«تۋعان توپىراققا ءتاۋ ەتۋدەن تانعان ەمەسپىن»
ماراپات اتاۋلى سوعان لايىق ازاماتقا بەرىلىپ جاتسا، كانەكەي! ونداي كەزدە ەردىڭ دە، ەلدىڭ دە مەرەيى وسەدى، ابىرويى ارتادى عوي. كىمنىڭ كىم ەكەنىن، قانداي ەڭبەگى بارىن باس تورەشى، اينالايىن، حالىق بىلەدى. «حالىق – قۇدايدىڭ ءبىر اتى!» دەيتىنىمىز سوندىقتان. تالانتى، دارىنى، ىسكەرلىگى، مىقتىلىعىن حالىق الدەقاشان مويىنداپ قويعان سونداي بەرەننىڭ ءبىرى – بەلگىلى عالىم، سىر بويىنىڭ əن، كۇي، ماقام مۇراسىن عىلىمي نەگىزدەپ، جوعارى وقۋ ورنى باعدارلامالارىنا ەنگىزگەن فولكلوريست، ەتنومۋزىكاتانۋشى، ەپيكالىق جىرشىلىق ءدəستۇردىڭ قايتالانباس وكىلى، دəۋلەسكەر دومبىراشى، كəسىبي əدىستەمەلىك ءتəسىلى قالىپتاسقان مامان پەداگوگ، «قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ مۋزىكالىق مۇرالارىن» 3 تىلدە سويلەتىپ، قوس تومدىق انتولوگيا ەتىپ جارىققا شىعارعان ەلىمىزدەگى بىردەن-ءبىر مامان بەرىك مىرزالىۇلى ءجۇسىپوۆ.
بەرىك باۋىرىمىز جالاعاشتا ورتا مەكتەپ ءبىتىرىپ، 1987–1995 جىلدارى قۇرمانعازى اتىنداعى الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىن، 2008–2010 جىلدارى قورقىت اتىنداعى قىزىلوردا مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىن بىتىرگەن. قازاق راديوسىنىڭ التىن قورىندا «ميراس»، «كəنەكەي، ءتىلىم، سويلەشى» اتتى 100-گە تارتا اۆتورلىق باعدارلاماسى ساقتالعان. «دارىن» مەملەكەتتىك جاستار سىيلىعىنىڭ، حالىقارالىق تۇرىكسوي-دىڭ «مۇراگەر» سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى. ەلباسى، رەسەي فەدەراتسياسى مəدەنيەت ءمينيسترىنىڭ قۇرمەت گراموتاسىمەن ماراپاتتالعان. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، ونەرتانۋ بويىنشا دوتسەنت. كونسەرۆاتوريانىڭ «قۇرمەتتى پروفەسسورى». ءدəرىس كونتسەرتتەرمەن گەرمانيا، بەلگيا، قىتاي، نيدەرلاندى كورولدىگى، تۇركيا، امەريكا، يران، رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان مەملەكەتتەرىندە بولعان.
بەكەڭ 300-گە تارتا عىلىمي، تانىمدىق ماقالا، «مىرزاستاعى جىر مەكتەبى»، «جيدەلى بايسىن كۇيلەرى»، «كۇرەتامىر»، «جىرداريا»، «ويتۇمار»، سۇلەيلەر»، «ادىرنا»، «ەپيكالىق جىرشىلىق ءداستۇر: رەپرودۋكتيۆ-تۋىنداتپا، كرەاتيۆ-شىعارماشىلىق ەگىز قوسارلانۋ ماسەلەسى» اتتى زەرتتەۋ ەڭبەكتەر جازعان. «سىر سۇلەيىن سۇراساڭ»، «ماڭعىستاۋدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى»، «قايتالانباس داۋىستار» (قازاق، ورىس تىلدەرىندە) سياقتى مۋزىكالىق انتولوگيالاردىڭ اۆتورى، عىلىمي-تانىمدىق، كوركەم قويىلىمدى «جىراۋ»، «قاھارمان»، «اقشاتاۋدى اسقاقتاتقان اسىل رۋح» فيلم-پورترەت جوبالارىنىڭ جەتەكشىسى.
وسىنشا ەسەلى ەڭبەك ەلەنبەسە، ەلگە سىن. ال ەلەنىپ، ازاماتى قۇرمەتتەلىپ جاتسا، تاعى دا سول ەلدىڭ مەرەيى، كەيىنگى ۇرپاققا ۇلگى. ەڭ باستىسى بۇل – كىسىنىڭ بويىنداعى ىزگىلىكتى وياتۋدىڭ ەڭ وڭتايلى قۇرالى بولماق. وسى تۇرعىدان كەلگەندە اۋدان باسشىلارىنىڭ بەرىك باۋىرىمىزدى قوس اۋدان – ارال مەن جالاعاشتىڭ «قۇرمەتتى ازاماتى» اتاندىرۋى وتە ورىندى بولدى. يەسىن تاپقان اتاق دەپ وسىندايدى ايتسا كەرەك. ارينە، بۇل ماراپاتتى ونىڭ الدەقاشان الاتىن رەتى بار ەدى. بىراق تۋعان توپىراعى اردا ۇلىن قۇرمەتتەيمىن دەسە قاي كەزدە دە كەش ەمەس قوي. مەن اۋداندىق مادەنيەت ءبولىمىنىڭ باسشىسى قىزمەتىندە جۇرگەندە ونىمەن ەتەنە ارالاستىم. تىكەلەي باسشىم بولدى، ءبىر-ءبىرىمىزدى سول كەزدە تانىپ، ءبىلىپ، سىيلاسىپ، اۋەلى اعا-ءىنى، كەيىن دوس بولىپ كەتتىك. كورگەنى كوپ، كوكىرەگى وياۋ، تانىمى تەرەڭ، زەردەسى جوعارى عالىمدىعىن سىيلاعاندىقتان جاسى كىشى بولسا دا اعا تۇتتىق.
كەيىن ول قىزمەت بابىمەن الدىمەن استاناعا، سوسىن الماتىعا اۋىستى. سوناۋ بالا كەزىنەن كونەكوزدەردى جاعالاپ، جىر-شەجىرە جيناپ، عىلىم-ءبىلىم جولىنا تۇسكەن كوكىرەگى داڭعىل بەكەڭمەن كەڭ وتىرىپ ءبىر اڭگىمە-دۇكەن قۇرماق ويىم بار ەدى. ساباقتى ينە ساتىمەن دەگەندەي، سونىڭ ورايى جاقىندا ءتۇستى. ەكەۋمىزدىڭ سۇحباتىمىز ءبىراز جايدان حابار بەرەدى. بىرىنشىدەن، بۇل ءبىزدىڭ تاريحىمىز. ەكىنشىدەن، بەرىكتەي اردا ۇلدى، ونىڭ ەل ءۇشىن نە تىندىرعانىنىڭ شەت-شەپىرىن زامانداستارى مەن كەيىنگى بۋىن ۇرپاقتىڭ ءبىلىپ ءجۇرۋى كەرەك دەگەن ماقسات بولدى مەندە. سونىمەن، القيسسا!
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، ەكەۋارا اڭگىمەمىزدىڭ كەيىنگىلەر ءۇشىن ءماندى دۇنيە بولاتىنىنا سەنەمىن. دەگەنمەن، كەلىسىپ الايىقشى، شىندىقتى عانا ايتساڭىز. قازىر جۇرت اسىرە دۇنيەلەردەن جالىقتى، الگىندەي نارسەلەر وقىلمايدى. حالىق شىنايىلىق بەلگىسىن كورگىسى كەلەدى. ءسىزدىڭ ءتۇپ نەگىزىڭىز – اتا-باباڭىز ءوسىپ-ونگەن جەرى ارال ءوڭىرى ەكەنىن كوپشىلىك بىلەدى. دەگەنمەن جالاعاشتىق اعايىندار دا، «وي، ول ءبىزدىڭ بەرىك قوي!» دەپ وزىڭىزبەن ماقتانادى. ال ەندى ەكى اۋداننىڭ ءتول پەرزەنتى رەتىندە قاي جاعىنا بۇيرەگىڭىز كوبىرەك بۇرادى؟ اڭگىمەنى وسىدان باستايىقشى.
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– جاسىراتىنى جوق، ارال – كىندىك قانىم تامعان، اتا-بابامنىڭ اسىل سۇيەگى قالعان جەر. الايدا جالاعاش – توپىراعىنىڭ ءنارى مەن ءسولىن بەرگەن، الاۋ شاعىم وتكەن، اقجەلەڭ كۇنىمنىڭ بەدەر، بەلگىسى قالعان، وسكەن جەرىم عوي. ونىڭ ۇستىنە ومىردەگى قيماستارىم ماڭگىلىك بايىز تاۋىپ جاتقان قاسيەتتى كۇرەڭ توپىراق جايىندا نە دەۋگە بولادى؟ سوندىقتان دا مەن قوس اۋدان ءۇشىن «ءتول» پەرزەنتتەن گورى تەل پەرزەنت ساناتىنا جاتاتىن شىعارمىن.
ادام بالاسى اۋەلى اللانىڭ بۇيرىعىمەن، سودان سوڭ اتا-انانىڭ ىقىلاسىمەن جارىق دۇنيەنىڭ ديدارىن كورەدى. سول ەكى اسىلدىڭ قايسىسىن جانىڭا جاقىن تۇتىپ، ايىرىپ جاقسى كورۋگە بولادى؟ بۇل تۇرعىدان كەلگەندە ارال – اكەمدەي، جالاعاش – انامداي! بالكىم، بۇل تەڭەۋدى كەرىسىنشە قولدانۋعا دا بولاتىن شىعار. جاراتقان يەنىڭ پەندەسىن ەكى بۇيرەكپەن جارىلقاعانىنا شۇكىر. جالعىز بولسا قايتەر ەدىم، ءبىر جاعىنا تارتىپ كەتۋى دە مۇمكىن عوي. سول ءۇشىن دە ءبىزدى قوس ەنەنى تەل ەمگەن اردا قاتارىنا قوسسا دا، ەكى كەمپىردىڭ ورتاسىندا شالقىپ وسكەن ەركە بالاعا تەڭگەرسە دە اركىمنىڭ ەركى وزىندە. ايتەۋىر ەكىجاقتى بولىپ كەتكەن ەشتەڭەم جوق. تۋعان جەر، وسكەن ەلىم جايىنداعى جالتاعى جوق، اسىرە ماقتاۋسىز ءسوزىم كەرەك دەسەڭ، وسى.
تۇراق اديسۇلى:
– قايران اتا-بابادان قالعان جەر ۇلان بايتاق قوي. ءبىر وبلىستىڭ انا شەتى مەن مىنا شەتى جۇيرىك دەگەن پويىزعا ءبىر كۇنشىلىك جەر. قاسيەتتى ارال مەن قۇت قونعان كيەلى جالاعاشتىڭ قانداي ەرەكشەلىكتەرىن ايتار ەدىڭىز؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– ەكەۋى دە بالعىن شاعىما كۋا بولعان جەر. مەن ءۇشىن ۇلكەن ەرەكشەلىك جوق، اۋەلگى كەزدە كوشىپ كەلگەن ارالدىق اعايىندى جەرگىلىكتى جۇرتتىڭ اقۇداي اتاندىرعانى بولماسا. كەيىن كەلىن الىپ، قىز بەرىپ دەگەندەي، ءبارى ءوز قالپىنا كەلىپ، اراقاتىناس تەڭەسىپ كەتتى عوي. دەگەنمەن، مەنىڭ تابيعاتىم جالاعاشتىق بولىپ قالىپتاستى. مىنەزىم دە سولاي. وعان ارالدىقتار وكپەلەي قويماس. مەن ارالدىق اعايىنمەن كەيىن قاۋىشتىم. ول دا وڭاي ايىرماشىلىق ەمەس، تۇرەكە.
