الماس ابسادىقوۆ. ۇركەر – قىركۇيەك
تابيعاتتا دا مىنەز بار: ءىرىلى، ۇساقتى. تابيعاتتىڭ ءىرى مىنەزدەرى - جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى. ال ونىڭ ۇساق مىنەزدەرى قىس كۇندەرى تىم كەنەتتەن اق تۇنەك بوران سوعىپ قاھارلانىپ كەتۋى، كوكتەمدە كۇننىڭ اياق استىنان سۋىپ كەتۋ، جازدا قاتتى ىستىققا نەمەسە ىزعارلى سالقىنعا بوي بەرۋى ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى. جاز ايىنىڭ سوڭىنا سانالاتىن تامىزدىڭ تاۋسىلار تۇسى سارىارقاعا كۇزدىڭ سالقىنىن الا كەلدى. مىنەزگە باي كۇز مەزگىلى ءوزىنىڭ كەلە جاتقانىن الدىن الا «قاباق شىتىپ» بىلدىرگەندەي...
جۇرىسىنەن جاڭىلماي، باعىتىنان اينىماي كەلەتىن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن باسىم كوپشىلىگىمىزدىڭ بالاما ۇعىمدارمەن كۇتەمىز. ايتالىق، قىس كەزەڭىندە جاڭا جىلدى، كوكتەمدە ناۋرىزدى، جازدا جايلى زاڭدى دەمالىس كۇندەرىن كۇتەتىنىمىز انىق. ال كۇزدە نەنى كۇتەمىز؟
كەڭەس داۋىرىندە 1-قىركۇيەكتى، ياعني جاڭا وقۋ جىلىن، 7 قاراشا مەيرامىن، كۇزگى جاپپاي جيىن-تەرىمدى كۇتەتىنبىز. ساياسات اۋىپ ءتۇسىپ ەدى: كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا كەلەتىن قاراشا مەيرامى ءوشتى، جەكە مەنشىكتىڭ قولىنا وتكەن جيىن-تەرىم دە جالپى حالىقتىق سيپاتتان ايىرىلدى. بىراق 1 قىركۇيەك عانا بۇرىنعى كۇيىندە قالدى. ەندەشە مۇندا حالىقتىق سيپات بار، ءدۇيىم جۇرت مويىنداعان ەرەكشە ماڭىز بار!
قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى ۇعىمىندا دا قىركۇيەك ايىنىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. اڭگىمەمىز وسىنىڭ توڭىرىگىندە وربىمەك.
تابيعاتتا دا مىنەز بار: ءىرىلى، ۇساقتى. تابيعاتتىڭ ءىرى مىنەزدەرى - جىلدىڭ ءتورت مەزگىلى. ال ونىڭ ۇساق مىنەزدەرى قىس كۇندەرى تىم كەنەتتەن اق تۇنەك بوران سوعىپ قاھارلانىپ كەتۋى، كوكتەمدە كۇننىڭ اياق استىنان سۋىپ كەتۋ، جازدا قاتتى ىستىققا نەمەسە ىزعارلى سالقىنعا بوي بەرۋى ت.ب. جاتقىزۋعا بولادى. جاز ايىنىڭ سوڭىنا سانالاتىن تامىزدىڭ تاۋسىلار تۇسى سارىارقاعا كۇزدىڭ سالقىنىن الا كەلدى. مىنەزگە باي كۇز مەزگىلى ءوزىنىڭ كەلە جاتقانىن الدىن الا «قاباق شىتىپ» بىلدىرگەندەي...
