دۇيسەنبى, 29 ءساۋىر 2024
جاڭالىقتار 4238 0 پىكىر 27 ماۋسىم, 2012 ساعات 13:26

ق.مۇحامەدحانوۆتىڭ اباي مۇراجايىندا وتكەن م.اۋەزوۆتىڭ تۋعان كۇنىندە سويلەگەن ءسوزى

يز  وتۆەتوۆ  ك.مۋحامەدحانوۆا نا

ديسسكۋسسي پو اباەۆەديۋ

(پو ەكسپوزيام مۋزەيا ابايا)

...ەششە نەسكولكو سلوۆ و ستاتە شەنگەلوۆا، يسماگۋلوۆا ي الجانوۆا و مۋزەە ابايا، و ستاتە ۆ «ەكپەندي» ي «پريرتىشسكوي پراۆدە». پو سۋششەستۆۋ ەتا ستاتيا مالوسەرەزنايا ي ياۆنو ناسپەح سفابريكوۆانا. يا نە موگۋ نە وتۆەتيت، پوسكولكۋ ۆ نەي زاترونۋتو جيۆوە دەلو مۋزەيا،.

مۋزەي نيكوگدا نە بويالسيا ي نە بويتسيا كريتيكي. ۆو ۆسياكوي كريتيكە، داجە ساموي سلابوي، مۋزەي ۆسەگدا ستارالسيا نايتي زەرنو پولوجيتەلنوگو سودەرجانيا.  يز ەتوي ستاتي توۆاريششا شەنگەلوۆا، يسماگۋلوۆا ي الجانوۆا مۋزەي توجە پوستاراەتسيا وتسەيات تاكيە زەرنا. ودناكو، نەسموتريا نا گرومكي زاگولوۆوك، ۆرياد لي يح منوگو نايدەتسيا. چتو جە مى موجەم سكازات پو سۋششەستۆۋ وتدەلنىح زامەچاني؟

1. ۆ ستاتە گوۆوريتسيا، چتو ۆ پەرۆوم رازدەلە ەكسپوزيتسي پروپاگانديرۋيۋتسيا حانى، سۋلتانى، مۋللى ي گۋبەرناتورى. دەيستۆيتەلنو، مى زدەس ۆيديم فوتوسنيمكي جانگير-حانا،  سۋلتانوۆ، مۋلل ي داجە گۋبەرناتورا. ەتو ۆەرنو. نو ناد نيمي مى تاكجە ۆيديم چەتكۋيۋ، زاگلاۆنۋيۋ نادپيس: «فەودالنىي گنەت ي  دۆوينوي گنەت تساريزما»، ي ياسنو، چتو مۋزەي پوكازىۆاەت يح كاك ۋگنەتاتەلەي، ا نە كاك بلاگودەتەلەي.

ەتي فوتوگرافي ۆيسيات ۆ مۋزەە س 1940 گودا ي ني ۋ كوگو ەششە نە ۆىزىۆالي نيكاكوگو سومنەنيا ۆ سۆوەم پرەدنازناچەني.

يز  وتۆەتوۆ  ك.مۋحامەدحانوۆا نا

ديسسكۋسسي پو اباەۆەديۋ

(پو ەكسپوزيام مۋزەيا ابايا)

...ەششە نەسكولكو سلوۆ و ستاتە شەنگەلوۆا، يسماگۋلوۆا ي الجانوۆا و مۋزەە ابايا، و ستاتە ۆ «ەكپەندي» ي «پريرتىشسكوي پراۆدە». پو سۋششەستۆۋ ەتا ستاتيا مالوسەرەزنايا ي ياۆنو ناسپەح سفابريكوۆانا. يا نە موگۋ نە وتۆەتيت، پوسكولكۋ ۆ نەي زاترونۋتو جيۆوە دەلو مۋزەيا،.

مۋزەي نيكوگدا نە بويالسيا ي نە بويتسيا كريتيكي. ۆو ۆسياكوي كريتيكە، داجە ساموي سلابوي، مۋزەي ۆسەگدا ستارالسيا نايتي زەرنو پولوجيتەلنوگو سودەرجانيا.  يز ەتوي ستاتي توۆاريششا شەنگەلوۆا، يسماگۋلوۆا ي الجانوۆا مۋزەي توجە پوستاراەتسيا وتسەيات تاكيە زەرنا. ودناكو، نەسموتريا نا گرومكي زاگولوۆوك، ۆرياد لي يح منوگو نايدەتسيا. چتو جە مى موجەم سكازات پو سۋششەستۆۋ وتدەلنىح زامەچاني؟

1. ۆ ستاتە گوۆوريتسيا، چتو ۆ پەرۆوم رازدەلە ەكسپوزيتسي پروپاگانديرۋيۋتسيا حانى، سۋلتانى، مۋللى ي گۋبەرناتورى. دەيستۆيتەلنو، مى زدەس ۆيديم فوتوسنيمكي جانگير-حانا،  سۋلتانوۆ، مۋلل ي داجە گۋبەرناتورا. ەتو ۆەرنو. نو ناد نيمي مى تاكجە ۆيديم چەتكۋيۋ، زاگلاۆنۋيۋ نادپيس: «فەودالنىي گنەت ي  دۆوينوي گنەت تساريزما»، ي ياسنو، چتو مۋزەي پوكازىۆاەت يح كاك ۋگنەتاتەلەي، ا نە كاك بلاگودەتەلەي.

ەتي فوتوگرافي ۆيسيات ۆ مۋزەە س 1940 گودا ي ني ۋ كوگو ەششە نە ۆىزىۆالي نيكاكوگو سومنەنيا ۆ سۆوەم پرەدنازناچەني.

1.     ۆ ستاتە گوۆوريتسيا، چتو ۆ ەكسپوزيتسي مۋزەيا نە پوكازانو، كاك بورولسيا س ۋگنەتاتەليامي كازاحسكي نارود.

ەتو وتچاستي ۆەرنو. كوگدا پوسلە ستاتي ۆ «پراۆدە» ەكسپوزيتسيا كەنەسارى، پوكازاننايا سوۆمەستنو س ۆوسستانيەم يساتايا، بىلا سنياتا - وكازالسيا پروبەل ۆ ەكسپوزيتسي. مۋزەي يمەەت ۆۆيدۋ ۆوسستانوۆيت رازدەل، پوسۆياششەننىي ۆوسستانيۋ يساتايا.

2.     پو ۆوپروسۋ و رازدەلە، پوسۆياششەننوم ن.ي.دولگوپولوۆۋ، ستاتيا پوۆتورياەت سلۋحي ي سلۋشكي، راسپروسترانياۆشيەسيا گود يلي پولگودا نازاد ۆ الما-اتە و توم، چتو بۋدتو ن.ي.دولگوپولوۆ ۆەل ۆ استراحاني بوربۋ س بولشەۆيكامي ي ۋشەل س بەلىمي ۆ ەميگراتسيۋ. ۆ ەتيح سلۋحاح نەت پراۆدى.

ن.ي.دولگوپولوۆ دەيستۆيتەلنو نيكوگدا بولشەۆيكوم نە بىل. ون بىل بەسسپارتينىم. ۆىبران ۆ پەرۆۋيۋ گوسۋدارستۆەننۋيۋ دۋمۋ. ۆ نەي ون پريمكنۋل ك ترۋدوۆوي گرۋپپە، حوتيا پو-سۋششەستۆۋ نە ۆستۋپال ني ۆ كاكۋيۋ پارتيۋ. پوسلە رەۆوليۋتسي ن.ي.دولگوپولوۆ سوستويال پرەپوداۆاتەلەم ۆ استراحانسكوم مەديتسينسكوم ينستيتۋتە. زدەس ون ۋمەر ۆ 1922 گودۋ. ەگو تەلو بىلو بالزاميروۆانو ي س وسوبوگو رازرەشەنيا ف.دزەرجينسكوگو ۆ سپەتسيالنوم ۆاگونە بىلو پەرەۆەزەنو ۆ موسكۆۋ ي پوگرەبەنو ۆ نوۆودەۆيچەم موناستىرە (ۋچاستوك 3, 1-ي رياد 40). تاك ون ۋمەر پريزناننىم بەسپارتينىم بولشەۆيكوم.

پوستىدنو ۆ گازەتنىح ستاتياح كلەۆەتنيچەسكي سەيات ۆ نارودە سومنەنيا ۆ رۋسسكيح درۋزياح ابايا. كومۋ ي دليا چەگو ەتو نۋجنو؟

3.     سچيتايۋ سپراۆەدليۆىم زامەچانيە اۆتوروۆ، چتو ۆ مۋزەە نەدوستاتوچنو ياركو پوكازانو ۆليانيە چەرنىشەۆسكوگو، دوبروليۋبوۆا، بەلينسكوگو. نەحۆاتكا پلوششالي نە دولجنا سلۋجيت نام وپراۆدانيەم. ۆ مۋزەە ەششە ي رانشە بىلو نامەچەنو راسشيرەنيە ەتوگو رازدەلا.