اقباستىدا دۇنيەگە كەلىپ، 6 جاسقا دەيىن سوندا تۇردىم. الگى التى بەلەستەن بۇل كۇندە ەسىمدە بۇلىڭعىر بىردەڭەلەر عانا قالعان. ءبىر جىلى مارقۇم انام ۇلمەكەن قاتتى ناۋقاستانىپ، ونى ساناۆياتسيامەن اۋدان ورتالىعىنا الىپ كەتىپتى. يماندى بولعىر، سول كەزدە اۋىلدىق اۋرۋحانادا سانيتاركا بولىپ جۇمىس جاسايتىن. شەشەسىنىڭ قىر ىزىنەن ءبىر ەلى قالمايتىن جالاڭ بۇت، جالاڭ باس بالا كۇندە اناسىن ىزدەپ، اڭىراپ اۋرۋحاناعا باراتىنعا، ءسويتىپ جىلاي-جىلاي شارشاپ، قۇماشاقتىڭ ۇستىندە ۇيىقتاپ قالاتىنعا ۇقسايدى. شەشەمدى بىلەتىن ايەلدەر مەنى مۇسىركەپ، كوتەرىپ الىپ، ۇيگە اكەلىپ تاستايدى. سودان سوڭ ءوزارا «اناسى از ۋاقىتقا كەتكەندەگى جاعدايىن، بولىپ جۇرگەنىن قاراشى؟ قۇداي بەتىن ءارى قىلسىن، جەتىم قالسا، مىنا قاسقا بالانىڭ جاعدايى نە بولادى؟» دەپ جىلايدى ەكەن.
نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، وسى ءبىر سۋرەت جادىمدا ەرەكشە ساقتالىپ قالىپتى. كىپ-كىشكەنتاي كەكىلدى بەرىكتىڭ ۇنەمى تۇيە جەتەكتەپ جۇرەتىنى ەمىس-ەمىس ەسىمدە. بالا بولسام دا كىشى ارالدىڭ تولقىندارىن، «تۇيە جاپىراق» دەپ اتالاتىن ەرتە كوكتەمدە شىعىپ، مامىرعا قاراي جوق بولىپ كەتەتىن ءشوپتى، قۇمايتتا وسەتىن جابايى ءسابىزدىڭ ءتۇرى – كوسىك پەن سارعالداق گۇلدى ۇمىتقان جوقپىن. كوپ نارسە كەيىن ەسىمنەن شىعىپ، كونەرىپ كەتكەن بولۋى دا عاجاپ ەمەس. ادام بالاسىنىڭ جادى قىزىق قوي، كەيدە مالىمەت اتاۋلىنىڭ ءبارىن بىردەي ساقتاي بەرمەيدى. وزىنەن ءوزى ءوشىپ، ءوڭىپ كەتەتىن نارسەلەر كوپ. سونىڭ اراسىندا كەيبىرى سانا تۇكپىرىندە ىقتيارسىز قالىپ قويادى ەكەن.
ول كەزدە كۇندەلىكتى اۋا رايى مەن بالالاردىڭ مەكتەپكە بارۋىنىڭ جايىن ءادىلحان قۇدايبەرگەنوۆ دەگەن اعامىز قابىرعادا ءىلۋلى تۇراتىن جەرگىلىكتى راديوتورابى ارقىلى قۇلاعدار ەتىپ وتىراتىن. سول كىسىنىڭ حابارلاماسىنان سوڭ مەنى اقباستىدا ءبىرىنشى سىنىپقا الىپ بارعانىن بىلەمىن. شاماسى، سول كەزدە مەكتەپكە بارۋعا جاسىم دا تولماعان بولۋ كەرەك. بىراق، تەزىرەك مەكتەپ تابالدىرىعىنان اتتاعىم كەلەدى. سونداعى ۇستىمە كيگەن قوڭىر كوستيۋم-شالبار مەن اياعىمداعى رەزەنكە بوتيدى ۇمىتپايمىن. كەكىلدى كەزىمدە اناممەن جانە باقىتجان دەگەن اعايىممەن بىرگە تۇسكەن ەسكى سۋرەت جادىمدا تۇر. بولدى، قالعان مالىمەت ءوشىپ كەتكەن.
تۇراق اديسۇلى:
– كوز كورگەن اعالارىم وتكەن عاسىردىڭ 70 جىلدارى سول كەزدەگى شارۋاشىلىقتىڭ قاجەتتىلىگى مە، ساياسات پا، ايتەۋىر ارال اۋدانىنان بىرنەشە ونداعان وتباسىنىڭ جالاعاشقا قونىس اۋدارعانىن ايتىپ وتىراتىن. سول دۇرمەكپەن مىرزالى اقساقالدىڭ اۋلەتى دە جالاعاشقا كەلدى عوي. وسىلايشا بالالىق بال داۋرەن وسى توپىراقتا جالعاستى ەمەس پە؟ جالپى ءسىزدى ۇلكەن ونەر جولىنا قانات قاقتىرعان دا جالاعاش دەپ ويلايمىن.
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– ءيا، ءبارى دە سول كىشى ارال ەكولوگياسىنىڭ سالدارى. ءبىزدىڭ جانۇيامىز مۇندا 1976 جىلى كوشىپ كەلگەن ەكەن. سول كەزدەگى اۋداندىق پارتيا كوميتەتىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى قونىسبەك قازانتاەۆ قازىنادان قارجى ءبولىپ، بۇرىنعى پمك–14 مەكەمەسىنىڭ باسشىسى جاساعانبەرگەن قۇلنازاروۆ كولىكپەن قامتاماسىز ەتىپ، ماقساتتى تۇردە كوشىرگەن عوي. سول دۇرمەكتى باستاپ كەلگەن ءبىزدىڭ اكەي بولاتىن. قازىرگى داۋىمبايداعى م. گوركي اتىنداعى كوشە بويىنداعى № 3 ءۇي بىزگە كەيىن تيەسىلى بولعان. الگى ۇيدە تۇرىپ 10-شى سىنىپتى ءبىتىردىم. العاش كەلگەن ۋاقىتتا تابان تىرەگەن جەرى – جالاعاشتىڭ ورتالىعى، ۇمىتپاسام، «زاۆودسكايا» كوشەسى بولۋ كەرەك. اكەم مىرزالىنىڭ سول جەردە شاعىن قورا-جايى، جەلىدە جاتاتىن ەلدەن الىپ كەلگەن مال-تەگى، ازىن-اۋلاق تۇيە، جىلقى، سيىر، جاندىعى بولدى.
جارىقتىق، ويسىلقارا تۇقىمى اقىرى باسقا توپىراقتى جەرسىنبەي، تەڭىز جاعاسىنان كەلگەن تۇيە توعايشىلىق جەردىڭ ماسا-سوناسىنا كونبەي قويدى. سول كەزدە ۇرى-قارى دا كوپ، قىلقۇيرىقتىڭ دەنىن سولار – شايماعامبەت، تولەۋتاي، مۇقاش دەگەن شالدار قولدى قىلدى. بىراق اكەم الگىلەردىڭ بىرىنە ەمەس، بارىنە دە كەڭشىلىك جاسادى. بالا دا بولسام بىلەمىن، ايتەۋىر، قىزىل جاعالىلار ءتىنتىپ، ءىستى بولعان ءبىرى جوق. «قايتقان مالدا قايىر بار» دەپ، تۇلىگىنىڭ قايتىپ قولىنا تيگەن باسىنا شۇكىرلىك ەتتى دە قويدى. ايتپەسە، سول كەزدەگى اۋداندىق ىشكى ىستەر ءبولىمىنىڭ باسشىسى ارىستان اشيروۆ ءبىزدىڭ اكەيدىڭ ءبىر ءسوزىن ەكى ەتپەيتىن. ورتالىقتا تۇرعان كەزىمدە از ۋاقىت بالاباقشاعا الىپ بارعانىن، بىراق وعان كونبەگەنىمدى بىلەمىن. سودان سوڭ ءبىرجولا داۋىمبايعا كوشىپ كەتتىك. بالالىق شاقتىڭ قالعان 11 جىلىن وسى اۋىلدىڭ ماي شاڭداعىندا وتكىزدىك.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، جاس كەزىڭىزدە شاتاقتاۋ بولعانىڭىزدى ەسىتەمىن، بىربەتكەي قالىپ سوتقار بالالىقتان قالىپتاسقان مىنەز بە، الدە بەرىدە، ورتاعا بايلانىستى پايدا بولعان قوسپا ما؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– جاسىراتىنى جوق، بالالىق مىنەزدەن قۇر الاقان بولماعان سياقتىمىز. وقۋ ءبولىمىنىڭ باسشىسى بازارگۇل ۇسەنوۆا كەيدە ايەلدىگىنە سالىپ، «...وسى ءجۇسىپوۆ ادام بولسا ما؟!» دەپ قىلعىنىپ جاتاتىن. ال مەكتەپ ديرەكتورى ءالي ەركەباەۆ بولسا، «ءبىزدىڭ بەرىك اقىلدى تەنتەك قوي!» دەپ ارقامنان قاعاتىن. كەيدە ءبىرىنشى ساباقتان كەشىگۋىم مىندەتتى تۇردە ءالي اعايدىڭ جۇمىسقا كەلە جاتقان ساتىنە تاپ كەلەتىنىن قايتەرسىڭ. يماندى بولعىر، سونداي ىڭعايسىز تۇيىسۋلەردە، «وسى مەكتەپتىڭ ديرەكتورى سەن بە، الدە مەن بە؟» دەپ، جەڭىل تۇقىرتىپ، ازىلمەن جەلپىپ وتە شىعاتىن. سودان كەيىن قورىتىندى شىعارماي كور.
پەداگوگيكانىڭ كورگەندى قاعيدالارى سۇيەگىنە ءسىڭىپ كەتكەن جاندار عوي. جۇبايى ءرازيا اپاي بىزگە ساباق بەردى، كەڭ پىشىلگەن، جايساڭ جان ەدى. ءالي اعامىز كەيدە ۇيىنە شاقىرىپ، مايدا-شۇيدە جۇمىستارىن تاپسىرادى. ول كەزدە قازىرگىدەي «وقۋشىنى جەكە مۇددەڭە جۇمساۋعا بولمايدى» دەگەن قوتىر تۇسىنىك جوق. اكە-شەشەمىز دە «اعاڭ عوي، جۇمساعان جەرىنە بار، ءتىلازار بولما. ءبىر كۇن شارۋاسىنا قولقابىس تيگىزگەننەن نەڭ كەتەدى؟» دەپ وتىراتىن، جارىقتىقتار. جۇمىستىڭ سوڭىنا قاراي ءرازيا اپا شاي قويىپ، جىلى-جۇمساعىن الدىڭا توسادى. ول كىسى مەكتەپتە قاتالداۋ بولىپ كورىنگەنىمەن، وتباسىندا شۋاعىن توگىپ جۇرەتىن. تۋعان بالاسىن ولاي كۇتپەس. ال الەكەڭ بولسا، داستارقان باسىنا كەلگەننەن اڭگىمە تيەگىن اعىتادى دەيسىڭ. ساۋاتتى تاريحشى ەدى عوي. مىنە، بايقاپ وتىرسىز با، قارعاداي وقۋشىنىڭ دارداي مەكتەپ ديرەكتورىمەن وسىنداي تامىرلىعى دا بولعان.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، جالاعاشتىڭ كيەلى ساحناسى تالاي تالانت پەن دارىندى تۇلەتكەنىن بىلەمىز. ءسىزدى دە ونەر ايدىنىنا قانات قاقتىرعان وسى ساحنا ەمەس پە؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– ءيا، مەنىڭ العاش شىققان ءپىرلى ساحنام – جالاعاش اۋداندىق مادەنيەت ءۇيىنىڭ ءتورى. مارقۇم ماقاشۋ – مۇحامەديار ءابجانوۆ № 202 ورتا مەكتەپ ديرەكتورى ءالي ەركەباەۆتى ارنايى ىزدەپ كەلىپ، رۇقساتىن الىپ، مەنى اتتاي قالاپ، سۇراپ الىپ كەتكەنى ەسىمدە. سول كۇننەن باستاپ ءبىز اۋداندىق «التىن اراي» ءان-بي ءانسامبلىنىڭ قۇرامىندا اۋدان مەن وبلىس كولەمىندە ونەر كورسەتە باستادىق. ەل ونەرىنىڭ تۇتقاسىن ۇستاعان تىنىمباي ماديەۆ، جۇمابەك اققۇلوۆ، جۇما دانيلوۆ، قالي ىبىراەۆ، ءراش وتىزباەۆا، مالىك سىزدىقوۆ، تورەبەك باقتىباەۆ، روزا بورانباەۆا، جورابەك سمايىلوۆ، نيكولاي تسوي، گالينا حيگاي سياقتى مىقتىلارمەن ساحنالاس بولدىق.