جۇرىسىنەن جاڭىلماي، باعىتىنان اينىماي كەلەتىن جىلدىڭ ءتورت مەزگىلىن باسىم كوپشىلىگىمىزدىڭ بالاما ۇعىمدارمەن كۇتەمىز. ايتالىق، قىس كەزەڭىندە جاڭا جىلدى، كوكتەمدە ناۋرىزدى، جازدا جايلى زاڭدى دەمالىس كۇندەرىن كۇتەتىنىمىز انىق. ال كۇزدە نەنى كۇتەمىز؟
كەڭەس داۋىرىندە 1-قىركۇيەكتى، ياعني جاڭا وقۋ جىلىن، 7 قاراشا مەيرامىن، كۇزگى جاپپاي جيىن-تەرىمدى كۇتەتىنبىز. ساياسات اۋىپ ءتۇسىپ ەدى: كۇزدىڭ قارا سۋىعىندا كەلەتىن قاراشا مەيرامى ءوشتى، جەكە مەنشىكتىڭ قولىنا وتكەن جيىن-تەرىم دە جالپى حالىقتىق سيپاتتان ايىرىلدى. بىراق 1 قىركۇيەك عانا بۇرىنعى كۇيىندە قالدى. ەندەشە مۇندا حالىقتىق سيپات بار، ءدۇيىم جۇرت مويىنداعان ەرەكشە ماڭىز بار!
قازاق حالقىنىڭ ەرتەدەگى ۇعىمىندا دا قىركۇيەك ايىنىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. اڭگىمەمىز وسىنىڭ توڭىرىگىندە وربىمەك.
تىرشىلىك كوزىنە، نەگىزىنەن، مال شارۋشىلىعىن ارقاۋ ەتكەن قازاق حالقى تابيعاتتىڭ جىل مەزگىلدەرىن ولاردىڭ باستى سيپاتىنا قاراي ءدال قويا بىلگەن. ءتورت تۇلىكتىڭ ءورىسى، تەبىندىگى تارىلىپ، جەم-ءشوبى قولعا قاراپ، جان-جاقتان قىسىپ تاستايتىن مەزگىلدى «قىس» (قىسىپ تاستاۋ) دەسە، تابيعاتقا جان ءبىتىپ، كوك شىعاتىن مەزگىلدى «كوكتەم» (كوكتىڭ شىعۋى، جان ءبىتۋى), ال وزگە مەزگىلدەرگە قاراعاندا مالعا قاتىستى قام-قارەكەتتەر ازايىپ مالشىنىڭ قول-اياعى كەڭەيەتىن، شارۋا جايى جەڭىلدەپ، جايلاناتىن مەزگىلدى «جاز»، ال ودان كەيىنگى مەزگىلدى «كۇز» دەپ اتاعان. جىلدىڭ ocى ءتورت مەزگىلىن شارتتى تۇردە «التى اي قىس، التى اي جاز» دەپ ەكىگە بولگەن.
كۇز «كۇزەۋ»(كۇزەك) دەگەن ءسوزدىڭ قىسقارعان ءتۇرى. كۇز - شارۋا ءۇشىن قاۋرىت مەزگىل. كۇزەۋگە (كۇزەككە) شىعۋ - كوشپەلى قازاقتىڭ قىستاۋعا قونار الدىندا جايلايتىن قونىسى. بۇل تىرلىك حاكىم ابايدىڭ «كۇزەۋ توزعان، وتى جوق ەلدىڭ ماڭى نەمەسە «ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويام» دەپ//ىقتىرمامەن كۇزەۋدە وتىرار باي» دەپ كەلەتىن ولەڭ جولدارىندا ايقىن بەينەلەنگەن.
كۇزەۋدەگى قام-قاراكەت - مال باققان شارۋا ءۇشىن ماڭىزدى. كۇزگى قونىستا مەيلىنشە مول وتىرۋ - قىستاۋداعى جايىلىمدى جەردىڭ ءشوبىن ساقتاۋ، ۇنەمدەۋ بولىپ تابىلادى. مۇنداعى ساقتىق قىس ۇزاپ كەتسە قولداعى جەم-ءشوپتى كوكتەمگە دەيىن جەتكىزۋدەن تۋىنداعان. ال ەگىنمەن اينالىسقان ديقان ءۇشىن كۇز مەزگىلى - كوكتەم ايلارىندا ەگىپ، جاز بويى تىنىمسىز باپتاپ-كۇتكەن ەگىنىنىڭ شىعىمىن جيناپ، قامباعا قۇياتىن كەزى. قامبا استىققا تولسا، قىستىڭ ۇزاقتىعى دا، قاھارى دا اسا قورقىنىشتى ەمەس.