4.     وستروتۋ پولۋچاەت ۆوپروس و ليتەراتۋرنوي شكولە ابايا. پولەميكا پو ەتومۋ ۆوپروسۋ زانيالا بى سليشكوم منوگو مەستا. ەتوت ۆوپروس نە تاك پروستو رەشاەتسيا، كاك ۆ ستاتە ناشيح اۆتوروۆ، زاداۆشيحسيا تسەليۋ وترۋبيت ابايا وت ەگو ۋچيتەلەي ي ەگو ۋچەنيكوۆ. يا پولاگايۋ، يم ەتو نە ۋداستسيا.

وسوبەننىم وبەكتوم ناپادوك ياۆيلسيا بليزكي درۋگ ابايا - كوكپاي ي تو، چتو ون پيسال و كەنەسارى. كستاتي، چەرەز كوكپايا ۋپرەك پوپاداەت ۆ ابايا، تاك كاك يمەننو ون دال كوكپايۋ ەتۋ تەمۋ. دا، ەتو دەيستۆيتەلنو تاك ي بىلو، 70 لەت تومۋ نازاد. (ت.ە. 70 لەت دو ستاتي ۆ گازەتە «پراۆدا»). نو چتو جە توگدا سكازات و تەح توۆاريششاح، كوتورىە چەرەز 70 لەت، ۆ ناشي دني، پوۆتوريلي تۋ جە وشيبكۋ؟ مى نە موجەم سەرەزنو وب ەتوم گوۆوريت. مى كوكپايا تسەنيم نە زا ەگو وشيبكي. ەتو وشيبكي ۆرەمەني. مى كوكپايا تسەنيم زا تو، چتو ون نام سوحرانيل ابايا، ا تاكجە زا تو، چتو سەميدەسياتيلەتنيم ستاريكوم ون پروستەر سۆوي رۋكي سوۆەتسكوي ۆلاستي ي ناپيسال ۆ 1923 گودۋ گيمن لەنينۋ. كوكپاي بىل ۆەرنىم ۋچەنيكوم ابايا.

5.     نە بۋدۋ وستاناۆليۆاتسيا نا درۋگيح زامەچانياح. منوگو زامەچاني، سپراۆەدليۆىح زامەچاني ي پوجەلاني موجنو سدەلات مۋزەيۋ.

پروگرامما ەكسپوزيتسي - نە پروستايا ۆەشش. ۆ نەي منوگوە نادو پرودۋمات ي نە ودنومۋ چەلوۆەكۋ. پروگرامما ەكسپوزيتسي مۋزەيا ابايا راسسماتريۆالاس ۆ اكادەمي ناۋك كازسسر، گدە ي بىلا ۋتۆەرجدەنا. ەكسپوزيتسيا مۋزەيا نەودنوكراتنو راسسماتريۆالاس رۋكوۆودياششيمي رابوتنيكامي تسك ي سوۆەتا مينيستروۆ (توۆ. شاياحمەتوۆ، شاريپوۆ، ساتپاەۆ ي درۋگيە). كاجدىي راز ۆنوسيليس ۆ نەە يزمەنەنيا ي ۋلۋچشەنيا. دو سيح پور ەششە نيكتو نە نازىۆال ەكسپوزيتسيۋ مۋزەيا وديوزنوي.

پوۆتوريايۋ، مى نە بويمسيا كريتيكي، ساموي ستروگوي بەسپوششادنوي كريتيكي، كوگدا ونا ۋچيت ناس رابوتات. تاكايا كريتيكا ستيمۋليرۋەت رابوتۋ.

ي مەنشە ۆسەگو مى ناحوديم ەتۋ «كريتيكۋ-پوموشش» ۆ ستاتە ناشيح دوموروششەننىح «لوۆتسوۆ وشيبوك».

 

 

***

 

يز ۆىستۋپلەنيا ك.مۋحامەدحانوۆا

نا ديسسكۋسسي پو اباەۆەدەنيۋ

 

نو بىلو بى ۆ ۆىسشەي ستەپەني وشيبوچنىم نا وسنوۆاني تولكو ودنوگو فاكتا ناپيسانيا كوكپاەم پوەمى و كەنەسارى، وچەرنيت، وحايات ي سۆەستي نا نەت  ساموگو كوكپايا ي وتريتسات ۆسيۋ ليتەراتۋرنۋيۋ شكولۋ ابايا، پريوبششاۆشۋيۋ كازاحسكي نارود ك ۆەليكوي رۋسسكوي كۋلتۋرە.

ەتوگو، ك، سوجالەنيۋ، نە پونيال توۆ. نۋرۋشەۆ، ۆىستۋپيۆشي نا موەي زاششيتە، سۋگۋبو ودنوستوروننە، تەندەنتسيوزنو پىتاۆشيسيا وتريتسات وگرومنۋيۋ پولوجيتەلنۋيۋ رول ليتەراتۋرنوي شكولى ابايا ۆ يستوري كازاحكوي ليتەراتۋرى، ۆ يستوري كازاحسكوي وبششەستۆەننوي مىسلي.

كونەچنو، ەتو ۆىستۋپلەنيە نە پوكازاتەلنو ي ونو پولۋچيلو دوستاتوچنىي وتپور نا ساموي زاششيتە. يا ۋپومينايۋ و نەم ليش پوتومۋ، چتو پودوبنىە ۆىستۋپلەنيا سنيجايۋت ۆىسوكيە ۆىسوكي پرينتسيپيالنىي ۋروۆەن، نا كوتوروم ۆەدەتسيا وبسۋجدەنيە سەرەزنەيشيح ۆوپروسوۆ، پودنياتىح «كازاحستانسكوي پراۆدوي».

مەنيا ۆەسما ۋديۆيلو ۆىستۋپلەنيە ۋۆاجاەموگو پروفەسسورا دجۋماليەۆا، كوتورىي دال رەزكو وتريتساتەلنۋيۋ حاراكتەريستيكۋ موەي رابوتە ي ۆىستۋپيل س ريادوم كراينە نەوبوسنوۆاننىح ۋتۆەرجدەني. منە حوتەلوس بى وتمەتيت، چتو ۆسە پرەدىدۋششيە ۆىسكازىۆانيا پروفەسسورا دجۋماليەۆا ۆ كورنە راسحودياتسيا س ەگو سەگودنياشنيم ۆىستۋپلەنيەم. تاك، ۆ «وچەركاح پو يستوري كازاحسكوي سوۆەتسكوي ليتەراتۋرى»، ۆىشەدشەي ۆ 1949 گ. پود رەداكتسيەي پروفەسسورا دجۋماليەۆا، گوۆوريتسيا و پولوجيتەلنىح كاچەستۆاح اريپا تانيبەرگەنوۆا. پريچەم سپەتسيالنو وتمەچاەتسيا ەگو ستيحوتۆورەنيە، پوسۆياششەننوە ۆ.ي.لەنينۋ.

يا زاكانچيۆايۋ سۆوە كراتكوە ۆىستۋپلەنيە ۆىراجەنيەم تۆەردوي ۋۆەرەننوستي، چتو پود يسپىتاننىم رۋكوۆودستۆوم ناشەي پارتي رابوتنيكي يدەولوگيچەسكوگو فرونتا كازاحستانا سۋمەيۋت ۆىپراۆيت وشيبكي، دوپۋششەننىە يمي ۆ وسۆەششەني ۆوپروسوۆ يستوري كازاحستانا...

 

 

***

اباي مۇراجايىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ تۋعان كۇنىنە

ارنالعان ماجىلىستە  سويلەگەن ق.مۇحامەدحانوۆ  ءسوزىنىڭ  كونسپەكتىسى

(اباي مۇراجايى، سەمەي. 28.09.1988 ج.)

وسى جىلدىڭ اۆگۋستىندا «سەمەي تاڭى» گازەتىنىڭ 161-سانىندا جاريالانعان «ابايتانۋ جولىنداعى قيلى كەزەڭدەر» اتتى ماقالامىزدا «مۇحتار اۋەزوۆ. ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار» (قازاق سسر-ءنىڭ «عىلىم» باسپاسى، الماتى 1988) اتتى كىتاپتاعى «اباي مەكتەبى» دەگەن ماقالا تۋرالى جازعان ەدىك. جانە 1951 جىلى يۋن ايىندا قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتى مەن قازاقستان جازۋشىلار وداعى بىرلەسىپ وتكىزگەن «ابايدىڭ ادەبي مۇراسى ماسەلەسىن تالقىلاۋعا ارنالعان عىلىمي ايتىس» دەگەن جينالىس بولعانىن، سول جينالىستا «مۇحتارعا جالعان جالا جابىلىپ، ساياسي ايىپ تاعىلعانىن بايانداپ ايتقان ەدىك. مۇحتار اۋەزوۆكە جالا جابۋ، ارانداتۋ ارەكەتى، ودان كەيىن دە تولاتاستاعان  جوق، 1952-1953 جىلدارى ودان ءارى ۇدەي ءتۇستى. وسىنداي ارەكەتتەردىڭ سالدارىنان ول 1952 جىلى قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى پرەزيديۋمىنىڭ مۇشەلىگىنەن شىعارىلدى. «م.اۋەزوۆتىڭ قولجازبا مۇراسى» (1977) كىتابىندا جاريالانعان دوكۋمەنتتە بىلاي دەلىنگەن:

 

«ۆىپيسكا پو راسپورياجەنيۋ № 577. پرەزيديۋم اكادەمي ناۋك كازسسر گ.الما-اتا 14 سەنتيابريا 1952 گ.