ول كەزدە ۇجىمدا كارىس ۇلتىنىڭ وكىلى كوپ. قاراقۇمعا، مالشى قاۋىمعا كونتسەرت قويۋعا ءجيى شىعامىز. رۋلدە فەرۋزا كەنجەباەۆا اپامىز. الىس شاقىرىمداردى ەڭسەرىپ، قارا جولدىڭ شاڭىن بۋداقتاتىپ كەلە جاتادى. شالعايدا جاتقان شوپاندارعا جەتكەنشە، ودان ەلگە قايتقانشا، ارامىزدا نەشە ءتۇرلى اڭگىمە، انەكدوت، ءبىر سوزبەن ايتقاندا بىتپەيتىن كۇلكى-دۋمان، رياسىز ويىن-ساۋىق. اۋداندىق كوركەمونەرپازدار ۇجىمىنىڭ كونتسەرتى بىتكەن سوڭ، كەشكى قوناعاسى ۇستىندە دە ەڭبەكشى قاۋىم تاعى دا ونەر كورسەتۋدى سۇرايدى. ەندى كارىسىڭدى كايتسىن، ولارعا ماقپال ماقاممەن سىلقىلداتىپ سوعىپ وتىراتىن سىر سۇلەيلەرىنىڭ ءسوزى قاجەت. اق دومبىرانى باۋىرعا الىپ، شارتا جۇگىنىپ وتىرىپ مەن كىرىسەمىن. سودان تاڭ قىلاڭ بەرگەنشە جىرلايسىڭ. سول كەزدىڭ وزىندە ءبىر كۇن، ءبىر ءتۇندى بۇكتەيتىن رەپەرتۋارىم بار ەدى. توماعامدى الىپ توپقا ءتۇسىپ، القاعا جىر ايتۋىم وسى كەزدە باستالدى. شامامەن 8–9 سىنىپتا وقيمىن. الگىندەي ساپاردىڭ بىرىنەن كەيىن قاراقۇمنان ءبىر جۇك كولىگىنە 20 باس جاندىق تيەپ، 1 تايلاق ارتىپ جىبەردى. بۇل – مەن جىر ايتقان شاڭىراق يەلەرىنىڭ «جىراۋ بالاعا» سۇلەيلەر رۋحى ءۇشىن اتاعاندارى ەدى. زەينەتكەر اتا-انامدى ءسويتىپ ءبىر شالا «بايىتىپ» تاستاعانمىن.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، تاعى ءبىر سۇراقتىڭ رەتى كەلىپ تۇر. ءبارىمىز دە ۇستازدان ءتالىم الدىق. وقىتتى، توقىتتى، تاربيەلەدى دەگەندەي. شىنىن ايتۋ كەرەك، مەكتەپ ەكىنشى ءۇيىمىز بولدى. بۇل سۇحبات بارىسىندا ۇستازدار قاۋىمىن ەسكە الماساق دۇرىس بولماس.
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– ارينە، ءبىزدى وقىتقان مۇعالىمدەردىڭ بىرقاتارى قازىر باقيلىق بولىپ كەتتى. سولاردىڭ كەي ءسوزى مەن ادەتتەرىن ۇمىتقان جوقپىن. ادەبيەت پانىنەن ءدارىس بەرگەن مارقۇم نۇرتازا نۇرىلداەۆ ۇنەمى «ارىستانىم، جولبارىسىم» دەپ اينالىپ-تولعانىپ جۇرەتىن. ونىڭ ءسوزىن ەڭبەك ءپانىنىڭ مۇعالىمى، سىنىپ جەتەكشىسى بولعان ءابىلحايىر ەراليەۆ قايتالاپ، «ءاي، نان جاۋعىرلار!» دەپ تۇزدىقتايتىن. سىزۋ ساباعىنان ءدارىس بەرگەن بەكتاس جاپاقوۆ وتە سابىرلى ادام ەدى. ايەلى اجار دا بىزگە ادەبيەتتەن ساباق بەردى، ۇنەمى بور جەپ وتىراتىن. قازاق ءتىلى ءپانىن ۇيرەتكەن ىزەتكۇل راحمانقۇلوۆا وقۋشىلارعا «كەڭكەلەس» دەپ كەيۋمەن ءوتتى. سوعان قاراعاندا، تەنتەكتىك جاعىنان مەنەن باسقالارى دا جەتىسىپ تۇرمانى عوي. تاريح ءپانىنىڭ مۇعالىمى وسپان ەسەناليەۆ پەن نۇرجامال اپاي ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا شاڭىراق كوتەردى. بالا دەيمىز-اۋ، بالە عوي شەتىنەن. ەكەۋىنىڭ «نەتەيىن» دەپ جۇرگەنىن وسپان اعايدىڭ سۋ جاڭا كوستيۋم-شالبار كيىپ كەلگەنىنەن بايقاعانبىز. العاشقى اسكەري دايىندىق ءپانىنىڭ مۇعالىمى جاقسىلىق جاقياەۆ جۇدىرىقپەن ءتۇيىپ قالىپ، ءتۇيىلدىرىپ تاستاۋدىڭ شەبەرى ەدى. اعىلشىن ءپانىنىڭ مۇعاليماسى ايعانىم بايساقالوۆا ساقينامەن ۇرۋ مەن قۇلاقتان تارتۋدان الدىنا جان سالمايتىن. مەكتەپ تابالدىرىعىن اتتاتقان قارلىعاش نۇرعاليەۆانىڭ پارتاعا وتىرعىزىپ، 42 ءارىپتى ۇيرەتىپ، «قولىڭدى بىلاي قويىپ وتىراسىڭ. وقۋشى سولاي وتىرادى. تۇسىندىڭدەر مە، بالالار؟» دەگەن ءسوزى قۇلاعىمنىڭ تۇبىندە ءالى ساڭقىلداپ تۇر. ورىس ءتىلى پانىنەن ءدارىس بەرگەن ۆالەنتينا يۆانوۆنا سۋزدەلەۆاعا «قازاققا پۋشكيننىڭ كەرەگى جوق، اباي تۇرعاندا» دەپ قارسىلىق كورسەتىپ، اقىرى دەدەكتەتىپ، ديرەكتوردىڭ الدىنان ءبىر-اق شىعارعانى بار. مىنە، وسىنداي دەتالدار ەسىمدە قالىپ قويىپتى. بۇل دا ءبىر التىن ۇياڭا، سونداعى ءدارىس بەرىپ، قاناتىڭدى قاتايتقان ۇستازدار قاۋىمىنا دەگەن ەرەكشە ساعىنىشتىڭ ءتۇرى بولسا كەرەك.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، ءسىز وسى ءوزىمىزدىڭ ەلەنامەن قۇرداس ەمەسسىز بە، بۇل قارىنداسىمىز دا قازىر ەلدىڭ ماقتانىشىنا اينالدى. ەكەۋىڭىز دە ۇلكەن ونەرگە جالاعاشتان قانات قاقتىڭىزدار-اۋ؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– ارينە، قازاق ونەرىندە ەلەنانىڭ ورنى بولەك قوي. جالاعاشتىق وقۋشىلار اراسىندا قۇرداسىم ءھام ونەردەگى جاقاتتاسىم ءانشى، اقىن، كومپوزيتور، عالىم ەلەنا ابدىقالىقوۆا ەكەۋمىزدىڭ اتىمىز قاتار شىقتى. سول كەزدىڭ وزىندە ەلەنا اۋداندىق «جاڭاداريا» گازەتىنە ماقالا جازىپ تۇراتىن. مەنىڭ رەسپۋبليكا جۇرتشىلىعىنا تانىلۋىم اقىن فاريزا وڭعارسىنوۆا باسقاراتىن «پيونەر» جۋرنالىنا ونەرىم جايىندا اقىن ايسۇلۋ رۇستەموۆا جازعان ماقالادان كەيىن باستالدى. ول كەزدە اۋداندىق كومسومول كوميتەتىنىڭ توراعاسى تۇرسىنبەك تۇرلاشەۆ اعامىز سىنىپتاسىم الياكبار ەكەۋمىزدىڭ «وقۋشىعا ساي ەمەس قىلىق جاساپ»، دوسىم ءتارتىپ ساقشىلارىنىڭ قولىنا ءتۇسىپ، كومسومول قاتارىنان شىعارعان «اۋىر جازانى» كەشىرىپ، كومسومول بيلەتىن قايتىپ بەرگەن ۋاعى. سونىڭ الدىندا عانا ەلەنا، الياكبار ۇشەۋمىز وبلىستىق كومسومول جاستارى ايتىسىنا قاتىسىپ، ءوز باعىتىمىز بويىنشا جۇلدەلى ءبىرىنشى ورىندى الىپ، دۇرىلدەپ تۇرعان شاعىمىز عوي. قايران، جاستىق دەسەڭشى!
1987 جىلى جالاعاشتان تۋرا الماتى مەملەكەتتىك كونسەرۆاتورياسىنا جول تارتتىم. سونىڭ الدىندا ءبىر جىل بۇرىن اۋدانعا حالىق مۇراسىنىڭ جاناشىرى، سىر بويى فولكلورىنىڭ جيناۋشىسى ماردان بايدىلداەۆ كەلىپ، 60 جىلدىق مەرەيتويى تۋعان اۋىلى اققوشقاردا اتالىپ ءوتىپ، ماعان الماتىعا كەلۋ جايىندا كەڭەس بەرىپ، ەرەكشە ىقىلاس تانىتىپ كەتكەن. سول ساپاردا اقىن ساعي جيەنباەۆ، يرانبەك ورازباەۆ، قومشاباي سۇيەنىشەۆتەر تىلەكتەستىگىن ءبىلدىرىپ، اق جول تىلەگەن. ءسويتىپ، جىر جامىلعان جالاعاش ءبىزدىڭ قاناتىمىزدى قاتايتىپ، بەلىمىزدى بۋىپ، شەت-شەگى جوق ونەر مەن عىلىم جولىنا ەلدىڭ باتاسىمەن شىعارىپ سالعان. مەن سول ءۇشىن دە قايران جالاعاشىمدى ەرەكشە جاقسى كورەمىن. قۇرمەتىم دە سولاي، توپشىمدى بەكىتكەن كۇرەڭ توپىراققا ءتاۋ ەتۋدەن ءبىر تانعان ەمەسپىن. لايىم سولاي بولا بەرگەي!