كۇز ماۋسىمىنىڭ العاشقى ايى - قىركۇيەك. مالشى شارۋا تىرشىلىگىندە بۇل ايدىڭ ماڭىزى ەرەكشە. سەبەبى قىركۇيەكتە ماڭىزدى ناۋقان جۇرەدى. ول - بولاشاق ءتولدىڭ باسىن كوبەيتۋگە سەپ بولاتىن كۇيەك الۋ ناۋقانى. ناۋقان شامامەن 40 كۇنگە سوزىلاتىن بوعاندىقتان «قىرىق كۇيەك» اتانعان. قوس ءسوزدىڭ كىرىگە بىرىگۋىنەن العاشقى بولىك-«قىرىق» ءسوزى قىسقارىپ، «قىركۇيەككە» اينالعان («قىرىق» سانى وزگە دە جىل مەزگىلىندە بار. حالقىمىز جاز ايىنداعى ەرەكشە ىستىق مەزگىلدى-جەم-ءشوپتىڭ «ۇزارىپ ءوسىپ تولاتىن»(اباي), جەمىس-جيدەك، ەگىننىڭ پىسىۋىنە قولايلى مەزگىلدى «قىرىق كۇن شىلدە» دەپ اتايدى).
«قىرىق» سانىنىڭ جىل مەزگىلدەرىنە قولدانۋى دا تابيعات اياسىنان شىققان. ايتالىق، كۇز مەزگىلىنىڭ باستاۋىن اسپان جۇلدىزدارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە ۇركەر جۇلدىزىنىڭ قوزعالىسىنا بايلانىستى انىقتاعان. تۇلىك كۇيەككە تۇسەر ايدا ۇركەر جۇلدىزى كوكە ورلەپ تۋادى.
حالىقتىڭ استرونوميالىق تۇسىنىگى بويىنشا، جاز بويى اسپان بويىنان كورىنبەي جەردە جاتىپ، جەم-ءشوپتىڭ كوپ بولۋىنا سەپتىگىن تيگىزگەن ۇركەر تامىز ايىنىنان باستاپ بىرتىندەپ كوككە كوتەرىلە بەرەدى. «ۇركەر تۋسا - تاڭ سۋىيدى، سۇمبىلە تۋسا -سۋ سۋىيدى» دەگەندەي، كۇزدىڭ العاشقى بەلگىلەرى ورىن الا باستايدى. وسىلايشا شارۋا ءۇشىن «التى اي قىستىڭ» باسى باستالادى. ۇركەر 40 كۇندە كوككە بيىك ورلەپ شىعادى. التى اي قىستىڭ (180 كۇن) 40 كۇنىن قىركۇيەك السا، 56 كۇنىن (ايدىڭ جەردى ءبىر اينالىپ ءوتۋى 26 تاۋلىكتى قۇرايدى) قىستىڭ باسى-قاراشا مەن جەلتوقسان («قاراشا مەن جەلتوقسانمەن سول-ەكى اي// قىستىڭ باسى: ءبىرى ەرتە، ءبىرى جاي»), ودان ءارى 90 كۇنىن ناعىز قىس الادى. مۇنى ساندىق ەسەپكە سالاتىن بولساق ول مىناداي بولىپ شىعادى: 40+56+90 = 186. حالىق اراسىندا قىستىڭ سوڭىنداعى ارتىق 5-6 كۇن «وتامالى» نەمەسە «كيىكتىڭ وتى»، بولماسا «قۇرالايدىڭ سۋىعى» دەپ اتالادى.