«وسۆوبوديت وت وبيازاننوستەي چلەنا پرەزيديۋما اكادەمي ناۋك كاز.سسر دەيستۆيتەلنوگو چلەنا اكادەمي ناۋك كاز.سسر مۋحتارا اۋەزوۆا».

 

1953 جىلى  اپرەلدە قازاق ەپوسى تۋرالى تاعى ايتىس وتكىزىلىپ، مۇحتارعا جابىلعان جالا ۇدەپ، ۇستەلە ءتۇستى.

بۇل ناعىز ارانداتۋشىلىق، قاسقانا قاستىق ارەكەت ستالين ولگەنگە شەيىن تولاتاستاعان جوق. ۇلى جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ باسىنا قانداي قاۋىپ-قاتەر تونگەنىن قازىرگى جۇرتشىلىقتىڭ كوبى بىلە بەرمەيدى.

اشىق ايتىلماي كەلگەن مۇحتار تاعدىرى تۋرالى شىندىقتى قازىرگى جاستار تولىق ءبىلىپ، قانىق بولۋى كەرەك. قايتا قۇرۋ، جاريالىلىق، دەموكراتيانىڭ اسا زور ءمان-ماعىناسىن سوندا عانا ونان سايىن تەرەڭىرەك تۇسىنەمىز.

مۇحتار اۋەزوۆكە نەشە ءتۇرلى جالعان جالا جابىلىپ، ءباسپاسوز جۇزىندە ىركەس-تىركەس جاريالانىپ جاتادى، ال مۇحتاردىڭ وزىنە جابىلعان ناحاق پالە جالانى اشكەرەلەپ، شىندىقتى اشىپ دالەلدەپ جازعان ادال ءسوزى قابىلدانبايدى، ءادىل جاۋاپ بەرىپ جازعان ماقالاسى جاريالانباي، جابىلىپ  قالا بەرەدى. بۇل شىندىققا ءبىزدىڭ كوزىمىز بۇگىن انىق جەتىپ، «ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار» كىتابىنان كورىپ وتىرمىز.

وتىز بەس  جىل بويى جابۋلى جاتىپ  قالعان مۇحتاردىڭ: «زامەتكي ك ستاتە ۆ گازەتە «كازاحستانسكايا پراۆدا» وت 2 يۋنيا 1953 گ. پود زاگولوۆكوم «پو پوۆودۋ رومانا م. اۋەزوۆا «اباي» دەگەن ماقالاسىنان ءبىر-ەكى ءۇزىندى كەلتىرەيىك:

«دليا تەح وبەكتيۆنىح ليتس، مىسلياششيح سپراۆەدليۆو ي كريتيچەسكي ۆ دۋحە ترەبوۆاني پارتي ك حۋدوجەستۆەننىم پرويزۆەدەنيام، نە موجەت بىت سومنەنيا ۆ توم، چتو ناستوياششايا ستاتيا «كازاحستانسكوي پراۆدى»، حوت ونا يمەنۋەتسيا رەداكتسيوننوي، نە ياۆلياەتسيا پراۆديۆىم وتراجەنيەم منەنيا پارتي ي سوۆەتسكوگو چيتاتەليا رازبيراەموي ەيۋ كنيگي.

ناوبوروت، دليا تەح، كتو چيتال ۆىپۋششەننىي پود رەداكتسيەي ساۋرامباەۆا

№ 4 «ۆەستنيك كازاحسكوي اكادەمي ناۋك»[1] سو ستاتيامي نۋرۋشەۆا ي در.، تاكجە نە موجەت بىت سومنەني، چتو ي ەتا ستاتيا «كازاحستانسكوي پراۆدى» ياۆلياەتسيا پرودولجەنيەم تەح جە وتكروۆەننو تەندەنتسيوزنىح، بەزۋسلوۆنو، نەزدوروۆىح، ودنوبوكيح ي نەسپراۆەدليۆىح سۋجدەني وب اۋەزوۆە ي ەگو تۆورچەستۆە.

داننايا ستاتيا، ناپودوبيە پرەدىدۋششيح، ياۆلياەتسيا وچەرەدنوي پوپىتكويۋ يزنيچتوجەنيا ۆمەستو كريتيكي. ودنا ليش رازنيتسا ۆ توم، چتو ۆ پەرۆوم سلۋچاە تاك سۋديلي و ليچنوستي اۋەزوۆا، بەريا ۆەس تريدتساتيلەتني پۋت ەگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي دەياتەلنوستي. زدەس بەرۋت ەگو گلاۆنوە پرويزۆەدەنيە «اباي»، ي و نەم ۆەدۋت سۋجدەنيە ليش س تسەليۋ يزنيچتوجەنيا ناستوياششەگو پرويزۆەدەنيا».

اۋەزوۆتىڭ بۇل ابدەن ءتۇڭىلىپ، قاسىرەتكە تولى كوكىرەگىنەن تەرەڭ تەبىرەنىپ، وتىرىك جالادان وزەگى ورتەنىپ، جۇرەگى جانىپ وتىرىپ جازعان، كۇيىنىشتى كوڭىل ءسوزى ەكەنىن كورىنىپ وتىرمىز.

بۇل ارادا مۇحتاردىڭ ءبىر ماقالا ءۇشىن عانا قانى قايناپ وتىرعان جوق. ارانداتۋ ارەكەتىنىڭ ارىدەن باستالىپ، جالاعا جالا جالعاسىپ، قاساقانا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ، قاتەرگە اينالىپ كەلە جاتقانىن ايقىن اڭعارىپ وتىر. بۇل ماسەلەگە كەيىنىرەك ورالامىز.

مۇحتاردىڭ ماقالاسىنان تاعى بىرەر ءۇزىندى كەلتىرەيىك: «دليا پريمەروۆ وبراتيمسيا ك فاكتام ساموي گازەتى «كازاحستانسكايا پراۆدا» ي تۋت مى ۋۆيديم، كاك س پەرۆىح جە ابزاتسەۆ ناستوياششايا ستاتيا ناچيناەت گوۆوريت ياۆنۋيۋ نەپراۆدۋ، ستانوۆيتسيا نا پۋت يزۆراششەنيا، ينسينۋاتسي...

ۆو ۆتوروم ابزاتسە ەتوي ستاتي ناچيناەتسيا نوۆوە يزۆراششەنيە فاكتوۆ ي گوۆوريتسيا: «وبششەستۆەننوست ناشەي رەسپۋبليكي نە راز ۋكازىۆالا نا سەرەزنىە نەدوستاتكي رومانا «اباي»...

ا و توم، چتو ەتوت رومان زا چتو-تو بىل وتسەنەن پولوجيتەلنو ۆسەي شيروكوي وبششەستۆەننوستيۋ ناشەي سترانى، ناچينايا س توي جە وبششەستۆەننوستي كازاحستانا، س توي جە ساموي گازەتى «كازاحستانسكايا پراۆدا» ي پرودولجايا وبششەستۆەننوستيۋ ۆەليكوگو سوۆەتسكوگو سويۋزا، ي چتو يستوريچەسكي فاكت و پولوجيتەلنوم ۆىۆودە پارتي ي پراۆيتەلستۆا و رومانە بىل پودپيسان ۆ 1944 گودۋ 9 اپرەليا س پريسۋجدەنيەم پەرۆوي پرەمي زا ەتۋ كنيگۋ، - ۆسە ەتو ۆمەستە ۆزياتوە ني ۆ كوەي مەرە نە وبيازالو ستاتيۋ حوت كوسۆەننو ۋپوميانۋت يز چۋۆستۆا مەرى، يز ترەبوۆاني يستوريچەسكوي سپراۆەدليۆوستي يلي حوتيا بى يز سووبراجەني تاكتا ي ەتيكي سوۆەتسكوگو ورگانا - ۋپوميانۋت و كاكيح-تو پولوجيتەلنىح مومەنتاح پرويزۆەدەنيا.

