، جەتى چۋكچا ورىس تىلىندە ءبىر ماسەلەنى قىزۋ تالاسىپ الەك. جالپى بىزدە، قازاقتا نامىس جوق، ۇلىلىق جوق. تەلەديدار، راديو، باق، بارىندە ورىس ءتىلدى حاباردى، لوگيكا بويىنشا، قازاق ەمەستەر جۇرگىزۋ كەرەك ەمەس پە. ءوز انا تىلىندە ەمەس، ورىس تىلىندە حاباردى جۇرگىزۋگە قازاق ۇيالۋ، نامىستانۋ كەرەك. رەسەيدە تاتار، شەشەن تىلىندە حابار جۇرگىزەتىن ورىستى كەزدەستىرەسىز بە؟!.
ءبىزدىڭ بەلسەندى-دەپۋتات، بلوگەر تىنىكەەۆ شاحتەرلەرگە قازاق ءتىلىنىڭ كەرەگى نە دەپ ايقايلاپ ءجۇر. كىم شاحتەردەن قازاق ءتىلىن تالاپ ەتىپتى؟ سەن دەپۋتات، مەملەكەتتىك قىزمەتتە وتىرىپ مەملەكەتتىك ءتىلدى سىيلامايسىڭ، جيىرما جىل بولدى قازاقشا ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي المايسىڭ!
ەڭ ءبىلىمدى مينيستر جۇماعۇلوۆتىڭ جاعىراپيادان ءبىلىمى شامالى-اۋ، ءسوز سويلەگەندە «چيمكەنتسكايا وبلاست» دەيدى، ونداي وبىلىس جوق قوي. جۇماعۇلوۆ مينيستر بولعالى جينالىستىڭ كوبىسى نەگىزىنەن ورىس تىلىندە جۇرەتىن بولدى. ءبىز بۋشتىڭ ويىنا كەلگەنىن ايتا سالاتىنىنا كۇلۋشى ەدىك، ال ءبىزدىڭ شەنەۋنىكتەر ودان قالىسار ەمەس، ولاردىڭ قاتەلىكتەرىن تۇزەتىپ جۇرگەن باق-تىڭ ساۋاتتى جۋرناليستەرىنە راحمەت ايتۋلارى كەرەك.
ولجاس كوكەمە تيىسپەسەم بولمايدى. كوپ ادام ماعان سەن كىمسىڭ، اتاقتى و. سۇلەيمەنوۆتى سىناي بەرەسىڭ دەيدى. قازاق سوۆەتتىك ماياكوۆسكيدىڭ ەڭبەگىن ەشكىم جوققا شىعارمايدى. ول ءبىر دەڭگەيدە قالىپ قويدى، ابستراكتتى، «الەمدىك» ماسەلەلەردى كوتەرگىسى كەلىپ، ناقتى ەشتەڭە ايتا المايدى. ەڭ كوڭىلگە تيەتىنى، ءورىستىلدى قازاقتار ۇلكەن مىنبەلەردى، باق-تى پايدالانىپ، مەنتورلىق كەيىپپەن حالىققا اقىل ايتا بەرەدى. ەگەر ول شىن مانىندە قازاق اقىنى بولسا، جيىرما جىل بويى اعارتۋشىلىق جۇمىس، قازاق تىلىنە جاناشىر بولىپ، ەڭ بولماعاندا اتا-باباسىنىڭ تىلىندە جازۋعا تىرىسار ەدى. ال ونىڭ ايتىپ جۇرگەنى: «يازىك نە داننوست وت وتتسا ي ماتەري (اتا-انادان بەرىلمەيدى ەكەن) يازىك ۆ سۆوەم تىسياچەلەتنەم سۋششەستۆوۆاني پوتەرپەل تىسياچي كونتاكتوۆ، وت ەتوگو ستال يارچە، بوگاچە، ي ليۋبوي پاتريوت سۆوەگو يازىكا دولجەن سترەميتسيا ك تاكومۋ منوگووبرازيۋ كونتاكتوۆ». ەندى نە دەۋگە بولادى.
