قۇدايدىڭ ءبىر پەندەسى جونىندە قولعا قالام العاندا ارعى بەرگى دۇنيەدەگى جاۋاپكەرشىلىكتەردى ەسكەرىپ جازعان دۇرىس سەكىلدى. م.شاحانوۆ تۋرالى كورگەن، بىلگەن، تۇيگەن، جانىندا ءجۇرىپ ءوزىم كۋا بولعان جاعدايلار جونىندە از كەم ەستەلىكتەر جازدىم. پەندەشىلىك دەگەن جامان قاسيەتتەرگە جول بەرمەي اشىعىن جازۋعا تىرىستىم. ءبارىن كورىپ، بىلە وتىرىپ ايتپاي، جازباي قالۋدى ارىما سىن سانادىم.

قۇدايدىڭ ءبىر پەندەسى جونىندە قولعا قالام العاندا ارعى بەرگى دۇنيەدەگى جاۋاپكەرشىلىكتەردى ەسكەرىپ جازعان دۇرىس سەكىلدى. م.شاحانوۆ تۋرالى كورگەن، بىلگەن، تۇيگەن، جانىندا ءجۇرىپ ءوزىم كۋا بولعان جاعدايلار جونىندە از كەم ەستەلىكتەر جازدىم. پەندەشىلىك دەگەن جامان قاسيەتتەرگە جول بەرمەي اشىعىن جازۋعا تىرىستىم. ءبارىن كورىپ، بىلە وتىرىپ ايتپاي، جازباي قالۋدى ارىما سىن سانادىم.

ومىرىمدە ەرەكشە ەسىمدە قالعانى جانە ماڭىزدىسى 2007 جىلدىڭ 3 مامىر كۇنى قر ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن وتكەن م.شاحانوۆپەن ۇلكەن كەزدەسۋى ەدى. كەزدەسۋدى ۇقك گەنەرال-مايورى ادامعالي ناقىسبەكوۆ جۇرگىزىپ وتىردى. «مەنىڭ ءومىرىمدى سىزدەر مەنەن جاقسى بىلەتىن شىعارسىزدار» دەپ باستاپ ەدى زال گۋ ەتە قالدى. «سىزدەردەن جاسىراتىن تۇگىم دە جوق. بولسا ايتىڭىزدار» دەدى. «ساياساتقا ارالاسپايىن دەسەم ۇلتتىق مۇددە ابدەن تىعىرىققا تىرەلگەننىڭ ۇستىنە تىرەلىپ بارادى. جەتەر ەندى. ارى قاراي شىداساق ۇلتىمىز ولەتىن جاعدايعا كەلە جاتىرمىز عوي. تاۋەلسىزدىككە جەتكەندەگى جەتىستىگىمىز وسى ما؟ شەگىنەرگە جەر قالماعان سوڭ امال جوق ساياساتقا ارالاسۋعا ماجبۇرلەيدى». ءدال وسىنداي ەسەك جۇرىسپەن قازىرگى بيلىككە قارسى كۇرەسۋدە سوڭىنا دەيىن باراتىندىعىن جاسىرمادى. اڭگىمەسىن شىندىق، ەلدىك، ۇلتتىق مۇددە ءۇشىن جان ايانباي كۇرەسۋ تۋراسىندا ايتا كەلىپ ارقاشان شىندىقتىڭ اشىلۋىن قالايتىنىن ايتتى. «كىم بولسا دا شىندىعىن ايتۋىمىز كەرەك. شىندىقتاردى ۇرپاعىمىز ءبىلىپ وتىرۋى كەرەك. ەلدىڭ كەز كەلگەن بەتكەتۇتار تۇلعاسى تۋرالى ۇقك-نىڭ مۇراعاتىن اقتارىپ اشۋىمىز كەرەك. حالىق شىندىقتى ءبىلۋى ءتيىس. مىنە سوندا حالىق كىمنىڭ كىم ەكەنىن بىلەر ەدى. جانە تالاي زيالى بولىپ جۇرگەن ازاماتتارىمىزدىڭ بەتپەردەسى اشىلار ەدى» دەدى. مۇنداي باتىل ءسوزدى تەك ءجۇزى جارقىن ادامدار عانا ايتا الارى ءسوزسىز. سول جەردەگى كەزدەسۋدىڭ اسەرىن ءبىر سوزبەن جەتكىزۋ ارينە قيىن. قىسقاسى ءوزىنىڭ ۇلتتىق مۇددە جولىنداعى كۇرەستە حالىق جاۋى دەڭگەيىندە جۇرگەندىگىن، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇقك مۇراعاتى اشىلىپ، كەزىندە حالىق جاۋى سانالعان ۇلتتىق باتىرلارىمىز تۋرالى شىندىقتىڭ اشىلعانى سەكىلدى بولاشاقتا دا شىندىقتىڭ جارىققا شىعاتىنىنا جانە سول كەزدە جەرگە قاراپ قالمايتىنداي بولماۋلارىن قاداپ ايتتى. «مەنىڭ ۇلتتىق مۇددەدەن باسقا تۇتقان مۇراتىم بولدى ما؟ ايتىڭىزدارشى» دەي كەلىپ پەندەشىلىكتى ەمەس ادامگەرشىلىكتى جوعارى قويۋ كەرەكتىگىن ايتىپ ۇقق قىزمەتكەرلەرىنىڭ جاندارىن جەردەن الىپ جەرگە سالعانداي سەزىندىم. زالدا ءۇن بولمادى. سوندا عانا بارىپ، م.شاحانوۆتىڭ ساعىن بيلىك نەگە سىندىرا الماي جۇرگەنىنىڭ سەبەبىن تۇسىنگەندەي بولدىم. «ماقساتىم، ادامداردى اشكەرەلەۋ ەمەس، اقيقاتتى ۇرپاققا ولتىرمەي جەتكىزۋ. اقيقاتتى ەشكىم ولتىرە المايدى، ويتكەنى اقيقات اللانىڭ ءبىر سيپاتى. ەرتە مە كەش پە ايگىلەنبەيتىن نارسە جوق» دەدى. كەزدەسۋدىڭ سوڭىنا دەيىن سىلتىدەي ۇيىپ تىڭداپ، ارا اراسىندا قول شاپالاقتاپ وتىرعان ۇقك قىزمەتكەرلەرى سوڭىندا ءبارى تۇرەگەلىپ قول شاپالاقتادى. ارينە اشىق تۇردە قولداۋ ءبىلدىرىپ ءسوز سويلەي الماسى انىق. العاش كەزدەسۋ بارىسىندا سۇستى كورىنگەن ادامدارىمىز سوڭىندا جارقىراپ شىعا كەلدى. ءبارى سۋرەتكە ءتۇسىپ، كىتاپتارىنا قولتاڭبا قويدىرىپ قاۋمالاپ ءجۇر. ءتۇسىن تۇستەۋدىڭ قاجەتى جوق، سول كەزدە م.شاحانوۆقا قولى جەتپەي ۇزاقتاۋ تۇرعان بىرقانشا ۇقك قىزمەتكەرلەرى م.شاحانوۆ جونىندە ماعان لەبىزدەرىن ايتىپ، قولدايتىندىقتارىن ايتىپ كەتتى. جۇزدەرىنەن شىنايىلىقتىڭ، شىن جۇرەكتەن شىققان سوزدەردىڭ لەبى سەزىلىپ تۇردى. وسى كۇنگە دەيىن سول قىزمەتكەرلەردى كورىپ قالسام مۇحتار اعانىڭ جاعدايىن سۇراپ بايەك بولادى. اعامىزعا كوزقاراستارى دا سول قالپى. كەز كەلگەن تۇلعا ۇقك-نە بارىپ ءدال وسىنداي كەزدەسۋ وتكىزىپ، ءوزى تۋرالى شىندىقتى تالاپ ەتە الماس دەپ ويلايمىن. بالكىم ونداي تازا ەمەس ادامداردى ۇقك كەزدەسۋگە شاقىرماس تا ەدى.