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، بالالىق شاقتان ءبىراز جايدى حاباردار ەتتىڭىز، بۇل تاقىرىپقا ىڭعايى كەلگەندە قايتا اينالىپ سوعارمىز. ەكەۋمىز ءبىرتالاي جىل ءبىر سالادا قىزمەت اتقاردىق، وبلىستا ۇلكەن ءبىر سالانىڭ باسشىسى بولدىڭىز. مەنى ءبىر قىزىقتىرعانى، سوندا ءبىر بايقالعان جايت قاتارىڭىزدان الدەقايدا ەرەسەك كورىنەسىز. بولمىسىڭىزدا زاماننىڭ جاڭالىقتارى مەن «جاقسىلىقتارىنا» قاراعاندا كونەكوزدەرگە دەگەن قۇرمەت سەزىلىپ تۇرادى. بۇل اتانىڭ قانىمەن، تاربيەسىمەن، انانىڭ اق سۇتىمەن بويعا سىڭگەن قاسيەت پە، الدە باسقاشا ءبىر سەبەپتەرى بار ما؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– جاسىراتىنى جوق تىم ەرتە ەسەيدىك، وعان سەبەپ كوپ. زاماننىڭ جاڭالىقتارى مەن جاقسىلىعىنان دا كەندە قالعان جەرىمىز جوق. ءبىزدى ونەردە دە، عىلىمدا دا نوۆاتور قاتارىنا جاتقىزاتىنىن بىلەتىن شىعارسىز. بىراق ءبىزدىڭ بويىمىزعا بىتكەن قاسيەتتىڭ اۋەلدەگى اسىل توسەگى ەسكى. ول ەندى پەندەنىڭ قالاۋىمەن بولاتىن زاتتىق سيپاتتاعى نارسە ەمەس دەپ ويلايمىن. سودان كەيىن تاعدىر دەگەننىڭ اۋەلدە پەشەنەگە جازىلاتىنىنا سەنبەي كور. جالپى ماعان دۇنيە ەسىگىن اشقاندا سىر بويىنىڭ ادەبيەتى، فولكلورى، مۋزىكالىق مۇراسىن جۇيەلەۋگە وراي ەرەكشە ءبىر امانات جۇكتەلگەن بولۋ كەرەك. ايتپەسە تابيعي قابىلەتىمدى باسقا سالاعا باعىتتاسا مەنەن ءتاپ-ءتاۋىر دارىگەر، بىلىكتى اۋىل شارۋاشىلىعى مامانى، ەكونوميست نەمەسە زاڭگەر دە شىعۋى مۇمكىن ەدى. وسى سالاداعى عىلىم تۇرلەرىنە تەر توكسەم دە ەلگە پايدام شاش ەتەكتەن بولارى ءسوزسىز. ويتكەنى، اتالمىش سالانىڭ قاي-قايسىسىنا دا كەت ءارى ەمەسپىز. بەيىمدىلىك دەگەندى سودان بايقايمىن. بىراق امال قانشا، ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى مۇلدەم باسقا ارناعا بۇرعان اللانىڭ قۇدىرەتىنە نە شارا؟
تۇراق اديسۇلى:
– سوندا بالالىق، بوزبالا، جىگىتتىك كەزەڭدە وسى كاسىپپەن، فولكلورتانۋ عىلىمىمەن اينالىسامىن دەپ ءوزىڭىزدى دايىندادىڭىز با، بەكە؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– جوق، فولكلورتانۋ، ەتنوگرافيا، تاريح، مۋزىكاتانۋ، مادەنيەتتانۋ، جۋرناليستيكا سالاسىمەن شۇعىلدانۋ دەگەن وي اۋەلدە ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرىپ-شىققان ەمەس. «كىم بولاسىڭ؟» دەگەن ەركىن تاقىپقا «شاشتاراز بولامىن!» دەپ شىعارما جازعانىم كۇنى كەشەگىدەي ەسىمدە. مەكتەپ قابىرعاسىندا جۇرگەندە ولەڭ جازدىم، بىراق اقىن بولۋدى ارمانداعان جوقپىن. ەسىل-دەرتىم كونە دۇنيەگە – سىر سازدارىنا اۋا بەردى. شالداردىڭ قوڭىر داۋىسىنا ەسىم كەتىپ ىنتىزار بولدىم. بار ىنتام سۇلەيلەردىڭ اسىل جىرىنا جىعىلدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءسوز ونەرىنىڭ «دەرتىنە» شالدىقتىم، ەستى اڭگىمەنىڭ سوڭىنان كەتتىم، ەركىمدى باسقا ءبىر تىلسىمعا بيلەتتىم. ءتىپتى، كەيدە جەر باسىپ جۇرگەنىمدى سەزبەيتىن ەدىم، ۇنەمى قالىقتاپ ۇشىپ جۇرەتىن ءتارىزدىمىن. بويىمدى سونداي ءبىر الاپات كۇش بيلەدى. سول سەزىم ءومىرى سونبەيتىندەي، السىرەپ، ازايمايتىنداي كورەتىن. تەك «ءبىر جەردە سونداي كونەكوز بار ەكەن» دەگەندى ەستىسەم بولدى، قالاي دا قاسىنان تابىلىپ، كوكىرەگىندەگى قازىناسىن قاۋعالاپ وتىرعانىم. دۇنيەنىڭ بوياۋى دا بولەك بولىپ كورىنەتىن. ادام بالاسىنىڭ سونداي ءبىر التىنعا ايىر باستاعىسى كەلمەيتىن كەزدەرى بولادى ەكەن، تۇرەكە.
كۇن ساناپ سولاردىڭ تىلسىم الەمىنە سىڭە باستادىق. وعان ءوزىم سونداي قايىل بولدىم، سول سىرعا مالشىنعان راقات الەمنەن شىققىم كەلمەدى. ءسويتىپ ءجۇرىپ بالالىقتىڭ نە ەكەنىن تۇسىنبەي قالدىق. مۇنىم «بالالىعىم، شالالىعىم بولعان جوق، ەلدەن ەرەكشە ەدىم» دەگەن ءسوزىم ەمەس، ارينە. قاتەلىگىم قاپ تاۋىنان دا زور، بىلمەستىگىم ومان دارياسىنان دا تەرەڭ. امال قانشا، ەندى نە ايتقاندا ونىڭ قايتىپ ورالمايتىن كۇندەر قاتارىنا ءوتىپ ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ەندى تەك ىشتەگى بۇكپەنى رەتىنە قاراي سىرتقا شىعارۋدان باسقا امال جوق. سىر بويىنىڭ كۇرەڭ توپىراعى ءبىزدى شالدار كيگەن كونەتوز شاپاننىڭ شالعايىنا سالىپ ءوسىردى. ول كەزدە مەن مىنا جارىق جالعانىڭدا سولاردىڭ ايتقان ءسوزى، سالعان ءانى، تارتقان كۇيى، تولعاعان جىرى، مولدىرەتىپ يىرگەن ماقامىنان ارتىق قىزىق پەن بايلىق بار دەپ ويلاعان جوقپىن. ونى اجىراتا الاتىن حالدە دە ەمەس ەدىم. ءبىزدىڭ بالالىق شاقتىڭ داريعا-داۋرەنى وسىلاي ءوتتى.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، بۇل ءوزى دەرت قوي، ءيا؟ كادۋىلگى، ونەرگە شىن عاشىق جاننىڭ دەرتى ەمەس پە؟! عاشىقتار دۇنيەدەن بەزىپ، ىنتىزارىنىڭ سوڭىندا باز كەشىپ كەتەدى ەكەن. سىزگە دە بۇل دەرتتەن ارىلۋ ءۇشىن ءبىر ارەكەت جاساۋ كەرەك بولعان شىعار؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– شەجىرە، جىرعا دەگەن ءشولىمدى باسىپ، مەيىرىمدى قاندىرۋ ءۇشىن 12–13 جاسىمدا ەل ارالاپ، فولكلور جيناۋعا بەكىندىم. اكەم مارقۇم ءبىر زەينەتاقىسىنا «رومانتيك» دەگەن ماگنيتوفون ساتىپ الىپ بەرگەن. جۇرتتىڭ بالاسى سونداي تەحنيكانى بي الاڭىنا سۇيرەلەپ، يتىڭدەگەن بىردەڭەلەردى تىڭداپ جۇرگەندە، ءبىز قايدا، قانداي كەمپىر-شال بار دەسە، سولاردىڭ ەسىگىن توزدىرىپ، بالالىق قۋات كوزىنىڭ ءنارىن مۇرا جيناۋعا جۇمىلدىردىق. ساقالى بەلۋاردان كەلەتىن سول جارىقتىقتار مەنى جاتىرقاعان جوق، كەرىسىنشە، تۋعان بالاسىنا ايتپاعان سىرى مەن شىنىن مەنەن ايامادى، اپپاق پەيىلدەرىن توستى. قيالىمنىڭ ءبىر بۇرىشىندا بىلىمگە قاتىستى بۇلىڭعىر بىردەڭە جىلت ەتە قالعان كۇننەن باستاپ فولكلور جيناۋعا قۇنىعۋىم ۇدەي ءتۇستى. دۇرىس پا، جوق پا، اجىراتىپ جاتقان مەن جوق، باسى-كوزىنە قاراماي جيناي بەردىم. سويتسەم، اللا ءوزى پەندەسىن باعىتتاپ وتىرادى ەكەن عوي. سول بالا كۇنگى جيعان-تەرگەن ماتەريالدارىم الەمدىك فولكلورتانۋدا قالىپتاسقان مۇرا جيناۋ مەن قولجازبا حاتتاۋ زاڭدىلىعىنىڭ ىزىنەن ونشا اۋىتقي قويماپتى. الگىندەي تۇيسىگىمە كەيىن ءوزىم دە تاڭعالدىم.
تۇراق اديسۇلى:
– كەرەمەت، بەكە! ءبىزدىڭ اۋىل – اققىر جاقتاعى باينياز، جاڭاتالاپتاعى اباي، ماتاي، مالىك، مادەنيەتتەگى قيتاربەك اقساقالداردىڭ داۋىسىن بۇرىن-سوڭدى تاسپاعا تۇسىرگەن ەشكىم بولمادى. جارىقتىقتار، تاڭدى تاڭعا ۇلاستىرىپ جىرلايتىن ەدى-اۋ. ءبىزدىڭ اۋىلعا قارماقشىدان شامشات اپامىز كەلىپ، ۇيگە ءتۇسىپ، ءبىر ءتۇن جىرلاعانىن كوزىم كوردى. سول جىرشىلاردى اۋىلداعى ەتى ءتىرى اعالارىمىز باياعى سوۆەت زامانىنداعى ستولدىڭ ۇستىندە تۇراتىن ۇلكەن ماگنيتافونعا جازىپ الىپ جۇرەتىن. ونداي قۇرال ەكىنىڭ بىرىندە جوق، ساناۋلى عانا ۇيدە بولاتىن. بىراق سولار جازىپ العاندارىن كەيىن ىسكە اسىرا الدى ما، جوق پا، بىلمەدىم. ءار جەردە قالدى-اۋ، شاماسى. كوزى كەتكەسىن، بالالار قايتسىن وندايدى.