كۇيەك دەر كەزىندە جۇرگىزىلسە، «التى اي قىستان» امان شىققان ءتورت تۇلىك كوكتەمنىڭ قولايلى شاعىندا (كۇن جىلىنىپ، كوك تەبىندەپ شىعا باستاعان تۇس) تولدەپ، جاڭا تۋعان ءتول تەز اياقتانىپ كەتەدى. سوندىقتان حالقىمىز ۇركەر ايىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتكەن. باسقاشا ايتساق، كۇزدىڭ باسىندا كورىنەتىن ۇركەر - ءاردايىم جاڭا ءۇمىت ايى. قازىرگى كۇز مەزگىلىنىڭ جاڭاشا اي اتاۋلارىمەن بەلگىلەگەندە ول قىركۇيەككە تۋرا كەلەدى. دەمەك، قىركۇيەك - ءۇمىت ايى.
قىركۇيەكتە كوڭىلدەگى ءۇمىت وتىنىڭ ويانۋى قازاقتىڭ ەرتەدەگى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان تىرشىلىگىنىڭ ءبىر پاراسى ەدى. ال قازىرگى كۇندە قالاي؟ بۇل كۇندە دە قىركۇيەكتىڭ ءۇمىت ايى رەتىندەگى ماڭىزى ودان ءارى ارتا تۇسكەندەي. سەبەبى قازاقتىڭ قام-قارەكەتىنە وقۋ-اعارتۋ ءىسى ەنىپ، وزگە جۇرتپەن ارالاسىپ، باسەكەگە تۇسە باستاعان ۋاقىتتا (اباي، ىبىراي، الاش زيالىلارىنىڭ زامانى) جانە كەشەگى كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ جاپپاي ساۋاتتاندىرۋ، سونداي-اق ءاربىر ازاماتقا تەگىن ءبىلىم بەرۋ ساياساتىنىڭ گۇرىلدەگەن (جاقسى ماعىنادا ريازى كوڭىلمەن ايتىپ وتىرمىز - اۆتور) كەزەڭىندە كۇز مەزگىلىنىڭ العاشقى ايى جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋىمەن، ياعني ءبىلىم كۇنىمەن ايشىقتالا باستادى. حالىق ساناسىندا بۇل جاڭا ءۇمىتتىڭ وتىن وياتتى. ول - ادام ءومىرىنىڭ جالعاسى باۋىر ەتى بالاسىنىڭ بىلىممەن قارۋلانىپ، ەرجەتكەندە ءومىر تىرشىلىگىندەگى قيىندىقتاردى وڭاي جەڭە الادى، سانالى ازامات بولادى دەگەن ءۇمىت ەدى.
وقۋ، ءبىلىم الۋ - ادام تىرشىلىگىنىڭ قاي سالاسىندا بولماسىن ماڭىزدى ورىن الاتىنى بۇل كۇندە جالپاق جۇرتقا ءمالىم، انىق اقيقات. بالاسىن ورتا مەكتەپكە جەتەلەگەن اتا-انا، ارنايى ورتا جانە جوعارى وقۋ ورىندارىنا شاكىرت-ستۋدەنت اتانعان جاسوسپىرىمدەردىڭ كوڭىلدەرىندە ءۇمىت وتىنىڭ الاۋى جاناتىنى انىق. شاكىرت كوڭىلىندەگى العاشقى قوڭىراۋ، العاشقى ۇستاز، ستۋدەنتتىك كەزەڭ دەگەن ۇعىمدار دا - سول ءۇمىتتىڭ سالدارىنان تۋىنداعان قىمبات تۇسىنىكتەر.