كەيدە ويلايمىن، جەتپىسكە كەلگەن، جۇرەگىنەن ەكى رەت ينفاركت العان دەنساۋلىعى ناشار ادامنان نەگە كوپ نارسە تالاپ ەتە بەرەدى ەكەنبىز دەپ. تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن ءدارى ءىشىپ جۇرەتىنىن، ءدارىسىز كوپ ءومىر سۇرمەيتىنىن بىرەۋ بىلەر بىرەۋ بىلمەس. كەيدە اعام ايتۋشى ەدى «ءىشىم دارىحاناعا اينالىپ كەتتى» دەپ. 2006 جىلى وپەراتسيادان كەيىنگى ەمدەۋ ساۋىقتىرۋ ءۇشىن تۇركياعا بىرگە ىلەسىپ بارعان ەدىم. سوندا دارىگەر ەرتان دەميرتاش «ساياساتتى قويۋ كەرەك مۇحتار مىرزا. مىناداي دەنساۋلىقپەن سىزگە تەك دەمالۋ كەرەك» دەپ نىقتاپ ايتىپ جىبەرگەن ەدى. بىراق ۇلت ماسەلەسى دەگەندە مۇحتار اعام دەنساۋلىق جاعدايىن كەيىنگى ورىنعا ىسىرىپ تاستاي بەرەتىنىن بايقادىم. ارينە، مۇنداي دەنساۋلىقپەن كەز كەلگەنىمىز باسىمىزبەن قايعى بوپ نەمەسە جانىمىزدىڭ جاعدايىن كۇيتتەپ كەتكەن بولار ەدىك. ەڭ سوراقىسىن ايتايىن، 2007 جىلى جۇرەك تامىرلارى تارىلعاندىقتان ستەند قويۋ كەرەك ەدى، بىراق وعان جيناعان قارجىسىن «حالىق رۋحى» پارتياسىن قۇرۋعا جۇمساپ جىبەردى. قانى ءجيى قويۋلاناتىنىن ەسكەرسەك تاعى دا كوپكە ۇزاماي قايتا دەنساۋلىعى ناشارلادى. بۇل جۇرەكتىڭ حالقىن قالاي سۇيەتىنىن، حالقى ءۇشىن جاراتىلعان جۇرەك ەكەنىن بۇدان ارتىق دالەلدەۋ قيىن. ال ءبىز وسىنداي دەنساۋلىقپەن ۇلتتىق كۇرەس جۇرگىزىپ جاتقانىن ءبىر رەت بولسا دا ەسكەردىك پە؟ كەرىسىنشە ءبىز ۇلتتىق كۇرەس مايدانىندا ءبىر ءسات تە دامىلداماعان ادامدى بيلىككە نەمەسە جەكە كوزدەگەن ماقساتى ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر دەپ ويلايمىز. بىراق بارلىق اتاق داڭقتان ەرىكتى تۇردە باس تارتقان ادامدى، مىناداي جاستا، مىناداي دەنساۋلىقپەن بيلىككە نەمەسە جەكە مۇددە ءۇشىن كۇرەسىپ ءجۇر دەۋ ەش اقىلعا سىيمايدى. ءوز باسىم ۇلتتىق مۇرات ماقسات پەن ۇلتتىق مۇددەدەن باسقا كوزدەگەن ماقساتىن كورمەدىم، سەزبەدىم دە. بولسا اشىعىن ايتار ەدىم. سەبەبى بۇل جازبام ارقىلى ەشقانداي جەكە ماقسات-مۇددە كوزدەپ وتىرعانىم جوق. ءوز باسىم جاپونيا دەگەن الىس ەلدە، قازاقستانعا ەش قاتىسى جوق جەردە جۇمىس ىستەيمىن. قايتا كەرىسىنشە م.شاحانوۆتىڭ كومەكشىسى بولعانىم ءۇشىن ءبىراز جەرلەردەگى جۇمىستاردان قاعىلعان كەزدەرىم بولدى. سوندىقتان مەنىڭ دە جاعىمپازدانىپ قالار ەش رەتىم جوق.

مۇحتار اعانىڭ جانىندا نەشە جىل بويى كومەكشى بولىپ ءجۇرىپ، جولدان تايدىرعىسى، ازدىرعىسى كەلگەن وقيعالار دا جوق ەمەس. بىراق بىردە ءبىر رەت پوزيتسياسىنان اينىعان نەمەسە قولىن، ارىن بۇلعاعان كەزىن كورگەنىم جوق. ارينە قاتەلەسپەيتىن، شالىس باسپايتىن پەندە جوق. دەگەنمەن مۇحتار اعام باسقا ۇساق تۇيەك ماسەلەلەردە شالىس باسۋى مۇمكىن، ال ناق ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىندە مۇمكىن ەمەس. ءوز سوزىمەن ايتقاندا «مەن ەشقاشان ۇلتتىق، ەلدىك مۇددەنى ءوزىمنىڭ جەكە مۇددەمە ايىرباستاعان جان ەمەسپىن. ماعان ساتىلۋدان ءولۋ - الدەقايدا جەڭىل».