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– تۇرەكە، بۇل جالاعاشتا مەنىڭ بارماعان جەرىم، باسپاعان بەلىم، دەرەك الماعان ادامىم سيرەك. سول اققىرداعى باينياز جەلدەرباەۆ، جاڭاتالاپتاعى اباي الىشبەكوۆ، ماتاي عانيەۆ، مالىك توعىزباەۆ، مادەنيەتتەگى ايگىلى ءداۋىمشار ءبيدىڭ جيەنى راحمەت پەن قيتاربەك (سارى), تاڭداعى اۋباكىر ەسجانوۆ، قاراكەتكەندەگى جادىراسىن تاسبەرگەنوۆ، ءجانيىس نۇرباەۆ، كالينيندەگى قۇلمىرات مىساتاەۆ، ءابجان شاراپوۆ، اققۇمداعى شەجىرەشى المەش، ءىبان ارالباەۆ، ءبايدىلدا سارسەنوۆ، سۇلتانبەك ىسقاقوۆ، جالاعاشتاعى ساقىپ ءابجانوۆ، مىرزاعالي اقجولوۆ، مىرزاش يتەمگەنوۆ، سەرىك قانزاداەۆ، گاجدەنبەك قۋانىشەۆ، كوممۋنيزمدەگى مىلتىقباي اقمىرزاەۆ، اقسۋداعى الماعامبەت احمەتوۆ دەيسىز بە، مىنە، وسىلار ايتقان سان ءتۇرلى دەرەك پەن سولار ورىنداعان ءان، كۇي، ماقام ۇلگىلەرىن تولىق تاسپاعا ءتۇسىردىم. بۇل – تەك جالاعاش اۋدانى بويىنشا بالا كۇنىمدە جازىپ العاندارىم عانا. كەيىن قىزىلوردا وبلىسىنىڭ قالعان 6 اۋدانى، ستۋدەنت كەزىمدە قازاقستان تولايىم، كورشى قاراقالپاقستان، وزبەكستان، تۇركىمەنستاندى ارالاپ جەكە ەكسپەديتسيا جۇمىسىن جۇرگىزدىم. وعان قوسا قازاق راديوسى، م. و. اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى، ورتالىق عىلىمي كىتاپحانا، ورتالىق مۇراعات قورىندا ساقتالعان ماتەريالداردى ەل ىشىنەن جينالعان مۇرامەن بەتتەستىرىپ، ابدەن ەلەپ، ەكشەپ، كەرەگىمدى تولىق كوشىرىپ الدىم. كونسەرۆاتوريادا وقىپ جۇرگەن جىلدارى سونىڭ دەنىن ساناعا ءسىڭىرىپ، جۇرەككە جازىپ، جادقا الۋمەن اينالىستىم. نەسىن ايتاسىز، مۇرا جيناۋ، ونى ىسكە اسىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس.
تۇراق اديسۇلى:
– مىنا ارەكەتىڭىز عاجاپ ەكەن. اۋدان، وبلىس، ەلىمىزدىڭ سان قيىرى، كورشى مەملەكەتتەر... بۇل نە سوندا، بەكە، جانكەشتىلىك پە الدە ولەرمەندىك پە؟! تاڭدانىستان تۋعان سۇراق قوي. ءبىر ۇققانىم، ونەر مەن عىلىم جولىندا ءوزىڭىزدى اياماعانىڭىزدى ءبىلدىم. ايتسە دە، قازاقتا تەك دەگەن ۇعىم بار ەمەس پە؟ جەكە باسىڭىزدى ەشكىم كەمىتە الماس، دەگەنمەن ءتۇپ نەگىزىڭىزدە دە ۇلكەن قاسيەت بولىپ تۇر عوي، ءسىرا؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– اتانىڭ قانى، انانىڭ ءسۇتى ارقىلى كەلەتىن تۇما باستاۋى تۇنىق بولماسا، ءبارى بەكەر. شەشەم ۇلمەكەن ەركەعۇلقىزى كىشكەنە جولشارانىڭ اشاباي تارماعىنىڭ قىزى ەدى. ناعاشى جۇرتىم بايگەگە بۇقا قوسىپ، ءبىرىنشى كەلتىرگەن قابىل باستاعان اتاقتى «سەگىز قاسقا». ءتۇپ ناعاشىم ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆتىڭ «قان مەن تەر» تريلوگياسىنداعى قالەن – بارىمتاشى مۇراتتىڭ كوپتىلەۋى ءھام سول ابەڭنىڭ ءوزى. ءوز اكەم مىرزالىنىڭ ەسكىدەن حابارى مول بولدى، اكەسى ءجۇسىپ اعايىننىڭ داۋ-شارىنا ارالاسقان، بيلىگىنە جۇرت جۇگىنگەن اقساقال. ونىڭ اكەسى جاقىپ وتەۋلى بالاسى – ءبابي تىلەۋلەس يشان نۇرسەيىتۇلىمەن بىرگە تۇركىستاندا پىرگە قول بەرگەن سوفى. ونىڭ اكەسى وتەۋلى قوڭىرۇلى – ءتورت تۇلىگى تەڭ وسكەن، قاۋقارلى قازاق. اسىل سۇيەگى كىشى ارالدىڭ بويىندا، كوكارالدىڭ جونىندا جاتىر. سول توڭىرەكتەگى ۇلكەن قورىم ءاز بابامنىڭ ەسىمىمەن اتالادى. ارعى تەگىم بايىمبەت كوگىسۇلى – شەكتىنىڭ ستارشىنى، ءابىلحايىر حانعا قىزمەت جاساعان، كىشى وردانىڭ ەلشىسى قۇتلىمۇحاممەد تەۆكەلەۆپەن تامىر بولىپ ءوتىپتى جارىق جالعانىڭنان. تاريحي بەينەسىنە جازۋشى ءابىش كەكىلباەۆ «ۇركەر» رومانىنان ويىپ ورىن بەرگەن. جۇرتتىڭ قالاي قابىلدايتىنىن بىلمەدىم، اللاعا ايان، وزىمە بەلگىلى شىققان سويىمىز وسى! بويىمداعى قاسيەتتەر جيىنتىعىن ىزدەسەڭىز تىرەلەتىن نۇكتەنى سول توڭىرەكتەن تاباسىز.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، سىر بويىنىڭ جىرشىلىق، جىراۋلىق ونەرىن سىزدەن اسىرىپ زەرتتەگەن ەشكىم جوق دەسەم قاتەلەسپەيمىن-اۋ. بۇل جايىندا مونوگرافياڭىز، ءبىرتالاي زەرتتەۋ، تارماقتى ماقالالارىڭىز جارىققا شىققانىن بىلەمىز. كەيىن دوكتورلىق ديسسەرتاتسيا جازدىڭىز. سىر بويىندا قالىپتاسقان جىرشىلىق مەكتەپتەر باسقا وڭىردەن نەسىمەن ەرەكشەلەنەدى؟ سىر بويىنداعى قازىرگى جىرشىلىق ونەردىڭ باعىت-باعدارى، دەڭگەيى قالاي، جالپى بۇل سالانىڭ كورنەكتى وكىلدەرىنەن كىمدى ايتار ەدىڭىز؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– سىر بويىندا قالىپتاسقان جىرشىلىق ونەردىڭ باسقا وڭىرلەردەن ايىرىم ەرەكشەلىگى كوپ. تۇركى-موڭعول جۇرتىنداعى ەپيك جىرشىلارعا ءتان كۇڭىرەنگەن بۋردون دىبىس پەن قوبىز اسپابىنىڭ اراسىنداعى كەلىستى ۇيلەسىم سىردىڭ قوبىز ءۇندى جىراۋلارىنا اسەر ەتكەنى انىق. باستى ەرەكشەلىكتىڭ ءبىرى – وسى. مەن سول قوبىزداعى بۋردون دىبىستاردىڭ ءتۇرلى باعىتتا شاشىراي تارامدالۋىن كومەيدىڭ قۇمىعىڭقى ءۇنى ارقىلى دۇنيەنىڭ جاراتىلۋ اكتىسىن سيپاتتايتىن كەرتە رەتىندە كورسەتتىم.
ارينە، بۇل ۇلكەن جۇمىستاعى شاعىن عانا ماسەلە. دەسە دە، بىزگە دەيىن الگىندەي ۇدەرىستەن پايدا بولاتىن ىشەك تەربەلىسىنە داۋىسىن قوسقاندا كەڭستىكتە شيىرشىق اتىپ، شاشىراي بۇرالاتىن الابوتەن نەگىزدى، سول ارقىلى كورىنىس تاباتىن قىل ىشەك پەن كومەي ءتىلدىڭ تابيعي تۇردە ءوزارا كىرىگۋىنەن پايدا بولاتىن بۋردون فەنومەنى سىر بويىنداعى جىرشىلىق داستۇرمەن بايلانىستا كورسەتىلگەن جوق. سىر بويى ماقامدارىنىڭ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ ىرقىنا كونە بەرمەيتىن ەرەكشەلىگى دە وسىندا عوي. ولاي بولسا، مۇنى جەتە زەرتتەپ المايىنشا، سىر بويى جىرشىلىق ونەرىندەگى گەنەزيس، انتوگەنەز، فيلوگەنەز، فۋتۋروگەنەز دەگەندەردى ءتۇسىنۋ قيىن. ءبىز وسى ۇدەرىستىڭ سىر بويى جىرشىلىق داستۇرىمەن قالاي بەتپە-بەت كەلىپ، شەشىم تاپقانىن اجىراتىپ بەردىك.
سىر بويىنداعى بۇگىنگى جىرشىلىق ونەردىڭ باعىت-باعدارىن سىڭار اۋىز سوزبەن ءتۇيىپ ايتساق، قازىر بۇرىن-سوڭدى بولماعان سونى قۇبىلىس – ساحنالىق ونەر شەرۋى جەلكەن كەردى. جىرشىلىقتىڭ تولقۇجاتى بولىپ سانالاتىن كونە جىرلاردى قامتىعان بايىرعى جىرشىلىق رەپەرتۋار دا، ونىڭ تىڭداۋشىسى دا قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتىر. مەن ول ءۇشىن زاماناۋي جىرشىلاردى جازعىرا المايمىن. بۇل – الەمدىك ۇدەرىس. بىراق تاپ وسى كەزدە «بىزدە ءبارى جاقسى، جىرشىلىق ءداستۇر دامىپ كەلە جاتىر، وقۋ ورىندارىنان كافەدرالار اشىلۋدا...» دەپ، وتىرىكتى شىنداي، شىندى قۇداي ۇرعانداي ەتىپ جالعان سويلەۋدىڭ قاجەتى جوق. ءتىرى اعزا ءۇشىن جان تاپسىرۋ وڭاي ما؟ بۇل – سۋعا كەتكەن جاننىڭ تال قارماۋىنداي عانا ارەكەت. قازىر جىر، تەرمە ونەرىن، ماقام ۇلگىلەرىن ءتۇرلى دارەجەدە ناسيحاتتاپ جۇرگەن ايبەك، ارنۇر، سەرىك، اماندىق، ۇلجان، ايگەرىم، اقمارال، رۋسلان، مايرا، بيسەنبەك، بەرىك، ەلميرا، مارات، كۇنسۇلۋ، مۇحامەدالى سياقتى ساحناگەر ونەرپازدار بار. وسىلاردىڭ ىشىندەگى ەپيكالىق قارىمى كەڭ، بايىرعى ەپيكالىق جىرشىلىق ساناتقا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىنى الماس الماتوۆ. ال كونەنىڭ كوزىنەن قالىپ تۇرعانى جىرشى بيداس رۇستەمبەكوۆ، تەرمەشى جۇمابەك اققۇلوۆ، ءانشى ءالمىرزا نوعايباەۆ.