نەت، ستاتيا نا ۆسەم سۆوەم پروتياجەني نە ناحوديت نيچەگو پولوجيتەلنوگو ۆ رومانە، كرومە ودنوي ۆيديموستي رادي پريزنانيا، چتو ەتو پەرۆايا پوپىتكا سوزدات حۋدوجەستۆەننىي وبراز...

...ناكونەتس، ساموي ۆوپيۋششەي نەسپراۆەدليۆوستيۋ ي ياۆنوي كلەۆەتوي نا رومان ي ەگو اۆتورا ۆىگلياديت ۋتۆەرجدەنيە ستاتي: «ۆ كنيگە سوۆەرشەننو نە ناشلا وتراجەنيە بوربا س رەاكتسيوننو-مونارحيچەسكيم دۆيجەنيەم كەنەسارى كاسىموۆا. ي ەتو نە سلۋچاينو، يبو م. اۋەزوۆ بىل ودنيم يز تەح، كتو ۆ تەچەنيە دليتەلنوگو ۆرەمەني پرەۆوزنوسيل ۆراگا، دۋشيتەليا نارودا - كەنەسارى، ۆىداۆايا ەگو زا ناتسيونالنوگو گەرويا». تاك پيشەت «كازاحستانسكايا پراۆدا، زاكانچيۆايا سۆوي وبۆينيتەلنىي اكت پو رومانام اۋەزوۆا وب اباە». (مۇحتار اۋەزوۆ. ابايتانۋدان جاريالانباعان ماتەريالدار، الماتى، 1988 جىل، 117,118,119,123 بەت).

جوعارىدا گازەتتىڭ بۇل ماقالاسى تۋرالى اۋەزوۆتىڭ: «داننايا ستاتيا، ناپودوبيە پرەدىدۋششيح ياۆلياەتسيا وچەرەدنوي پوپىتكويۋ يزنيچتوجەنيا ۆمەستو كريتيكي»، - دەگەن ءسوزىن كەلتىرىپ ەدىك. بۇل ارادا «پرەدىدۋششيح» دەپ وتىرعانى - «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسى، حابارشىسىنىڭ» 4-سانىندا (اپرەل 1953) جاريالانعان ماقالالار. گازەت ماقالاسى «عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىندا» جاريالانعان، جالعان جالا جاباتىن ماقالالاردىڭ جالعاسى ەكەندىگىنە ەشبىر كۇدىك كەلتىرۋگە بولمايتىنىن ايتا كەلىپ: «ودنا ليش رازنيتسا ۆ توم، چتو ۆ پەرۆوم سلۋچاە تاك سۋديلي و ليچنوستي اۋەزوۆا، بەريا ۆەس تريدتساتيلەتني پۋت ەگو ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي دەياتەلنوستي. زدەس (گازەت ماقالاسىندا. - ق.م.) بەرۋت ەگو گلاۆنوە پرويزۆەدەنيە «اباي»، ي و نەم ۆەدۋت سۋجدەنيە ليش س تسەليۋ يزنيچتوجەنيا ناستوياششەگو پرويزۆەدەنيا»، - دەگەن سوزدەرىن قايتالاپ كەلتىرىپ وتىرىمىز.

مۇحتاردى ارانداتۋ ارەكەتى قاساقانا جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلدى دەگەن ءسوزىمىزدىڭ شىندىعىنا كوزىمىزدى انىق جەتكىزۋ ءۇشىن، مۇحتاردىڭ ءوزى ايتقان، ساۋرانباەۆتىڭ رەداكتسياسىمەن شىققان «قازاق سسر عىلىم اكادەمياسىنىڭ حابارشىسىندا» (№ 4) باسىلعان نۇرىشەۆتىڭ جانە باسقالاردىڭ ماقالالارى- مەن، شولۋ رەتىندە بولسا دا، تانىسۋىمىز كەرەك.

بۇل ماقالالاردىڭ ءبارى دە ورىس تىلىندە جاريالانعان. اكادەميا حابارشىسىنىڭ بەتاشارى - «دو كونتسا يسكورەنيت بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە يزۆراششەنيا ۆ يزۋچەني تۆورچەستۆا ابايا» دەپ اتالاتىن نۇرىشەۆتىڭ ماقالاسى.

ماقالانىڭ كوزدەگەن ماقساتى مەن مازمۇنىن ونىڭ اتىنان دا اڭعارىپ، بايقاۋعا بولادى. نۇرىشەۆ بىلاي دەيدى[2]:

«پەرەد ليتەراتۋروۆەدامي كازاحستانا ستويت زاداچا - وكونچاتەلنو يسكورەنيت بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە وشيبكي ي يزۆراششەنيا ۆ رازرابوتكە منوگيح ۆاجنەيشيح ۆوپروسوۆ كازاحسكوگو ليتەراتۋروۆەدەنيا، ۆسكرىت كورني ەتيح وشيبوك ي يزۆراششەني، رازوبلاچيت ۆسەح نوسيتەلەي ۆراجدەبنىح ۆزگليادوۆ ي وگراديت وت يح ۆليانيا كازاحسكوە ليتەراتۋروۆەدەنيە...

ودنيم يز ۆاجنەيشيح ۋچاستكوۆ كازاحسكوگو ليتەراتۋروۆەدەنيا، گدە دولگوە ۆرەميا وستاۆاليس نەرازوبلاچەننىمي ۆسياكوگو رودا ۆراجدەبنىە «تەوري» ي «كونتسەپتسي»، ياۆلياەتسيا يزۋچەنيە جيزني ي تۆورچەستۆا كازاحسكوگو پوەتا ي پروسۆەتيتەليا ابايا كۋنانباەۆا...

... تولكو ەتيم وبياسنياەتسيا زناچيتەلنوي پەرەلوم، نامەتيۆشيسيا ۆ اباەۆەدەني تەمى ديسكۋسسي، كوگدا بىلا وسۋجدەنا ي رازگروملەنا پوروچنايا «كونتسەپتسيا» م. اۋەزوۆا و تاك نازىۆاەموي  «ليتەراتۋرنوي شكولە ابايا»...

پوسلە ديسكۋسسي انتيماركسيستكايا ناتسيوناليستيچەسكايا «كونتسەپتسيا» و «ليتەراتۋرنوي شكولە ابايا» بىلا يسكليۋچەنا يز ۋچەبنىح پروگرامم...

تاك، وستالسيا نەوسۋجدەننىم ناتسيوناليستيچەسكي رومان م.اۋەزوۆا «اكىن اگا»، پروپاگانديرۋيۋششي «كونتسەپتسيۋ» و «شكولە ابايا».

... دليا توگو، چتوبى ۋسيليت سۆوي پوروچنىە يدەينىە پوزيتسي، م.اۋەزوۆ پىتاەتسيا ۋپروچيت ۆ كازاحسكوم ليتەراتۋروۆەدەني سۆوي انتيناۋچنىە «كونتسەپتسي».

س ەتوي تسەليۋ ون تششاتەلنو پودگوتوۆلياەت ديسسەرتاتسيۋ ك. مۋحامەدحانوۆا و «شكولە ابايا»، ۆ كوتوروي ۆ كونتسەنتريروۆاننىم ۆيدە پرەدستاۆلەنى ۆسە پروشلىە وشيبكي ي يزۆراششەنيا اۋەزوۆا. ديسسەرتاتسيا وكازالاس پرەدەلنو ناسىششەننا انتيماركسيستكيمي ماتەريالامي، كوتورىە دانى ۆ وتكرىتوي ي ۆ زاماسكيروۆاننوي فورمە. ودناكو ي نا ەتوت راز اۋەزوۆۋ نە پوۆەزلو. رەشەنيە ۋچەنوگو سوۆەتا، پريسۋديۆشەگو مۋحامەدحانوۆۋ ۋچەنۋيۋ ستەپەن، بىلو وتمەنەنو، ا اۆتور ەە بىل رازوبلاچەن، كاك ۆراگ نارودا.

پوزيتسيا، زانياتايا م.اۋەزوۆىم ۆ يستوري س ەتوي ديسسەرتاتسيەي، ۆەسما پوكازاتەلنا. ون ۆىستۋپيل نە تولكو كاك يدەينىي ۆدوحنوۆيتەل ي رۋكوۆوديتەل ەتوي ۆرەدنوي رابوتى، نو كاك يارىي ەە زاششيتنيك. م. اۋەزوۆ بىل ي رۋكوۆوديتەلەم ي وپپونەنتوم ديسسەرتانتا ودنوۆرەمەننو. ون ۆىستۋپال ۆ ەگو زاششيتۋ ي ۆ سەكتورە ليتەراتۋرى ينستيتۋتا يازىكا ي ليتەراتۋرى ي نا ۋچەنوم سوۆەتە ينستيتۋتا ي نا زاششيتە ۆ وبەدينەننوم ۋچەنوم سوۆەتە گۋمانيتارنىح ناۋك ان كازسسر. ۆسە ەتو گوۆوريت و ليچنوي گلۋبوكوي زاينتەرەسوۆاننوستي م. اۋەزوۆا  ۆ پودگوتوۆكە ي پروتاسكيۆاني زاۆەدومو پوروچنوي ديسسەرتاتسي.

... ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا يمەيۋتسيا پوپىتكي ۆوزروديت نەكوتورىە داۆنو رازوبلاچەننىە «تەوري» ي «كونتسەپتسي» م.اۋەزوۆا. يمەننو ەتيم وتداەت سپراۆەدليۆو راسكريتيكوۆاننايا ۆ پارتينوي پەچاتي كنيجكا ز. كەدرينوي و تۆورچەستۆە م.اۋەزوۆا. چەم، كاك نە رەابيليتاتسيەي ەگو پرەجنيح وشيبوك، پوپىتكوي سكرىت ەگو وتكرىتۋيۋ ناتسيوناليستيچەسكۋيۋ دەياتەلنوست ۆ پەرۆىە گودى سوۆەتسكوي ۆلاستي، ياۆليايۋتسيا سلەدۋيۋششيە ستروكي يز ەتوي كنيجكي:

«ۆ پەرۆىە گودى سۆوەي ليتەراتۋرنوي ي وبششەستۆەننوي دەياتەلنوستي مولودوي م. اۋەزوۆ يسكرەننە سترەميتسيا بىت پولەزنىم دەلۋ رەۆوليۋتسي... سوۆمەششايا ۋچەبۋ ي ليتەراتۋرنۋيۋ رابوتۋ س اكتيۆنوي وبششەستۆەننوي ي ادمينيستراتيۆنوي دەياتەلنوستيۋ» (ستر. 21).

ەتو ۋتۆەرجدەنيە نە سووتۆەتستۆۋەت دەيستۆيتەلنوستي. ني دليا كوگو نە سەكرەت، چتو ۆ ەتي گودى اۋەزوۆ بىل ۆراگوم سوۆەتسكوي ۆلاستي...

...ۆسە ەتي وشيبكي، كاك سو ستورونى م. اۋەزوۆا، تاك ي ەگو دوبروجەلاتەلەي، پروياۆليايۋششيەسيا ۆ رازنىح فورماح ي ۆاريانتاح، ەدينى ۆ سۋششنوستي ي پرەدستاۆليايۋت سوچەتانيە وتكرىتوي ي زاماسكيروۆاننوي فورم پروپاگاندى بۋرجۋازنوگو ناتسيوناليزما. ناتسيوناليستيچەسكيە ۆزگليادى ۆ كازاحسكوم ليتەراتۋروۆەدەني ەششە نە رازوبلاچەنى دو كونتسا ي ياۆليايۋتسيا بولشيم تورموزوم ۆ دەلە ەگو ۋسپەشنوگو رازۆيتيا.

ناشا زاداچا سوستويت ۆ توم، چتوبى دوۆەستي بوربۋ پروتيۆ بۋرجۋازنوگو ناتسيوناليزما دو كونتسا. ەتوگو ناستوياتەلنو ترەبۋيۋت وت ناس ناشي گرانديوزنىە ۋسپەحي كاك ۆ وبلاستي حوزيايستۆەننوگو، تاك ي ۆ وبلاستي كۋلتۋرنوگو سترويتەلستۆا، ەتوگو ترەبۋيۋت وت ناس رەشەنيا ءحىح سەزدا كوممۋنيستيچەسكوي پارتي سوۆەتسكوگو سويۋزا».

 

ناپادكي نا اۋەزوۆا پرودولجاليس.

يز ديسكۋسسي پو كازاحسكومۋ ەپوسۋ:

«بولەە چەتۆەرتي ۆەكا  زانيماەتسيا يزۋچەنيەم ي يسسلەدوۆانيەم ۆوپروسوۆ يستوري كازاحسكوگو  ەپوسا پروفەسسور م.اۋەزوۆ.[3] پو ۆوپروسام كازاحسكوگو ەپوسا يم ناپيسانو وگرومنوە كوليچەستۆو رابوت. ۆ سۆويح ترۋداح م.اۋەزوۆ وتكرىتو پروپاگانديروۆال انتيرۋسسكيە رەاكتسيوننو-پانتيۋركيستكيە ي بۋرجۋازنو- ناتسيوناليستيچەسكيە  ۆزگليادى نا كازاحسكي ەپوس، يدەاليزيروۆال پاتريارحالنوە پروشلوە كازاحسكوگو نارودا.

تاك، ناپريمەر، ۆ سۆوەي ستاتە «سوۆرەمەننىي ەتاپ كازاحسكوي ليتەراتۋرى»، گوۆوريا وب ەپوسە، ون راسحۆاليۆال پروشەدشيە فەودالنو-حانسكيە ۆرەمەنا ي ۋتۆەرجدال، چتو «وسنوۆنوي تسەليۋ كازاحسكيح باتىروۆ ياۆلياەتسيا بىت ناتسيوناليستامي، ا زاتەم رەليگيوزنىمي ليۋدمي». تاكيم وبرازوم، م. اۋەزوۆ پريامو پريزىۆال كازاحسكۋيۋ مولودەج سلەدوۆات پريمەرام ەپيچەسكيح باتىروۆ ي بىت ناتسيوناليستامي.

ۆ ستاتە «كوبلاندى باتىر» م. اۋەزوۆ يدەاليزيروۆال انتينارودنىي ي رەاكتسيوننىي  ۆاريانت ودنويمەننىي پوەمى، پرينادلەجاششي فەودالنومۋ اكىنۋ مارابايۋ. پريچەم اۋەزوۆ، ۆوپرەكي يستوريچەسكوي پراۆدە ي ۆ ۋگودۋ بۋرجۋازنىم ناتسيوناليستام، ۋتۆەرجدال، چتو ياكوبى كازاحسكي نارود  س ورۋجيەم ۆ رۋكاح بورولسيا پروتيۆ يۆانا گروزنوگو ي ۆ 1552 گودۋ زاششيششال وت نەگو گورود كازان...

ۆ 1932 گودۋ م. اۋەزوۆ زاياۆيل نا سترانيتساح پەچاتي، چتو پورىۆاەت سۆياز س بۋرجۋازنىمي ناتسيوناليستامي. ەمۋ بىلا پرەدوستاۆلەنا ۆوزموجنوست پەرەسموترەت سۆوي پوروچنىە «كونتسەپتسي»، پرەودولەت سۆوي پرەجنيە بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە وشيبكي. ودناكو، كاك نەودنوكراتنو ۋكازىۆالوس ۆ رەشەنياح تسك كومپارتي كازاحستانا پو يدەولوگيچەسكيم ۆوپروسام ي ۆىستۋپلەنياح پەريوديچەسكوي پەچاتي،   م.اۋەزوۆ  ەتوگو نە سدەلال دو سيح پور.

اناليز ەگو ليتەراتۋروۆەدچەسكيح ترۋدوۆ پوسلەدنەگو پەريودا پوكازىۆاەت، چتو ون ۆسە ەششە دالەك وت پريمەنەني ۆ سۆوەي يسسلەدوۆاتەلسكوي رابوتە ماركسيستسكو-لەنينسكوي ديالەكتيكي ...

گرۋبىە پوليتيچەسكيە وشيبكي دوپۋششەنى ۆ I-م تومە يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى (1948 گ.), يزداننوي پود رەداكتسيەي ي پري نەپوسرەدستۆەننوم ۋچاستي  م. اۋەزوۆا. ەتا كنيگا ۆىشلا پوسلە رەشەنيا تسك كومپارتي كازاحستانا وت 21 يانۆاريا 1947 گودا «و گرۋبىح پوليتيچەسكيح وشيبكاح ۆ رابوتە ينستيتۋتا يازىكا ي ليتەراتۋرى اكادەمي ناۋك  كازسسر». ودناكو م. اۋەزوۆ نە سدەلال يز پارتينوگو رەشەنيا سەرەزنىح ۆىۆودوۆ. ناوبوروت، ون، كاك گلاۆنىي رەداكتور، سپوسوبستۆوۆال راسپروسترانەنيۋ بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيح ي انتيسوۆەتسكيح ميروۆوززرەني .....

بولەە توگو، م. اۋەزوۆ، كاك ودين يز اۆتوروۆ I-گو توما يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى، سام يدەاليزيروۆال پالاچەي كازاحسكوگو نارودا كەنەسارى ي ناۋرىزبايا، فەودالنو-حانسكيە لەگەندى و كوركۋتە ي نەۆەرنو راسسماتريۆال سوتسيالنو بىتوۆۋيۋ پوەمۋ «كوزى كورپەش-بايان سۋلۋ». ۆ ەتيح ترۋداح م. اۋەزوۆا نەت ي پريزناكا سوتسيالنو-كلاسسوۆوگو وتنوشەنيا ك نازۆاننىم پرويزۆەدەنيام.