ءبىر جاعىنان كەيدە، حالىقتىڭ «مىنا جەرگە نەگە بارمادى، نەگە كەلمەدى، نەگە قارسى شىقپادى» دەگەن سەكىلدى ايىپتاۋلارى دا ورىندى سەكىلدى كورىنەدى. سەبەبى حالىق مۇحتار اعامىزدى حالىققا قىزمەت ەتۋشى، بيلىكتىڭ الدىندا حالىقتىڭ مۇددەسىن قورعاۋشى قىزمەتىنە تاعايىنداعان. سونىڭ سۇراۋىن سۇراپ جاتقانداي كورىنەدى. ءبىر وقيعا بولا قالسا شاحانوۆ قايدا، شاحانوۆ نەگە ۇندەمەي وتىر دەپ ىزدەيدى. ارينە حالىقتىڭ تاعايىنداعان لاۋازىمىنا نە جەتسىن. سوندىقتان حالىق م.شاحانوۆتان كوپ نارسەنى تالاپ ەتەدى، سۇرايدى. بىراق نەگە جاعدايىن جاسامايدى دەپ تە ويلايمىن. لاۋازىمعا تاعايىنداعان سوڭ ايلىق تولەپ، جاعدايىن جاساۋ كەرەك ەمەس پە؟ ءبىر جاعىنان حالىق تا سارساڭ كۇيدە سياقتى، ۇلتتىڭ قامىن، ۇلتتىڭ مۇددەسىن كىمنەن سۇرارىن بىلمەي دال.

مۇحتار اعانىڭ ەل بىلەتىن قازاق ءتىلىنىڭ عانا مەملەكەتتىك ءتىل مارتەبەسىن الۋى، جەلتوقسان كوتەرىلىسىن اقتاپ الۋى، قازاق ۇلتى اتاۋىنىڭ رەسمي اينالىمنان شىعۋىنا قارسى شىعىپ قازاقستاندىق ۇلتتى قابىلداتپاي تاستاۋى، ناۋرىز مەرەكەسىن قايتا تويلاۋعا رۇقسات اپەرۋى سەكىلدى ەڭبەكتەرىنە توقتالماعانىم دۇرىس سياقتى. سەبەبى سىزدەر جاقسى بىلەسىزدەر دەپ ويلايمىن. ەسىمە تۇسكەندە جازا كەتەيىن قازاق بولامىز با، قازاقستاندىق بولامىز با دەگەن سول جىلدارى ۇلتتىڭ باسىنا بۇلت ءۇيىرىلىپ تۇرعان شاقتا، جينالىستان جينالىسقا جۇگىرىپ جۇرگەن قاپىلىس كەزدە م.شاحانوۆقا ءبىر كىسى كەلىپ «پالەنشە دەگەن كىسى ءحال ۇستىندە جاتىر ەكەن، بارىپ كوڭىلىن سۇراپ قايتايىق» دەگەندە «مۇندا ۇلت ولەيىن دەپ جاتىر قايسىسىنىڭ كوڭىلىن سۇراعانىم دۇرىس بولادى دەپ ويلايسىڭ». الدىنداعى كىسى جاۋاپ بەرە الماي تەرەڭ ويلانىپ قالدى. بارلىق مۇمكىندىكتى پايدالانىپ ۇلتتىڭ جويىلايىن دەپ جاتقانىن ۇعىنباي جاتقان قانداستارىنا وسىلايشا وي سالىپ جۇرەتىن. ارينە جەكە ادامداردىڭ دا قايعىسىنا ورتاقتاسا بىلەدى، ەگەر ول ادام ۇلتى ءۇشىن جانىن بەرگەن، ۇلتىنىڭ قامىن جەگەن ادام بولسا. ەشقانداي تۋىستىعى نە جاقىندىعى جوق بولاتحان تايجان اعامىز ومىردەن وتكەندە مۇحتار اعام قاتتى قايعىرىپ كەتىپ ەدى. مۇحتار اعام بارلىعىن ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن ولشەپ باعا بەرەتىن، سوعان قاراپ تۋىستارىن انىقتايتىن. تامىرىڭدى ۇلتتىق رۋحقا قانشالىقتى تەرەڭ بويلاتا الدىڭ سوعان قاراپ تانيدى. ۇلتىنا دەگەن نەتكەن بەرىلگەندىك، نەتكەن تەكتىلىك، ءوز باسىم تاڭمىن. ادامنىڭ تۇرىنە قاراپ، سويلەسپەي جاتىپ ۋىزىندا انا تىلىنە قانشالىقتى جارىعان جارىماعانىن انىقتاپ بەرەتىن ەرەكشە قاسيەتىن بايقادىم. ارينە بۇل تاڭعاجايىپ قاسيەتىن كورمەگەن، تۇسىنە الماعان، ورەسى جەتپەگەندەر ءۇشىن ەرتەگى سياقتى كورىنەدى.