قازىرگى ادامنىڭ جانىن قولىنا، ياعني ساعاتىنا بايلاپ قويعان عوي. تىڭداۋشىنىڭ سالالى جىرلاردى باستان-اياق تىڭداپ، اڭگىمە ساپىرىپ وتىرۋعا ۋاقىتى جوق. سانانى دا، تۇرمىستى دا تەحنوگەندى ءومىرسالت جەڭىپ، كۇندەلىكتى ومىرىمىزگە ۇستەمدىك ورناتىپ بولعان. سول ءۇشىن ەندىگى كوپ قيسىننىڭ تىزگىنىن عىلىمعا، وسى سالا ماماندارىنا ۇستاتۋ كەرەك. جىرشىلىق كوممۋنيكاتسيا جۇيەسىن جەدەل تۇردە وزگەرتۋ كەرەكتىگى جايىندا ەكى كۇننىڭ بىرىندە زار قاعىپ ايتىپ وتىراتىنىمىز سوندىقتان. الايدا عىلىمنىڭ ءسوزى جانعا جايلى سىلقىلداق جىر ەمەس. كەيدە ونىڭ مۇلدەم قاتقىلتىم بولۋى دا ىقتيمال. ونى جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي مايداي جاعادى دەپ تاعى دا وتىرىكشى بولا المايمىز. سول ءۇشىن ءبىزدىڭ جۇرتقا تاڭداۋ جاساۋ قاجەت. كولگىر سويلەپ، ءبىر-ءبىرىمىزدى جورتا ماقتاپ، وسى بارىمىزدان دا ايرىلامىز با؟ جوق، الدە شىندىقتىڭ بۇجىر بەتىنە تۋرا قاراۋ ارقىلى بايىرعى جىرشىلىق ءداستۇر كەلىپ تىرەلگەن زاماناۋي ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاۋىپ، كول-كوسىر مۇرانىڭ باعىن وركەنيەتكە لايىق اشاتىن سونى سوقپاق ىزدەيمىز بە؟
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، ۋاقىت ءبىر ورنىندا تۇرمايدى، الدىڭعى بۋىن كەتىپ، كەيىنگى تولقىن جاستار كەلەدى. ءبىز كوزىمىز كورمەگەن ۇلتتىق ونەردىڭ قاينارى بولىپ سانالاتىن قانشاما ءدۇلدۇل ومىردەن ءوتىپ كەتتى. بۇرىنعىلار ءجۇرىپ وتكەن جول مەن بۇگىنگى كۇن تالابى اراسىندا ساباقتاستىق بايلانىس بار ما، ونەرگە كەيىن كەلگەن ىنىلەرىڭىز بەن قارىنداستارىڭىز وسى بايلانىستى قامتاماسىز ەتە الدى ما؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– كوزى ءتىرى ايتۋشىلاردىڭ ونەرىنە قاتىستى تورەلىكتى مىرزا ۋاقىت ءوزى بەرە جاتار. جۇيە جوق جەردە بىردەڭە ايتۋدىڭ ءوزى قيىن. ال ومىردەن ءوتىپ كەتكەن جىرشىلاردىڭ جايىنا كەلسەك، وندا سۇراعىڭنىڭ كوتەرگەن تۋى بۇگىن تۇسپەيدى، تۇرەكە. مۋزىكالىق انتولوگيا، ەنتسيكلوپەديا جاساۋ تاجىريبەمدەگى تىرناقالدىم «ماڭعىستاۋدىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» (96 ءان، كۇي، ماقام) بولاتىن. سونداي جۇمىستىڭ كەلەلىسى قازاق، ورىس، اعىلشىن تىلىندەگى قازاقستانداعى 17 كونفەسسيانى تۇتىناتىن 100-دەن اسا ەتنوس وكىلدەرىنىڭ ونەرىنە قاتىستى «قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ مۋزىكالىق مۇراسى» («مۋزىكالنوە ناسلەديە ەتنوسوۆ كازاحستانا»، «The musical heritage of ethnic groups in Kazakhstan») دەگەن ەڭبەگىم 2015 جىلى قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قوعامدىق-ساياسي ينستيتۋتىنىڭ قۇرىلعانىنا 20 جىل تولۋىنا وراي قازاقستان ۇكىمەتىنىڭ قاۋلىسىمەن جارىق كورگەنىن بىلەسىز.
سىر ونەرىنىڭ جاناشىرى، مارقۇم قاھارمان باباعۇلوۆتىڭ قارجىلىق كومەگىمەن جارىق كورگەن «سىر سۇلەيىن سۇراساڭ» انتولوگياسىنا قىزىلوردا وبلىسىنىڭ 7 اۋدانىنان (ارال، قازالى، قارماقشى، جالاعاش، سىرداريا، شيەلى، جاڭاقورعان) شىققان 67 ءانشى، كۇيشى، جىرشىنىڭ رەپەرتۋارى جايىندا مالىمەت، 298 ءان، كۇي، ماقام ۇلگىلەرىن توپتاپ بەرگەن بولاتىنمىن. سىر بويىندا مادەنيەت باسقارماسىنا باسشىلىق جاساعان جىلدارى وسى جۇمىستى كۇردەلەندىرىپ، «قايتالانباس داۋىستار» («نەپوۆتوريمىە گولوسا». انتولوگيا ماستەروۆ سىردارينسكوگو رەگيونا) دەگەن اتپەن 237 سىر ساڭلاعى جايىندا قۇندى مالىمەت، جەكە جيناۋ جۇمىسىمنىڭ ناتيجەسىندە ءتۇرلى مۇراعات قورلارىنان الىپ جۇيەلەگەن 523 ءان، كۇي، ماقام ۇلگىلەرى، تەرمە، تولعاۋ، حات، جاۋاپتاسۋ، ەپيكالىق جىر ۇزىندىلەرى، سونداي-اق ءانشى، كۇيشى، جىرشى، اقىن، اكتەر، جازۋشى، عالىم، قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ داۋىسىن توپتاپ بەردىم. سولاردىڭ اراسىندا مەن رۇستەمبەك جيەنباەۆ، نۇعىمان مولىباەۆ، راحمەت مازقوجاەۆ، كۇندەباي الدوىعاروۆ، ءابىلدا جۇرگەنباەۆ، ءسۇيىباي اقباەۆ، بالقاشباي ءجۇسىپوۆ، بەرەكەت وماروۆ، كوشەنەي رۇستەمبەكوۆ، الشىنبەك سارسەنباەۆ، تەمىرحان ەرعاليەۆ، بولاتبەك ەرداۋلەتوۆ، سۇراعان مىرزاەۆ سەكىلدى دۇرلەردى تىڭداۋدان جالىقپايمىن. ارينە، ول قالعاندارىن مۇلدەم تىڭدامايمىن دەگەن ءسوز ەمەس. زامانى ءبىر ايتۋشىلار اراسىندا ماقامدى وسى جايساڭدار سەكىلدى قۇبىلتاتىن جىرشىلار تىم سيرەك ەدى.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، ءبىراز ۋاقىت قىزىلوردا وبلىسىنىڭ رۋحانياتىنا، مادەنيەتىنە قىزمەت ەتتىڭىز. ۇلكەن سالانىڭ باسشى بولىپ جۇرگەندە قىرۋار جۇمىستار اتقارىلدى. ونى كۇندە كوزىڭىزگە ايتىپ جاتپاسا دا، كوزىقاراقتى ەل بىلەدى. العاش رەت «قورقىت جانە ۇلى دالا سازى» حالىقارالىق فەستيۆالى ءوتتى، الگىندە ءوزىڭىز ايتقان «قايتالانباس داۋىستار» مۋزىكالىق انتولوگياسى، «سىر سۇلۋى»، قايداسىڭ؟»، «جانىمنىڭ جارتى قوبىزى» ءۇنتاسپاسى، «سىر ءوڭىرىنىڭ مادەنيەتى» تاريحي انىقتامالىق البومى، جاۋىنگەر اقىنداردىڭ حات ولەڭدەرىن قۇراستىرىپ «مايداننان حات» جيناعىن شىعاردىڭىز. وسىنىڭ ءوزى ءبىر ينستيتۋت اتقاراتىن جۇك قوي. ءسىز سونى جالعىز ءجۇرىپ-اق رەتكە كەلتىرىپسىز.
تاپ سول كەزدە بۇرىن كوڭىل بولىنبەگەن قىلقالام شەبەرلەرىنىڭ شىعارماشىلىعى ەرەكشە باعالانا باستادى. بىرنەشە رەسپۋبليكالىق سۋرەتشىلەر پلەنەرى وتكىزىلدى. سونىڭ قورىتىندىسىمەن ءو. ماماقوۆانىڭ، ق. زاكىرۇلىنىڭ «قۇس جولى»، ر. شەگەباەۆتىڭ «قورقىت مەنىڭ جۇرەگىمدە»، «سىر مۇراجايىنىڭ عاجايىپتارى»، س. ءپىرماحاننىڭ «قىلقالام شەرتكەن جىر عالام»، «تاۋەلسىزدىكتىڭ سىرلى بوياۋلارى» البومدارى مەن تالانتتى رەجيسسەر ءا. حۇسەيننىڭ «سول ءبىر جاڭا جىل» كىتابى شىقتى. جوعالدىعا سانالىپ جۇرگەن ن. كەنجەعۇلۇلىنىڭ «تاعايمۇرات» داستانى، ماناپ پەن مۇحتارعا دەيىنگى ايتىستىڭ 27 جىلىن قامتيتىن «سىردا وتكەن ءسوز سايىس»، ۇستازىڭ ماناپ كوكەنوۆ جيناعانمەن زەرتتەۋسىز قالعان ق. الدابەرگەنوۆتىڭ «اسىلمىن ءالى كۇنگە تانىلماعان»، سۇلەيلەر ءىزىن جالعاعان ولەڭ يەلەرىنەن ەكشەپ «سىر ساڭلاقتارى» جيناعى، «جىراۋ» عىلىمي-تانىمدىق، كوركەم قويىلىمدى فيلم جاسالدى. سولاردى قۇراستىرىپ، العى ءسوزىن جازىپ، جاۋاپتى رەداكتور، ومىرباياندىق دەرەكتەرىن جازۋ جۇمىستارىن دا اتقاردىڭىز. اراسىندا استانا، الماتى، وسكەمەندە قىزىلوردا وبلىسىنىڭ كۇندەرىن وتكىزىپ جاتاتىن ەدىڭىز. ول از بولسا، قىزىلوردا وبلىسىنىڭ ءبىراز باسقارماسىنىڭ ءىس-شاراسىن ءسىزدىڭ مويىنعا ارتىپ قوياتىن. زىر قاعىپ ءجۇرىپ 7 اۋداندى ارالاپ، سولاردىڭ مادەني جۇمىسىنا باعىت، باعدار بەرەتىنسىز. مەن ءوز باسىم تاڭ قالامىن، ءتىپتى ميىما سيمايدى، وسىنىڭ بارىنە قالاي ۇلگەرىپ ءجۇردىڭىز؟
كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ ازاماتتار وسىنشاما جانكەشتى ەڭبەكتى كورەر، ءتۇبى ەسكەرەر دەپ ويلايمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، مەنىڭشە ءسىز ەلىڭىزگە بەرەتىنىڭىزدى ءبىر ادامداي-اق بەردىڭىز، ءتىپتى سىباعالى ۇلەسىڭىزدى اسىرىپ جىبەردىڭىز. ال ەندى ەلدەن نە الدىڭىز، سونى ايتىڭىزشى؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– اكادەميك جازۋشى م. اۋەزوۆتىڭ «ءبىزدىڭ ماردان بار جەردە قۇلدىڭ كەرەگى جوق ەكەن عوي» دەگەن ءسوزىن ەرەكشە ىلتيپاتپەن ايتىپ جۇرەتىن، يماندى بولعىر ماردەكەڭ. سول ايتقانداي-اق بولعان دا قويعان ەكەن، تۇرەكە. دەگەنمەن راقمەت، ءبىر ادامنىڭ ەسكەرگەنى مىڭ ادامنىڭ قوش كورگەنى دەپ قابىلدادىم بۇل ءىلتيپاتىڭىزدى. ارينە، كەزىندە تالاي ءىستىڭ ارقاۋىنا مۇرىندىق بولعان شىعارمىز، كوپ جاعدايدا يدەيا قوسقان بولارمىز، رەتىن تاۋىپ بولار جاعىن كورسەتكەن، وبلىس باسشىسىنا ءتۇسىندىرىپ، مادەنيەتتىڭ مىڭ سان ماسەلەسىنە كوزىن جەتكىزىپ، سەنىم شاقىراتىنداي ەتىپ جاساندىرعان كەزىمىز از بولماعان شىعار. ونى اللا بىلەدى. ايتەۋىر، قانشا جىل باسشى بولعاندا، ەشكىمگە سويلەيتىن ءسوزىمدى جازدىرىپ كورگەن جوقپىن، ءوزىمىز دە قاعازدىڭ مورىنە قاراۋدى بىلمەي كەتتىك.