شەكارالارى شەكتەس ەلدەرمەن عانا ەمەس، بولەك قۇرلىقتاعى (ماتەريكتەگى) جۇرتپەن باسەكەگە ءتۇسىپ، اقىل-ويدىڭ ىلگەرلىگىمەن وزىق كوشكە ىلەسۋدى قالايتىن، رەتى كەلسە وزا ءتۇسۋدى (50 وزىق ەلدىڭ قاتارىندا بولۋ) ماقسات ەتكەن تاۋەلسىز قازاقستانعا قىركۇيەكتىڭ- جاڭا وقۋ جىلىنىڭ باستالۋى اسا ماڭىزدى بولۋى ءتيىس. دانىشپان اباي كورسەتكەن ادام بالاسىنىڭ ءبىر-بىرىنەن وزعاندىعىن ايقىندايتىن ءتورت (اقىل، عىلىم، ار، مىنەز) بەلگىنىڭ ءبىرى عىلىمنىڭ باستاۋ بۇلاعى - ءبىلىم. ەلىمىزدىڭ ساياسي-ەكونوميكالىق، الەۋمەتتىك دامۋى ازاماتتارىنىڭ ءبىلىمىنىڭ ورىسىنە تىكەلەي بايلانىستى. كەڭ ءورىستى ءبىلىم عىلىمدى دامىتىپ، قوعامدى وزگەرتپەي، وركەندەتپەي قويمايدى.
جۇمىر جەر بەتىندە ءبىلىم-عىلىم، ونەر، داۋلەت جولىندا باسەكە بايگەسىنە بەل شەشە كىرىسىپ كەتكەن ۇلت پەن ۇلىستاردىڭ تارتىسىندا شاڭ قاۋىپ قالماس ءۇشىن ەرتەدەگى اتا-بابالارىمىز «قىركۇيەكتى» قالاي ناۋقانعا اينالدىرا ءبىلىپ، وعان كوپ ءۇمىت ارتقانىنداي، بىزدەر دە ءبىر ادام بالاسىنىڭ وزگەدەن قالىپ قويماۋىنا جاردەمدەسەتىن ءبىلىم الۋدى جاپپاي باستايتىن «قىركۇيەكتى» ماڭىزدى ماقساتتى جۇزەگە اسىرۋعا كىرىسۋدىڭ باسى دەپ ەسەپتەۋىمىز قاجەت-اق.
جىلدىڭ ءىرى مىنەزدى مەزگىلى رەتىندە اينىماس باعىتىمەن قايتا كەلگەن قىركۇيەكتى ءبىلىم الۋداعى باسەكەنىڭ الامان بايگەسى جاريالاندى دەپ ساناپ، ءۇمىت وتىن الاۋلاتىپ، وردالى جۇرتقا ءتيىستى ۇلەسىمىزدى ويىپ الامىز دەپ سەرت بەرە كىرىسۋىمىز بىزگە وتە قاجەت! جالپاق الەمنىڭ جاھاندانۋى كەزەڭىندە ەلىمىزگە بۇيىرعان تاۋەلسىزدىكتىڭ، ازاتتىلىقتىڭ باياندىلىعى دا ءىلىم-ءبىلىمنىڭ تەرەڭدىگىنە بايلانىستى بولىپ وتىرعانى - شىعار كۇندەي انىق!
...ءۇمىت ەتكەن، دوستارىم،
سەندەرگە بەردىم باتامدى.
التىنسارى بالاسى ء(اليحان بوكەيحان ى. التىنساريندى وسىلاي اتاعان-اۆتور) ىبىرايدان قالعان بۇل ولەڭ جولدارىن «باتالى جۇرت ارىماس» دەگەن اتا-بابامىزدىڭ سەنىمىنە سالىپ، داتكە قۋات ەتىپ الىپ ءبىلىم بايگەسىنە جاراۋ اتتاي كىرىسەيىك، قادىرلى وقۋشى، قىمباتتى شاكىرت! ءبىلىم كۇنى قۇتتى بولسىن، قىمباتتى باپكەر-ۇستازدار!
«اباي-اقپارات»