ۆسە ەتو گوۆوريت و توم، چتو م.اۋەزوۆ دو ساموگو پوسلەدنەگو ۆرەمەني پرودولجاەت پروپاگانديروۆات ي پروستاسكيۆات ۆ كازاحسكوە ليتەراتۋروۆەدەنيە سۆوي پرەجنيە بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە كونتسەپتسي. پري ەتوم سلەدۋەت سكازات، چتو وشيبكي م. اۋەزوۆا نوسيات نە سلۋچاينىي حاراكتەر. كورني ەتيح وشيبوك - ۆ ەگو  دەياتەلنوستي تەح لەت، كوگدا ون بىل ودنيم يز ۆىرازيتەلەي يدەي «الاش-وردى» ۆ كازاحسكوي ليتەراتۋرە. پوسلە رازگروما ەتوي كونتررەۆوليۋتسيوننوي پارتي م.اۋەزوۆۋ پريشلوس سويتي س وتكرىتىح بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيح پوزيتسي. توگدا ي پوياۆيليس نا سۆەت ەتي تاك نازىۆاەمىە «وشيبكي»، اناليز كوتورىح پوكازىۆاەت، چتو وني ياۆليايۋتسيا وپرەدەلەننوي،  حوتيا زاماسكيروۆاننوي، سيستەموي ۆسە تەح جە بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيح ۆزگليادوۆ م. اۋەزوۆا.

نە سۆيدەتەلستۆۋەت لي وب ۋپورنوم، مولچاليۆىم  وتستايۆاني                      م.اۋەزوۆىم سۆويح پرەجنيح پوروچنىح كونتسەپتسي ي تو، چتو، دوپۋستيۆ ستول سەرەزنىە پوليتيچەسكيە وشيبكي ي يزۆراششەنيا ۆ  سۆويح ليتەراتۋروۆەدچەسكيح ترۋداح، ون دو سيح پور نە ۆىستۋپيل ۆ پەچاتي س يح كريتيكوي ي پريزنانيەم؟»

 

***

 

 

ك.مۋحامەدحانوۆ: «ەششە ۆ 1945 گودۋ يا ۋچاستۆوۆال ۆ رابوتە پو سوزدانيۋ پەرۆوگو توما «يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى». مۋحتار ومارحانوۆيچ اۋەزوۆ پورۋچيل منە رازدەل و نارودنوم تۆورچەستۆە، سۆيازاننوم س تەموي كازاحسكيح ناتسيونالنىح گەروەۆ پروشلوگو. منە دوۆەلوس سيستەماتيزيروۆات ماتەريالى، ۆ چاستنوستي، و كابانباە، بوگەنباە، درۋگيح باتىراح. پريشلوس منوگو پورابوتات پري يزۆەستنوي سكۋدوستي ماتەريالوۆ. كنيگا بىلا ۆىپۋششەنا ۆ 1948 گودۋ، نو رازدەل، ناد كوتورىم يا رابوتال، وتسۋتستۆوۆال. پريچينا؟ يا سپراشيۆال وب ەتوم م.اۋەزوۆا، ون وتۆەتيل: وت مەنيا ەتو نە زاۆيسەلو، رۋكوۆودياششيە رابوتنيكي پوترەبوۆالي - نيكاكيح كابانباەۆ، بوگەنباەۆ پروپاگانديروۆات نە نادو، نە نۋجنى نام ۆسياكيە ناتسيوناليستيچەسكيە راسسۋجدەنيا...

نو مويا رابوتا نە پروپالا. نەداۆنو ونا وپۋبليكوۆانا. منوگو ۆ يستوري ۆووبششە ي ۆ يستوري كۋلتۋرى كازاحستانا نەدوستوۆەرنوگو، نانوسنوگو، منوگو بەلىح پياتەن...

حوتيا يا نە يستوريك، نو موي دولگ ۋچەنوگو-كازاحا ترەبۋەت، چتوبى يا ۆنەس سۆوي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە يستوريزما، پو كراينەي مەرە، توي ەگو چاستي، كوتورايا كاساەتسيا ناتسيونالنوي ليتەراتۋرى» (يز ستاتي يۋ.كرىلوۆا «پودۆيگي باتىرا - يستوريا نارودا»، گازەتا «يرتىش»، يۋن، 1991 گ.، ك 300-لەتيۋ كابانباي باتىرا).

 

***

وب يستوچنيكاح ي ۆاريانتاح كازاحسكوگو گەرويچەسكوگو

ي سكازوچنوگو ەپوسا[4]

...ۆ 1952 گودۋ پود رەداكتسيەي م.اۋەزوۆا ي ن.انوۆا ۆىشەل سبورنيك كازاحسكيح نارودنىح سكازوك، سوستاۆلەننىي ۆ. سيدەلنيكوۆىم. (كازاحسكيە نارودنىە سكازكي. م.، 1952 گ.) ەتوت سبورنيك ستراداەت سۋششەستۆەننىمي پوروكامي. وتسۋتستۆيە ترەبوۆاتەلنوستي، بەسپرينتسيپنوست پري وتبورە ماتەريالوۆ دليا پۋبليكوۆانيا پريۆەلي ك تومۋ، چتو ۆ سبورنيك ناريادۋ  س نارودنىمي، ۆكليۋچەن تسەلىي رياد فەودالنىح سكازوك ي ۆاريانتوۆ - «حاتىمتاي ي ەگو سكاكۋن»،  «اياز-بي»، «كاك اسان-كايگى يسكال جەر-ۋيۋك».

س پوزيتسي انتيناۋچنوي «تەوري ەدينوگو پوتوكا» ناپيسانو ي پرەديسلوۆيە ك سبورنيكۋ...

... م.اۋەزوۆ س 20-ح گودوۆ ي ۆپلوت دو سبورنيكا ۆ.سيدەلنيكوۆا «كازاحسكيە نارودنىە سكازكي»، رەداكتوروم كوتوروگو ون ياۆلياەتسيا، نە كريتيچەسكي، يگنوريرۋيا ترەبوۆانيا ماركسيزما-لەنينيزما، ۆىداەت زا نارودنوە تۆورچەستۆو ناتسيوناليستيچەسكيە پەرەرابوتكي فولكلورا. نا پروتياجەني دولگيح لەت اۋەزوۆ پۋبليكۋەت ي يزۋچاەت دجاناكوۆسكي ۆاريانت پوەمى «كوزى-كورپەش ي بايان-سۋلۋ»، ماراباەۆسكي ۆاريانت «كوبلاندى»، «كىز-جيبەك» ۆ زاپيسي ي پۋبليكاتسي ودنوگو يز ۆراگوۆ كازاحسكوگو نارودا; نا ەتيح ماتەريالاح پيشەت پەسى («ايمان-شولپان»، «حان كەنە»، «كارا-كىپچاك كوبلاندى»).

م.اۋەزوۆ ۆوسحۆالياەت ەتي ي درۋگيە انتينارودنىە پرويزۆەدەنيا...

... ۆ سۆوەم يسسلەدوۆاني م.اۋەزوۆ زامالچيۆاەت پودليننۋيۋ سۋششنوست اكىنا دجاناكا - پروتيۆنيكا  پريسوەدينەنيا  كازاحستانا ك روسسي ي ۋسيليۆشەگوسيا وبششەنيا  كازاحسكوگو نارودا س رۋسسكيم نارودوم...

...تەندەنتسيوزنىي، ۆ دۋحە «ەدينوگو پوتوكا» وتبور يستوچنيكوۆ، وسۋششەستۆلياەمىي م.اۋەزوۆىم، ياۆلياەتسيا پروياۆلەنيەم بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيح يزۆراششەني ۆسەگو يستوريكو-ليتەراتۋرنوگو پروتسەسسا ي نەپوسرەدستۆەننو سۆيازان س ەگو تەوريەي «زار-زامان» («ەپوحا سكوربي»), س راسحۆالەنيەم فەودالنو-حانسكيح پەۆتسوۆ بۋحار-جىراۋ، دۋلاتا، شورتامبايا، مۋراتا - زلەيشيح ۆراگوۆ سبليجەنيا  كازاحسكوگو نارودا س رۋسسكيم نارودوم....

 

ن.س.سميرنوۆا، دوكتور فيلولوگيچەسكيح ناۋك

***

يز پريلوجەني ك ديسسەرتاتسي

 

وبەدينەننومۋ ۋچەنومۋ سوۆەتۋ ينستيتۋتا يازىكا ي ليتەراتۋرى ي ينستيتۋتا يستوري، ارحەولوگي ي ەتنوگرافي اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر

 

زاياۆلەنيە

 

پرەدستاۆليايۋ دۆا ەكزەمپليارا  رۋكوپيسي ديسسەرتاتسي نا تەمۋ: «ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا». پروشۋ دوپۋستيت مەنيا ك پۋبليچنوي زاششيتە ديسسەرتاتسي  نا سويسكانيە ۋچەنوي ستەپەني كانديداتا فيلولوگيچەسكيح  ناۋك.