باسشىعا ءسوز كەلمەۋ جاعىن ويلاپ، كوپاسا ءوزىم جۇگىرەتىنمىن. قىزىلوردا قالاسىنىڭ ورتاسىندا «سۇلەيلەر» دەگەن اللەيا بار. سونىڭ يدەياسىن عىلىمي نەگىزدەپ، سەرجان نامەتشانىڭ اۆتورلىعىنداعى ءبىر ۇشى قالام، كەلەسى ۇشى نايزا تەكتەس ستەللانىڭ ءمان-ماعىناسىن اشىپ، «سۇلەيلەر» دەگەن سوزدەن باستاپ، جاعالاي تاسقا قاشالعان ماتىندەردى تۇگەل ءوزىم جازىپ شىققانمىن. ارينە، مەملەكەتتىك قىزمەتتە ءجۇرىپ، ءبىر جاعى شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋ ادامدى شارشاتادى. شارشاعاندا دا، ءبىرجولا ءسولىڭدى سىعىپ الادى عوي. ەسەسىنە، قازىر قانداي، كورگەن ادام سۇيسىنەتىن ەسكەرتكىش بولىپ قالدى.
دەسە دە، سول جوبانىڭ قۇرىلىسى كەزىندە قالىپ قويعان ەرەكشە ءبىر دەتالدى كەيىن ەشكىم قولعا المادى. ءبىر اكىمنىڭ يگى جۇمىسىن سونىڭ ورنىنا كەلگەن باسشى جالعاستىرا بەرمەيتىنى قاسىرەت قوي. نەگىزى، «سۇلەيلەر» اللەياسىندا دىبىس ۇلعايتقىشتان كۇندىز-ءتۇنى «سىر سۇلەيىن سۇراساڭ» مۋزىكالىق انتولوگياسىنا ەنگەن، باسقا دا كونە ءان، كۇي، ماقامدار ايتىلىپ تۇرۋ كەرەك بولاتىن. اسىرەسە كوكتەم، جاز، كۇز ايلارىندا، اللەيادا ءجۇرىپ سەرۋەندەگەن سىر حالقى، كەلىمدى-كەتىمدى مەيماندار سول كونە سازداردى تىڭداپ، رۋحاني توعايسىن دەگەن ىزگى ويىمىز ىسكە اسپاي قالدى. كىم بىلەدى، مۇمكىن وسى سىر-سۇحباتتان كەيىن ول ماسەلەنى قايتادان قولعا الۋى مۇمكىن عوي. مادەنيەت سالاسىنا كەلگەن باسشى اسقاربەك ەسجانوۆ نەمەسە قالا اكىمى عانيبەك قازانتاەۆ وسى جۇمىستى جاڭعىرتسا، قۇبا-قۇپ ەمەس پە؟ ەڭ باستىسى يدەيا دۇرىس، ال ونى يدەولوگياعا اينالدىرۋ باسشىلاردىڭ مىندەتى. وسىنداي اللەيانى ءار وبلىستىڭ ورتالىعىنان اشىپ، سول ايماققا ءتان ءداستۇرلى ءان، كۇي، ماقامداردى كۇنى-ءتۇنى ساڭقىلداتىپ قويسا، قانداي جاراسىمدى بولار ەدى. مادەني ناسيحات پەن ساياسي جارنامانىڭ دا ۇلكەن ءتۇرى وسى ەمەس پا؟ ەڭ بولماسا قازىرگى اۋلەكى اۋەندەردەن ميىمىز تىنىعار ەدى. بۇل اسىل ويىمىز ءۇشىن پاتەنت سۇرامايمىز، ارينە (كۇلدى).
قىزىلوردا وبلىسىنىڭ مادەنيەت باسقارماسى مەن حالىق شىعارماشىلىعىن دامىتۋ ورتالىعىندا، بۇرىنعى كوزكورگەننەن قازىر كىمدەردىڭ قالعانىن بىلمەيمىن، جۇمىس جاسايتىن قىزداردىڭ قاي-قايسىنىڭ دا ەڭبەگى ەرەن، تاپقان نانى ادال عوي، شىركىن. كۇن، ءتۇن دەپ ۋاقىتپەن ساناسپاي، باي، بالا، جانۇيا دەپ الىپ قاشپاي، جانىن جالداپ جۇرگەن جاندار عوي. ايتپەسە، ءىس-شارا دەگەن كىم-كىمدى بولسىن سارقىپ، قاجىتىپ جىبەرەتىن نارسە. جىل بويى حالىقتان العان باتاڭدى ءبىر شارادا ميكروفون شيق ەتە قالسا، بولدى، ءبارىن جۋىپ-شايىپ، كىم جامان «تۇگەنشە وڭباعان!» بولىپ شىعا كەلەسىڭ. مەن وتكىزگەن ءىس-شارالاردىڭ شەشىمىن كوبىنە ستسەناريست، رەجيسسەر ورىنكۇل بۇرحانوۆا مەن وڭتالاپ نۇرماحانوۆ جاسايتىن. ءوزىم دە سالاعا ەنشىلى بولعان سوڭ، ولارمەن بارىنشا ءتۇسىنىسىپ باقتىم. ارينە، ەكەۋى دە مىنەزگە كەن ەمەس، مەنىڭ دە جىبەكتەي ەسىلىپ تۇرعانىم شامالى. الايدا، جونعا سالساڭ جۇيرىك، جولعا سالساڭ جورعا سول ەكەۋىنىڭ مەنەن قانداي پايدا كورگەنىن بىلمەدىم، ءوز باسىم وسىلاردىڭ جۇمىسىنان كوپ نارسە ءتۇيدىم.
جاسىراتىنى جوق، مادەنيەت مينيسترلىگى بەرەتىن سالالىق «قر مادەنيەت سالاسىنىڭ ۇزدىگى» توسبەلگىسىن الىپ بەرۋگە جوسپارلى تۇردە جۇمىس جاسادىق. سالاعا ماڭداي تەرىن توگىپ، عازيز عۇمىرىن ارناعان جان ەڭبەگىنىڭ جەمىسىن دەر كەزىندە كورگەنى يگى عوي. قازاق «اتىمدى اتا دا، سىباعامدى يتكە تاستا!» دەگەن جوق پا؟ مادەنيەت باسقارماسىندا ساۋلە كامالوۆا، الما قويشىعۇلوۆا ەسىمدى ەكى قىز بولدى. ەكەۋى دە جالاعاشتىق، سالاعا 30–35 جىلدان ەڭبەك سىڭىرگەن. سول ەكەۋىن اتاقتى ەتۋ ءۇشىن بارىمدى سالدىم. ويتكەنى، باسقارمادا جۇمىس جاسايتىن ءبىر قىزمەتكەر ەلەنبەگەن. وسىنداي كوزقاراستان سوڭ ولاردىڭ ءوزى كىمدى ەلەگەندەي؟ مۇنداي «حاق جارىلقاپ» جاعدايدان مەكەمە باسشىلارى دا قۇر قالعان جوق. ونداعى ويىم: وزىندە اتاق جوق باسشى ونى وزگەگە دە قيمايدى عوي. وزىمە دەيىنگى 10 جىلعا زەردەلەۋ جاساعاندا، وبلىس بويىنشا العانى 10-شاقتى ەكەن. مەنىڭ تۇسىمداعى 5 جىلدا 40-شاقتىسىن بۇكتەدىك. از با، كوپ پە، ول جاعىن بىلمەدىم. مەن از دا بولسا شاراپاتىمدى تيگىزۋدى عانا ويلادىم. بۇل جايىندا كەزىندە دوسىم دۇيسەنبەك اياشۇلى «قازىعىنا بايلانعان قاسيەت» دەگەن ماقالاسىندا كەلىمىن كەلىستىرىپ جازدى.
مىنە، مەن وسىنداي جانداردىڭ العىسىنا بولەندىم. ارينە، ول تىزىمگە دە قاڭعالاقتاعان ءبىر-ەكى كولدەنەڭ كوك اتتى كىرىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. ونى جاسىرمايمىن. دەمەك، سولاي بولۋى ءتيىس ەدى. العىس دەگەننەن شىعادى، وبلىستىق ارداگەرلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى، شەشەن ءتىلدى سەيىلبەك شاۋحامانوۆ بىزگە قاراتىپ، «شىمشىقتى دا قاساپشىعا سويدىرۋ كەرەك ەكەن عوي» دەگەنى بار ەدى. مەن سول سەكەڭنىڭ باتاسىن الدىم. تۇڭعىشىمنىڭ ۇيلەنۋ تويىندا «اسىعىڭ الشىسىنان ءتۇسسىن!» دەگەن سۋۆەنيردى قولىما ۇستاتىپ تۇرىپ، «بەرىكجان، اپاڭ ەكەۋمىز ادەيى ىرىم ەتىپ الىپ كەلدىك، مەنىڭ باعىم جۇعىستى بولسىن!» دەگەنى بار ەدى. ءومىر الدا عوي، باتاسىن راببىم ءوزى قابىل ەتكەي! شەشەن ادام ەدى، مەن ونىڭ قالىڭ توپتا قاشان، قانشا سويلەگەندە اۋەلگى ءسوزىن قايتالامايتىن، كوپ كىسىدە كەزدەسە بەرمەيتىن سيرەك ادەتىن ۇيرەنۋگە تىرىستىم، ءوزىن ۇستاز تۇتىندىم. سول ارقىلى جازۋشى، «تۇران-قازالى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى المامبەت الىشەۆپەن ارالاستىم. كەيىن الەكەڭنىڭ 70 جىلدىعىندا بايانداما جاساپ، ءبىر مەرەيتويىندا شىعارماشىلىعى جايىندا ۇلكەن ماقالا جازدىم. وسى جيىننان كەيىن قر تۇڭعىش پرەمەر ءمينيسترى ۇزاقباي قارامانوۆ اعامەن قويىن-قولتىق ارالاسىپ، اقىرعى كۇندەرىنە دەيىن بالاسىنداي بولىپ قىزمەتىن جاسادىم. جاقسىدان جۇعىستى بولاتىن شاراپات پەن شاپاعات دەگەنىڭ وسى ەمەس پە؟!
ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلكەندەرى ءبىر-ءبىر بەلەس قوي. قازاقستاننىڭ حالىق ءارتىسى سەرىك شوتىقوۆ، رەجيسسەر ءامىر-تەمىر حۇسەيىن، اكتەر باقىتبەك الپىسباەۆ، سۋرەتشى سەرىك ءپىرماحانوۆ، جۋرناليست احات جاناەۆ اعامىز كەزدەسكەندە «بەرىكجان!» دەپ تۇرۋشى ەدى. وكىنىشكە قاراي دەنى كەلمەستىڭ كەمەسىنە ءمىنىپ كەتتى عوي. وبلىس اكىمىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ماديار الدوڭعاروۆ اعامىز بەن اقىن قادىر مىرزا-ءاليدىڭ اراسىندا ۇلكەن دوستىق بار ەدى. بىراق ول كىسىنىڭ قىزمەتى قولبايلاۋ بولدى دا، قادىر اعانى كۇتىپ الۋ، سىردان قاشان قايتقانشا قاسىندا بولۋ، قوسىن جەگۋ، شىعارىپ سالۋ باقىتى اقىرى بىزگە بۇيىردى. كوكىرەگىندەگى قازىناسى سارقىلماي كەتكەن، بەلگىلى ورىندار تاراپىنان جازىپ الىنباعان نار قازاقتىڭ ءبىرى وسى. «بەرىكجان، بەلگىلى ءبىر ۋاقىتتان كەيىن قىزمەتتى تاستا، شىعارماشىلىققا كوش!» دەۋمەن كەتتى. قادەكەڭدى تانۋ ارقىلى ونىڭ پوەزياسىن جاتقا سوعاتىن، سىر سۇلەيلەرىنىڭ سارقىتىنداي ساپەن اڭساتوۆ اعامىزبەن ەتەنە بولىپ كەتتىك. قايسى ءبىرىنىڭ اتىن اتاي بەرەيىن، سىر بويىنىڭ جەتى اۋدانى، قالاسى مەن دالاسىنداعى ۇلكەندەرىمىزدىڭ بارىمەن ارالاسىپ، قىزمەت بابىندا ءجۇرىپ ءتالىم الۋدىڭ ءوزىم ءۇشىن سونى جوباسىن جاساپ، سول دىتتەگەنىمدى ىسكە اسىرعانداي بولدىم.
قانشاما ازاماتتارمەن تانىسىپ، ساپارلاس، دامدەس بولىپ، تۋعان ەلدىڭ توپىراعىن ارمانسىز ارالادىق. شىنىن ايتقاندا، ءبىز ەلدى بىلمەيدى ەكەنبىز. بالالىق شاق ءوز الدىنا، ال ەسەيىپ، ەڭسە تىكتەگەندە كەلىپ، قىزمەت جاساپ، اعا-ىنىمەن ارالاسۋدىڭ ءجونى ءبىر باسقا بولادى ەكەن. مىنە، سول ارالاس-قۇرالاستىقتىڭ ءىزى ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر. اينىماس ادال دوس جينادىق، تاسادا تۇرىپ تاس اتاتىن دۇشپان دا تاپقان بولۋىمىز مۇمكىن. ونسىز بەكەر ەكەن، ەت پەن سۇيەكتەن جارالعان پەندەنىڭ جولى تاقتايداي ءتۇزۋ بولمايتىنىنا، اق پەن قارانىڭ ايقاسى ماڭگى ءجۇرىپ وتىراتىنىنا ەلدە جۇرگەندە كوزىم جەتە ءتۇستى. سىر بويىندا مىڭعا تارتا تاريحي، مادەني، ارحەولوگيالىق ەسكەرتكىشتىڭ ءىزى بار. سونىڭ ءبىرشاماسى ساقتالعان. وزىمە قاتىستى بولعان سوڭ، قىزمەت جايىمەن ءجۇرىپ سولاردىڭ تاريحىن قايتا تانىپ، بۇگە-شۇگەسىن انىقتاپ، بۇرىن بەيمالىم بولىپ كەلگەن سىرلارىن اشىپ، ءوزىمدى تاريح پەن ارحەولوگياعا جەكتىم. ەلگە كەلىپ ەڭبەك ەتپەسەم، مۇمكىن سول قىرىمىز جابۋلى قازان كۇيىندە قالا بەرگەن بولار ما ەدى، كىم ءبىلسىن؟ مۇنى 20 جىل وتكەندە قايتا تابىسىپ، وزگەشە تانىسقان تۋعان جەردەن جۇعىستى بولعان ولجا دەمەگەندە نە دەۋگە بولادى؟ بۇل جاعىنان ءبىزدىڭ العانىمىز شاش ەتەكتەن.
ەل بىزگە ەرەكشە ىقىلاس تانىتتى. جۇرگەن جەرىمىزدە قوشەمەت، قۇرمەت كورسەتتى. قارىمتاسىنا، ءبىز دە بەدىرەي بولماۋعا تىرىسىپ باقتىق. بىراق كىم بىلەدى، قاتە باسقان جەرىمىز دە بار شىعار؟ پەندەنىڭ جازا باسپايتىن كەزى جوق قوي. ادامتانۋ دەگەن ارنايى عىلىم سالاسى جوق، بىراق بارلىق عىلىم سوعان كەلىپ سۇيكەنە بەرەدى. ابايشا ايتقاندا، تۋعان توپىراق توسىنەن سول زاھيري عىلىمنىڭ ءدامىن تاتتىق. بىراق ول وتە ۇزاق كوكتەپ، تامىر الىپ، بۇرشىك اتۋىنىڭ وزىنە جىلدار جىبەرەتىن كۇردەلى ۇدەرىس. ەڭ باستىسى ساناڭا، جۇرەكتىڭ تۇبىنە سونىڭ ۇرىعى ەگىلسە بولدى. قاي نارسەنىڭ دە اقىرىن تەك اللا بىلەدى. ويتكەنى، ادامنىڭ تابيعاتى قۇبىلىپ تۇرعان ساعىم سياقتى. اللا جاراتقان تابيعاتپەن ادام تابيعاتىنىڭ اراسىندا ءسوزسىز ۇقساستىق بار. دەسە دە، قاتار الىپتەۋگە كەلمەيتىن قۇبىلىستار.
كەيىنگى كەزدە ەلگە ءجيى بارىپ تۇرامىن. الايدا، بىرەن-ساران ءىلتيپاتى ۇزىلمەگەن، ءسوزىڭدى تۇسىنەتىندەر بولماسا، باسقا ەشكىمنىڭ مازاسىن الىپ، رەتسىز حابار سالىپ، بۇيىمتايلاتۋعا جوقپىز. كوبىنە اقباستى، بوگەن جاعىن اينالدىرىپ كەتەمىز. زامانىندا 17 مىڭ قىلقۇيرىق بىتكەن 8 مىڭ شاڭىراق كىشكەنەگە بيلىگى وتكەن اتاقتى نۇرباي ءبيدىڭ ۇرپاعى، اعايىنعا ساۋلەسى تۇسكەن امانباي ەرحاتوۆ ەسىمدى قازاق بار. سول ەكەۋمىز ەتەنەمىز، تابيعاتپەن بەتپە-بەت كەلىپ وتىراتىن اڭساق ادەتتەن قۇر الاقان ەمەسپىز. بۇل دا ەلدەن ەنشىلەگەن، تۋماساق تا تۋعانداي بولعانىم. ورىسقا قىلىش كوتەرىپ، مىنەز كورسەتكەن قاسقا شالداردىڭ توبەل تۋعان بۇگىنگى ءبۇتىن تۇياعى، ارعى اتاسى اقجايىقتى جايلاعان تەكە باتىر، كەيىن ەسكى كوڭىنىڭ ورنى ورال اتانعان ەسىلدەردىڭ سارقىتى جالعاسقان قۇلەكەنوۆ دەگەن باۋىرىم بار. مىنە، اۋەلى اللانىڭ، سودان سوڭ ەلدىڭ ماعان قوساقتاپ بەرگەن «ولجاسى» وسىلار. كوبىنىڭ ءتۇسىن تۇستەپ، اتىن اتاي المادىم، ول تاراپتا كەيىن ۇلكەن وكپەگە قالۋىم بەك مۇمكىن.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، جاس شاعىندا ارمان قۋىپ، الماتىعا كەتكەن اقىن-جازۋشىلار ۇلكەيگەسىن ەلگە ورالىپ جاتىر. ادام پەندە قالاي بولعاندا دا تۋعان توپىراقتى اڭساماي تۇرمايدى عوي، ءسىز دە ەل اعاسى جاسقا كەلدىڭىز، ءبىر سىر بويى عانا ەمەس، قازاقستانعا قاجەت مامانسىز، ەلگە قايتۋ ويىڭىزدا جوق پا؟
بەرىك ءجۇسىپوۆ:
– اللا ءساتىن سالىپ ەلگە بارىپ، ازدى-كوپتى قىزمەت جاساپ، اعالارمەن، ازاتتارمەن سىيلاسىپ، وڭ-سولىمىزدى تانىعاننان كەيىن ەلدە قالىپ قويۋ كەرەك ەدى، نەگىزى. ارعى جاعىمدا ونداي ىزگى ويدىڭ بولعانىن جاسىرمايمىن. ويتكەنى، وسى ۋاقىتقا دەيىن ءبىز جيىپ-تەرگەن تاجىريبە مەن ونەر، عىلىم، پەداگوگيكالىق وي-تولعامدار قازاققا، سونىڭ ىشىندە تۋعان توپىراعىم – سىر بويىنا كەرەك ەكەنىن جاقسى بىلەمىن. ەلگە قۇر قول بارۋعا بولمايدى عوي. ءبىز بارساق، رۋحانيات سالاسى تەك ولجالى بولماق. بىراق كەۋدەسىن كەك كەرنەگەن ماحامبەتتىڭ الگى ءبىر ايتا بەرەتىن تولعاۋىنداعى «لاشىن قۇستىڭ تەپكىنى» سەكىلدى ءبىر «ەكپىن» استانا ارقىلى ءبىزدى الماتىعا قايتا الىپ كەلدى.
جەتىسۋعا ەكىنشى مارتە ورالعاننان ۇتپاساق، ۇتىلعان جوقپىز. ۇلكەن-ۇلكەن جوبالارعا قاتىسىپ، «قازاقستانداعى ەتنوستاردىڭ مۋزىكالىق مۇرالارى» اتتى 3 تىلدەگى قوس تومدىق مادەنيەت مينيسترلىگى جاساعان ەرەكشە جوبالار قاتارىنا ەنىپ، جوسپارلى تۇردە جارىق كوردى. جاڭىلماسام، ەڭبەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ ارنايى قاۋلىسىمەن باسپا بەتىن كورگەن قازاق ازىرگە ءبىز شىعارمىز. سودىقتان، قازاقستاننىڭ قاي تۇكپىرىندە جۇرسەك تە ەلدى ويلاپ، ساعىنىپ جۇرەتىنىمىز راس. باياعى ءسوزى ءۋالى سەيىلبەك شاۋقامانوۆ اعا بەرگەن جاريا باتا قاتە كەتپەسە، بۇيىرسا ءبىز ءالى سىر بويىنىڭ كۇرەڭ توپىراعىنان تابىلىپ، ەلدىڭ كادەسىنە جاراپ، ادەمى قارتتىق وتكىزۋىمىز كەرەك. پەندە الدىن بولجاپ بىلگەن ەمەس، ءبىلۋشى تەك جالعىز اللا تاعالا «ال، قۇلىم!» دەگەن كۇنى دوسىڭدى ءوزىڭ كۇتىپ الارسىڭ.
تۇراق اديسۇلى:
– بەكە، بۇگىنگى اڭگىمەنى وسى جەردەن تۇيىندەيىك. ءساتىن سالعان كۇنى ءالى جالعاستىرارمىز. ال ەندى وتكەن جىلدى قورىتىپ، قۇداي قالاسا، تاعى ءبىر جىلدىڭ ۇزەڭگىسىنە اياق ىلىكتىرگەلى وتىرمىز. العان ماراپاتىڭىز، كەلە جاتقان جاڭا جىل مەرەكەسى قۇتتى بولسىن، اماندىقتا قاۋىشايىق!
سۇحباتتاسقان تۇراق اديسۇلى،
قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى
Abai.kz