كەيىنگى كەزدە تەك پاسپورتى بويىنشا قازاق بولىپ سانالاتىندار قايتادان قوعامدى دۇرلىكتىرىپ ءجۇر. ا. ازادي مەن د. نازارباەۆاعا «الماتىدان» «الما-اتا» كوپ ۇنايدى ەكەن، ويتكەنى قۇلاققا سۇيكىمدى ەستىلەدى. الماتىنىڭ اتاۋىن وزگەرتەمىن دەپ جۇرگەن ورىنباسار اكىم س. سەيدۋمانوۆتى وركەنيەتتى مەملەكەتتە سول ماسەلەنى كوتەرگەنى ءۇشىن جۇمىستان قۋاتىن ەدى. ءورىستىلدى قازاقتار، ماڭگۇرتتەر «الما-اتا»، «يرتىش»، «توبول»، «كاراگاندا»، «چيمكەنت»، «پەتروپاۆل»، «پاۆلودار» جانە ت.ب. اتاۋلار قازاقتىڭ نامىسىنا، وزىندىك ساناسىنا اۋىر تيەتىنىن تۇسىنبەيدى. رەسەيدە، شەت ەلدەردە قالاي اتاسا، سولاي ايتا بەرسىن، ولاردىڭ قۇقى، ءتىل زاڭدىلىقتارى. ال، قازاقستاندا بارلىق قازاق فاميليالارى، اتاۋلارى قازاق ترانسكريپتسياسىندا ايتىلىپ-جازىلۋى كەرەك! قازاقتا دجاكسىبەكوۆ، كۋليباەۆ جوق، جاقسىبەكوۆ، قۇلىباەۆ بار. بارلىق مينيسترلىكتەردە، اسىرەسە، تەمىر جول مينيسترلىگىندە تەمىر جول بيلەتتەرىندە قايتادان، ەسكىشە «چيمكەنت» بولىپ جازىلىپ ءجۇر.
قازاق ءالىپبيى كوپتەن بەرى ءىشىنارا رەفورمانى قاجەت ەتۋدە، د. ەلدەسوۆ، ب. نۇرجەكەۇلى اقىلعا قونىمدى پىكىر ايتىپ ءجۇر. كيريلل جازۋىندا بولا تۇرىپ، 9 ءارىپ - يو، ، ،چ، تس، شش، ە، يۋ، يا الىپ تاستاۋ كەرەك. قازاق تىلىندە چ، تس، شش، ە، يۋ، يا ارىپتەرى بار جانە ولاردان باستالاتىن سوزدەر از. سوندا، ورىس ءالىپبيى سياقتى 33 ءارىپ قالادى، ال قازاقتىڭ 9 ءارپى - ءا،ع، ق، ڭ، ءو، ھ، ۇ، ءۇ، ءى كلاۆيشتە، كومپيۋتەردە الىنعان ورىس ارىپتەرىنىڭ ورنىن باسادى. وسى 9 ءارىپتى وقىپ جازا المايىن قازاق، قازاق ەمەس - مىلقاۋ!
قايتادان ۇسىنامىن: قىزىلوردانى التىنوردا نەمەسە سىركەنت دەپ اۋىستىرسا، ويتكەنى قىزىل، قاندى وردادان التىن وردا ارتىق ەمەس پە. ءبارىمىز التىن وردادان شىققانبىز، قازاقتىڭ تاريحي ەستەلىگى.
پەتروپاۆلوۆسك - قىزىلجار (كراسنويارسك), پاۆلودار-اقەرتىس (بەلويرتىشسك), بۇل اقتوبە، اقتاۋ، اقكول سياقتى بولار ەدى.
ءدىن قۇرىسا - ءتىل ساقتايدى، ءتىل قۇرىسا - ءۇن ساقتايدى، ءۇن قۇرىسا - ءدىل ساقتايدى، ءدىل قۇرىسا - ولگەنىڭ.
مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، ەگەر ابايعا سەنسەك، ءبىز قازاق، قازاقستاندىقتار نازارباەۆ قانداي بولسا، ءبارىمىز سوندايمىز. مولدانىڭ ايتقانىن ىستە، ىستەگەنىن ىستەمە. دەمەك، قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى، حالىق رۋحى ەلباسىنىڭ ەركىنە تاۋەلدى. قازاق مادەنيەتىنىڭ كەمەڭگەر بىلگىرى، سۇيەك قانىنا دەيىن قازاق نازارباەۆتى انا ءتىلىنىڭ تاعدىرى مازالامايدى دەپ ويلاۋ بەكەرشىلىك. مازالاعاندا قالاي! بىراق ءتىل ماسەلەسىندە ول «كەڭ پەيىلدى» پرەزيدەنت بولىپ قالعىسى كەلەدى. وعان قالىپتاسىپ قالعان ءورىستىلدى باسقارۋ جۇيەسىن وزگەرتۋ، ءوزىنىڭ بالالارىن، تۋىسقاندارىن، ات توبەلىندەي «ەليتالىق» قازاقتاردى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەۋگە ماجبۇرلەۋ قيىننىڭ قيىنى. ونى ىستەگىسى كەلمەيدى، ءارى ىستەي المايدى. ءتىل ماسەلەسىندەگى نازارباەۆتىڭ «كەڭ پەيىلدىگى»، «جالپاق شەشەيلىگى» قازاقتىڭ وزىندىك ساناسىنا بۋمەرانگ ءتارىزدى سوققى بولۋدا. مەنىڭشە، ول ءوز اينالاسىنداعىلارعا، كۇندەلىكتى حابار بەرىپ تۇراتىن «كەڭەسشىلەرىنە» قاراپ، قازاق ءالى ءوز ءتىلىن يگەرۋگە دايىن ەمەس دەپ ويلاۋى مۇمكىن. ارينە، «ورىس فاكتورىن» استە ەستەن شىعارمايدى. حالىق ءوزىنىڭ مەنشىكتى ءتىلىنسىز - حالىق ەمەس، توبىر، تۇرعىندار. ءسوز ەڭ تۇپكىلىكتى، تۇبەگەيلى ماسەلە - حالىق ۇلىعىندا بولىپ تۇر. ءيا، ۋاقىتتى سوزا بەرۋگە بولادى، تاعىدا 20, 40 جىل كۇتۋگە بولادى. سوندا قازاققا مۇنداي ءتىلسىز تاۋەلسىزدىكتىڭ نە قاجەتى بار، ەگەر «ەليتا»، بيلىك كسرو-نىڭ رۋحاني سۇلباسىمەن ءومىر سۇرە بەرتىن بولسا؟.. ەجەلگى قازاق حالقى وركەنيەتتى ۇلت رەتىندە ءوز انا ءتىلىنىڭ اياسىندا ءومىر سۇرۋگە مىندەتتى. گەگەل: «مەنىڭ انا تىلىمدە جازىلعاننىڭ ءبارى مەنىڭ يگىلىگىم» دەگەن.
لوگيكالىق تۇرعىدا العاندا، ۇلى نازارباەۆقا «قازاقتاردى قازاقتاندىرۋ»، «ەليتانىڭ ءمۇيىزىن سىندىرۋ» تۇككە دە تۇرمايدى. بارلىق قازاق ءتىلىن بىلمەيتىن «قارا ورىستاردى»، شەنەۋنىكتەردى، بيزنەستەگىلەردى، مەملەكەت قىزمەتكەرلەرىن، دەپۋتاتتاردى كوك شىبىقپەن ايداپ، قازاق ءتىلىن بىلەتىن ورىس جىگىتتەرى مەن قىزدارىنا جوعارعى لاۋازىم، پورتفەل بەرسە بولادى عوي. ءوزىنىڭ انا ءتىلىن، مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەيتىن ماڭگۇرت-قازاقتا تەك مي عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە ار-نامىس، ۇيات جوق، ولار ۇلت مۇددەسىنە، ءوز مەملەكەتىنىڭ مۇددەسىنە ساتقىندىق جاسايدى، سويتەدى دە ءتىلدى اياق استى ەتىپ «قازاق مەنى جابىرلەيدى، قورلايدى، مەن ورىس، نەمىس، جاپون سياقتى ۇلى حالىق وكىلى بولعىم كەلەدى» دەپ ءدىلمارسيدى. دوستوەۆسكي ايتقانداي «دۋراك، كوتورىي زناەت چتو ون دۋراك، ۋجە نە دۋراك». مۇحتار ماعاۋين ءوز انا ءتىلى، تاريحى، قازاقي بولمىسىنان بەزگەندى پودونوك (سۇرقيا) دەپ اتاعان.