تاكجە پرەدستاۆليايۋ ۆ 2-ح ەكزەمپلياراح ليچنوە دەلو، وفورملەننوە سوگلاسنو ينسترۋكتسي ۆاك.

 

ديرەكتور گوسۋدارستۆەننوگو

ليتەراتۋرنوگو مۋزەيا ابايا ان كازسسر

گ.مۋحامەدحانوۆ)                                                                       5 يانۆاريا 1951 گ.

 

 

***

 

 

سپيسوك

ناۋچنىح رابوت، وتكرىتي ي يزوبرەتەني ك. مۋحامەدحانوۆا

1. ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا. «ەكپيندى»، ورگان وبكوما                                        كپ/ب/ك ي وبلسوۆەتا 1940 گ. №№ 232, 233, 236, 239

2.      وب ايتىسە نارودنىح اكىنوۆ  «ەكپيندى»، 1945 گ.

3. و زناچەني ابايا ۆ يستوري كازاحسكوي ليتەراتۋرى.                       «ەكپيندى»،  20 مارتا  1945 گ.

4. ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا.  «ەكپيندى»، 1945 گ. №№ 191, 192, 193, 195, 196.

5. و نەوپۋبليكوۆاننىح ستيحاح ابايا س كوممەنتاريامي. سوبر. سوچين. ابايا /ودنوتومنيك/, 1945 گ.

6. پوەت اريپ. سوبر. سوچين. ابايا. /ودنوتومنيك/ 1946 گ. № 283

7. كرىلوۆ ي اباي. سوبر. سوچين. ابايا . /ودنوتومنيك/ 16/پ- 1949 گ.

8. اباي. سوبر. سوچين. ابايا  /ودنوتومنيك/ 1949 گ. № 123

9. اباي. سوبر. سوچين. ابايا /ودنوتومنيك/  1949 گ. № 157

 

 

***

 

ناۋچنو-ليتەراتۋرنىە ترۋدى ك. مۋحامەدحانوۆا ۆ رۋكوپيسياح،

(ودوبرەنى اكادەميەي ناۋك كازسسر)

1.  كازاحسكيە نارودنو-يستوريچەسكيە

پوەمى «كابانباي» ي «بوگەنباي»                                        2 ½ پ.ل

2. پوەت اريپ /جيزن ي تۆورچەستۆو/                                               25 پ.ل.

3. پوەتى اباەۆسكوي شكولى                                                 32 پ.ل.

 

مۋحامەدحانوۆ

 

***

 

 

ۆ ۆىشۋيۋ اتتەستاتسيوننۋيۋ كوميسسيۋ

مينيستەرستۆا ۆىشەگو وبرازوۆانيا سسسر

مۋحامەدحانوۆا گابدۋلكايۋما مۋحامەدحانوۆيچا.

سەميپالاتينسك ۋل. ستالينا 125, كۆ.13.

 

زاياۆلەنيە

 

7-گو اپرەليا 1951 گودا نا سوۆمەستنوم زاسەداني ۋچەنوگو سوۆەتا گۋمانيتارنىح ينستيتۋتوۆ اكادەمي ناۋك كازسسر منە بىلا پريسۋجدەنا ۋچەنايا ستەپەن كانديداتا فيلولوگيچەسكيح ناۋك زا ناۋچنۋيۋ رابوتۋ «ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا».

مويا رابوتا ۆىزۆالا بولشيە سپورى، /سم. ستەنوگرافيچەسكي وتچەت/, پەرەشەدشيە ۆ پۋبليچنۋيۋ ديسكۋسسيۋ پو ۆوپروسام اباەۆەدەنيا، يمەۆشۋيۋ مەستو ۆ گ. الما-اتا س 13 پو16 يۋنيا س/گ.

كاك نا زاششيتە، تاك ي نا ديسكۋسسي پروتيۆ مەنيا ۆىستاۆلياليس وبۆينەنيا ۆ بۋرجۋازنوم ناتسيوناليزمە ي ۆ جەلاني پروتاششيت ۆ چيسلو پوسلەدوۆاتەلەي ابايا ۆراگوۆ نارودا.

ۆ ناستوياششەە ۆرەميا ەتو ۆەرسيا پولۋچيلا شيروكوە راسپروسترانەنيە ي پوۆتورياەتسيا ۆ ناۋچنىح زاسەدانياح ي ۆ پەچاتي. نەوجيداننو دليا سەبيا يا پروچەل ۆ گازەتە «كازاحستانسكايا پراۆدا» وت 13-گو وكتيابريا س/گ. پوۆتورەنيە ەتوي جە كلەۆەتى ۆ سوۆمەستنوم رەشەني پرەزيديۋما اكادەمي ناۋك كازسسر ي پرەزيديۋما سويۋزا سوۆەتسكيح پيساتەلەي كازاحستانا پو ۆوپروسوم ديسكۋسسي پو اباەۆەدەنيۋ.

تاك كاك يز تەكستا ەتوگو رەشەنيا يا ۆيجۋ، چتو، پو-ۆيديمومۋ، دەلو و موەي ديسسەرتاتسي پەرەداەتسيا ۆ ۆاك، سچيتايۋ نەوبحوديمىم پوستاۆيت ۆاس ۆ يزۆەستنوست و نيجەسلەدۋيۋششەم:

مويا رابوتا نە وپۋبليكوۆانا - تەم لەگچە و نەي راسپروسترانيات كلەۆەتۋ ي تەم ترۋدنەە منە ەە وپروۆەرگنۋت.

يا سام پريزنايۋ رياد زامەچاني و موەي رابوتە، ۆىسكازاننىح نا زاششيتە ي ديسكۋسسي.

تاك كاك ۆو ۆسەح ۆوپروساح، ك كوتورىم پريمەشيۆايۋتسيا ينتريگي ي كلەۆەتا، ترۋدنو بىۆاەت رازوبراتسيا، نە ۆىسلۋشاۆ وبە ستورونى، پروشۋ ۆ سلۋچاە رازبورا موەگو دەلا ۆىزۆات مەنيا ۆ موسكۆۋ دليا داچي وبياسنەني.

 

پريلاگايۋ:

1/ گازەتۋ «كازاحستانسكايا پراۆدا» وت 13-گو وكتيابريا س/گ

2/ۆىپيسكۋ يز موەي رەچي نا ديسكۋسسي پو اباەۆەدەنيۋ

3/كوپيۋ پروتوكولا ۋچەنوگو سوۆەتا و پريسۆوەني منە ۋچەنوي ستەپەني

 

ك.مۋحامەدحانوۆ.

17 وكتيابريا 1951 گ.

 

***

 

 

ۆىسشايا اتتەستاتسيوننايا كوميسسيا

مينيستەرستۆا ۆىسشەگو وبرازوۆانيا سسسر

15 نويابريا 1951 گ. موسكۆا

 

سەميپالاتينسك ۋل. ستالينا 125, كۆ.13.

مۋحامەدحانوۆۋ ك.

 

ۆاشە زاياۆلەنيە و زاششيتە ديسسەرتاتسي نا زاسەداني ۋچەنوگو سوۆەتا گۋمانيتارنىح ينستيتۋتوۆ ان كازاحسكوي سسر پولۋچەنو.

ۆىسشايا اتتەستاتسيوننايا كوميسسيا زاپروسيلا ديسسەرتاتسيۋ ي ماتەريالى زاششيتى دليا راسسموترەنيا.

 

ۋچەنىي سەكرەتار

ۆىسشەي اتتەستاتسيوننوي كوميسسي

دوكتور ناۋك، پروفەسسور ي.گورشكوۆ

 

 

PS:  ق. مۇحامەدحانوۆ موسكۆادان حاباردى 1951 جىلى 23 قاراشادا الادى. ءبىر اپتادان سوڭ 1951 جىلى 1 جەلتوقساندا تۇتقىندالادى.

 

***

يز ۆوسپوميناني ك.مۋحامەدحانوۆا وب ۋچيتەلە م.و.اۋەزوۆە

... مۋحتار ومارحانوۆيچ اۋەزوۆ بىل مويم ناۋچنىم رۋكوۆوديتەلەم. يمەننو پود ەگو ۆليانيەم نامەتيلوس وسنوۆنوە ناپراۆلەنيە موەي بۋدۋششەي ناۋچنو-يسسلەدوۆاتەلسكوي رابوتى.

... وب ەتوم ترۋدنو گوۆوريت. يسپىتانيا دليا موەگو ۋچيتەليا ناچاليس ۋجە ۆو ۆرەميا زاششيتى منويۋ ديسسەرتاتسي نا تەمۋ «ليتەراتۋرنايا شكولا ابايا». ۆسكورە پوسلە ەتوي زاششيتى، چەرەز دۆا مەسياتسا، پوسلەدوۆالا ديسسكۋسسيا پو اباەۆەدەنيۋ...