كەيدە ءتىپتى، تاريحتا كوپتەگەن حالىق باسىنان وتكەرگەن رۋحاني «ازاماتتىق سوعىس» جاريالاعىڭ كەلەدى. بۇل بۇزاقىلىق ەمەس، كەرىسىنشە، وركەنيەتتىلىكتىڭ، وزىندىك سانانىڭ جوعارى كورىنىسى، بەلگىسى بولار ەدى! ەگەر بيلىكتەگىلەردىڭ قولىنان تۇك كەلمەسە، تومەندەگىلەر ارەكەت ەتۋ كەرەك. لوندون وليمپياداسىندا ماعان فرانتسۋزدار مەن نەمىستەر ۇنادى، ولار اعىلشىن ءتىلىن ءبىلىپ تۇرسا دا ءوز انا تىلىندە سويلەدى.
پرەزيدەنت ءبىزدىڭ ورىستارعا يدەالدى تىلدىك ورتانى جاساپ بەردى، ەگەر پرەزيدەنتكە، قازاقتارعا نارازى بولاتىندار بولسا، ولار قۇدايسىزدار، كۇپىرلىك. قازاقستاندا پۋشكيننىڭ ۇلى ءتىلى «ۋششەملياتسيا» ەتىلمەيدى. قازاقتار ورىس ءتىلىن تاماشا مەڭگەرگەن، ورىستارمەن ورىسشا سويلەسە بەرەدى، قاشان جالىققانشا. مەنىڭ بۇل وپۋسىمدا ۇلتشىلدىقتىڭ، ۇلتتىق پاتريوتتىقتىڭ، الەۋمەتتىك ارازدىقتىڭ، انتيورىستىق كوڭىل-كۇيدىڭ ەشقاندايدا سارىنى جوق. مەن بارلىق وركەنيەتتى، دەموكراتيالىق، ەركىن ەلدەردە باياعىدا شەشىلىپ قويعان قاراپايىم قۇبىلىستى ايتىپ وتىرمىن. ءار حالىقتىڭ ءوز انا ءتىلى كرەاتيۆتى، جاسامپاز. قانشا «وزىپ كەتسەدە» ماڭگۇرت-قازاق بارلىق زامانا مەن حالىقتاردىڭ التىن ەرەجەسىن ءبىلۋى كەرەك: «قازاقتار ورىس، اعىلشىن جانە ت.ب. تىلدەرگە نەعۇرلىم از تاۋەلدى بولسا، سوعۇرلىم ۇلىق بولا بەرەدى جانە كەرىسىنشە». نازارباەۆقا، «ەليتاعا» ءوز حالقىنىڭ رۋحىن ۇعىناتىن ۋاقىت كەلدى. حالىق «زابيتىي» ەمەس، ول ءۇنسىز. مىلقاۋ.
نازارباەۆ ۇرانى «قازاق قازاقپەن قازاقشا سويلەسسىنى» بوس ءسوز بولىپ قالماۋى كەرەك، قازاقتاردىڭ وزىنە قاتاڭ زاڭ قولدانۋ قاجەت. بۇتكىل دۇنيەدە مەملەكەتتىك ءتىل - زورلىق، ماجبۇرلەۋ ءتىلى، ويتكەنى ول مەملەكەت ءتىلى.
ابايدىڭ كاتەگوريالىق يمپەراتيۆىنىڭ ماكسيماسى (شارتسىز ۇيعارىمىنىڭ ەرەجەسى): «مىلقاۋ قازاق، بىلاي ىستە، سەن ءوز تاراپىڭنان جانە وزگە تاراپىنان اللا تاعالادان انا ءتىلىمدى قايتار دەپ سۇراما، ويتكەنى سەن ءوزىڭ ارەكەت ەتىپ، ۇيرەنۋىڭ كەرەك; سەن نازارباەۆتان سۇرا، تالاپ ەت، ول سەنى قۇداي بەرگەن ءوز انا تىلىڭدە سويلەۋگە ماجبۇرلەسىن!»
«اباي-اقپارات»