ۆسەگدا، كوگدا زاحوديت رەچ وب اۋەزوۆە، وسوبەننو ۆ تاكيە ۆولنۋيۋششيە، يۋبيلەينىە داتى، يا كاك بى پەرەنوشۋس ۆ درۋگوە يزمەرەنيە. يا چۋۆستۆۋيۋ ي ۆيجۋ سەبيا مولودىم چەلوۆەكوم، ۆپەرەدي كوتوروگو شاگاەت ەگو ناستاۆنيك، - شيروكوپلەچي، بولشوي ي مۋدرىي چەلوۆەك س وتكرىتىمي ي ياسنىمي گلازامي، س شيروكيم سۆەتلىم لبوم ي چۋت پريگلۋشەننىم، بەسكونەچنو وباياتەلنىم گولوسوم.

... سەگودنيا، ۆ ەتوت ۆولنۋيۋششي دەن، منە حوتەلوس بى ۆسپومنيت نەكوتورىە زنامەناتەلنىە  دليا مەنيا مومەنتى ناشيح ۆسترەچ. وكازىۆاەتسيا، ۆ ناشەم وبششەني ەست ينتەرەسنىە سوۆپادەنيا: مۋحتار اۋەزوۆ ۆ شەستيلەتنەم ۆوزراستە ۆ 1903 گودۋ ۆيدەل ابايا. يا ۋۆيدەل مۋحتارا اۋەزوۆا توجە ۆ شەستيلەتنەم ۆوزراستە، ۆ 1922 گودۋ، ۆ رودنوم  دومە موەگو وتتسا مۋحامەدحانا سەيتكۋلوۆا ۆ گ.سەميپالاتينسكە، ۆ زارەچنوي سلوبودكە.[5]ون بىل درۋگوم حوزياينا دوما ي چاستو گوستيل ۆ ەتوم دومە. [6]

سوۆرەمەننيك ي بليزكي توۆاريشش مۋحتارا ومارحانوۆيچا - يشمۋحامەت الين ۆ سۆويح ۆوسپومينانياح (سم. كنيگي «ناش مۋحتار»، ي «مۋحتار اۋەزوۆ ۆ ۆوسپومينانياح سوۆرەمەننيكوۆ») پريۆوديت تاكوي ەپيزود: «مۋحتار اۋەزوۆ، ۆىپولنيۆ ۆسيۋ پورۋچەننۋيۋ ەمۋ رابوتۋ...، ۆ اۆگۋستە 1922 گودا پريبىل ۆ سەميپالاتينسك. ون سوبرال ناس، ۆسەح سۆويح درۋزەي ي زناكومىح پو سلۋجبە ۆ دوم مۋحامەدحانا ... ي پوپوتچەۆال گوستينتسامي يز رودنوگو اۋلا».

زەملياكي مۋحتارا اۋەزوۆا نەودنوكراتنو ۋپومينالي ناش دوم ۆ سۆويح ۆوسپومينانياح. تاك، ناپريمەر، ودين يز ۋچاستنيكوۆ پوستانوۆكي پەسى «كاراگوز»  ۆ 1925 گودۋ - گايسا سارمۋرزين پيسال: «... دليا يگرى ۆ «كاراگوز» پەرۆىح يسپولنيتەلەي پودبيرال سام اۋەزوۆ. ون پريگلاسيل ۆسەح ناس ۆ جانا-سەمەي، ۆ پروستورنىي دوم وتتسا كايۋما مۋحامەدحانوۆا ي راسپرەدەليال رولي».

ۆ پوسلەدۋيۋششيە 1930-ىە، 1940-ىە ي ۆ 1950-ىە گودى مۋحتار ومارحانوۆيچ نەودنوكراتنو پريەزجال ۆ سەميپالاتينسك ي كاجدىي راز، كاك ستارىي زناكومىي، پريحوديل ۆ ناش دوم. وسوبەننو منە زاپومنيليس پريەزدى مۋحتارا ومارحانوۆيچا ۆ سەميپالاتينسك  ۆ 1940 ي ۆ 1943 گگ. وني دو سيح پور ۆىزىۆايۋت رادوستنىە ۆولنەنيا. لەتوم 1940 گودا ون پريەزجال پو ۆوپروسۋ ورگانيزاتسي مۋزەيا ابايا ي ۆ سۆيازي س پودگوتوۆكوي ك پوستانوۆكە پەسى «اباي»...

حوروشو پومنيۋ، كاك ۆ سۆوي پريەزد ۆ 1943 گودۋ مۋحتار ومارحانوۆيچ كاك-تو سكازال، چتو نە بىل ۆ رودنوم اۋلە ۋجە 17 لەت. نا ەتوت راز ون تسەلىي مەسياتس ناحوديلسيا ۆ ابايسكوم رايونە، پوسەتيل زناكومىە ەمۋ س دەتستۆا مەستا. ون ۆ ەتو ۆرەميا رابوتال ناد ۆتوروي كنيگوي رومانا «اباي»...

كوگدا بى ي پو كاكومۋ بى سلۋچايۋ مۋحتار ومارحانوۆيچ ني پريەزجال ۆ ابايسكي رايون، منە ۆسەگدا دوۆوديلوس سوپروۆوجدات ەگو.

تاك بىلو ي 1945-م، ي ۆ 1957 گگ.، كوگدا پروۆوديلسيا 100 لەتني يۋبيلەي ابايا ي 60-لەتيە ساموگو اۋەزوۆا.

...يا بلاگودارەن سۆوەي سۋدبە زا تو، چتو دولگيە گودى منە پوسچاستليۆيلوس بىت ريادوم س مۋحتاروم ومارحانوۆيچەم، بليزكو وبششاتسيا س چەلوۆەكوم، كوتورىي ستال چەلوۆەكوم-لەگەندوي.

...پومنيۋ، چتو م.اۋەزوۆ گوۆوريل و ۆەچنىح ليتەراتۋرنىح پامياتنيكاح يستوري: «ي چەم دولشە دليتسيا يسپىتانيە ۆرەمەنەم، تەم بولشە ۆزوروۆ ي ۆنيمانيا بىۆاەت وبراششەنو ك نيم. بەسسمەرتيە حۋدوجنيكا، وستاۆيۆشەگو پوسلە سەبيا تۆورەنيا، ستانوۆيتسيا زاسلۋجەننىم».

ەتي سلوۆا و بەسسمەرتي يستيننىح تسەننوستەي يا وتنوشۋ ك موەمۋ ۋچيتەليۋ -  مۋحتارۋ ومارحانوۆيچۋ اۋەزوۆۋ.

 

كايۋم مۋحامەدحانوۆ.

"اباي-اقپارات"

 


[1] سم. ۆەستنيك اكادەمي ناۋك كازاحسكوي سسر. № 4, 1953 گ. رەدكوللەگيا: د.ا.كۋناەۆ، ن.ت.ساۋرانباەۆ، د.س.گورشەنين، ا.ي.يسكاكوۆ، ك.پ.پەرسيدسكي، س.ن.پوكروۆسكي، ا.ك.روسلياكوۆ، د.ۆ.سوكولسكي، س.ە.تولىبەكوۆ.

[2] س.ن.نۋرۋشەۆ. دو كونتسا يسكورەنيت بۋرجۋازنو-ناتسيوناليستيچەسكيە يزۆراششەنيا ۆ يزۋچەني تۆورچەستۆا ابايا. ۆەستنيك ان كازسسر. № 4, 1953. س. 3-13.

[3] م.گابدۋللين. و سوستوياني ي زاداچاح يزۋچەنيا كازاحسكوگو ەپوسا. ۆەستنيك ان كازسسر، № 4, 1953گ. س. 14-32.

[4] ن.س.سميرنوۆا. وب يستوچنيكاح ي ۆاريانتاح كازاحسكوگو گەرويچەسكوگو ي سكازوچنوگو ەپوسا. ۆەستنيك اكادەمي ناۋك كازاسكوي سسر. № 4, 1953 گ. س. 33-42.

[5] كرومە توگو، ەست ي درۋگوە، پەچالنوە سوۆپادەنيە: ي مۋحتار اۋەزوۆ ي كايۋم مۋحامەدحانوۆ بىلي رەپرەسسيروۆانى ي زاكليۋچەنى پود ستراجۋ ۆ ۆوزراستە 35 لەت.

[6] دوم مۋحامەدحانا سەيتكۋلوۆا بىل تسەنتروم سوبراني پارتي «الاش وردا». زدەس بىۆالي اباي، شاكاريم ي منوگيە ۋچەنيكي ابايا، زدەس وبسۋجداليس ۆوپروسى بۋدۋششەگو نارودا. زدەس وبششاليس زناكوۆىە  فيگۋرى ناشەي كۋلتۋرى، ليتەراتۋرى، تەاترا.

 

0 پىكىر