تاڭ اتقاننان كۇن باتقانعا دەيىن تەك ۇلتتى عانا ويلاپ، تەك ۇلتىنا عانا قىزمەت ەتىپ جۇرە بەرسە، ەستەلىك جازاتىن ادامعا دا قيىن بولادى ەكەن. سەبەبى قايسىبىر حالىققا ەتكەن ەڭبەگىن جازايىن دەپ قينالاسىڭ.

حالىقتىڭ قالاۋلىسى بولعان كەزدى ايتار بولسام، 50-دەن استام دەپۋتاتتىق مالىمدەمە جاساسا، سونىڭ بارلىعى دەرلىك ۇلتتىق مۇددە توڭىرەگىندە بولعان ەكەن. بالكىم مۇراعاتتى اقتارىپ ۇلتتىق مۇددەدەن تىس جاسالعان دەپۋتاتتىق مالىمدەمەسىن ىزدەپ كورەرسىزدەر. بىراق تابا المايسىزدار. ويتكەنى ونداي مالىمدەمەسى جوق. مۇنداي دەپۋتاتتى قازاق تاريحىندا ءوز باسىم ەستىگەن ەمەسپىن. ءوزىم كۋا بولعان ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىر پاراسى مىناداي: كونستيتۋتسيالىق كەڭەسكە سۇراۋ سالىپ ورىس ءتىلىنىڭ قۇقىقتىق فۋنتسياسىن اشتىرۋ ارقىلى ەشقانداي رەسمي مارتەبەسى جوق ەكەنىن، كەرىسىنشە مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ باسىمدىلىعىن ايعاقتايتىن قاۋلى شىعارتتى; مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ ءۇشىن رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جىلىنا 50 ميلليون تەڭگە ءبولىنىپ كەلسە، سونى 2 ميلليارد 700 ميلليونعا دەيىن كوبەيتكىزدى; رەسەيدىڭ اقپارات قۇرالدارىنىڭ نارىعىمىزدى جاۋلاپ العانىن العا تارتا وتىرىپ تولىقتاي قازاق تىلىندە 3 تەلەارنانى اشتىرۋعا بيلىكتى كوندىرۋى (قازىرگى قازاقستان، مادەنيەت، بالاپان تەلەارنالارى); استانادا بىرنەشە قازاق باسىلىمدارىن ساتاتىن دۇكەندەردى اشتىردى; تىلمەن قاتار بالاباقشا ماسەلەسى تۋرالى ەڭ كوپ دەپۋتاتتىق مالىمدەمە جاساۋ ارقىلى وسى كۇنى اشىلىپ جاتقان بالاباقشالارعا سەبەپكەر بولعان ەدى. جۇرەگىنە وپەراتسيا جاساتاردىڭ الدىندا اۋرۋحانادا جاتىپ ۇكىمەتكە جولداعان مالىمدەمەسىن دە بالاباقشا ماسەلەسىنە ارناپتى. بالاباقشالاردى جاپپاي «قيراتۋ» ارقىلى بولاشاعىمىزعا بالتا شابىلىپ جاتقانىن ايتا كەلە، ماسەلەنى شەشۋ جولدارىن ۇسىنىپ، سوڭىن «ۇرپاق تاعدىرى بالاباقشادان باستالاتىنىن ۇمىتپاۋ بارشامىزعا ورتاق پارىز» دەپ اياقتاپتى. سونداي اق ءتىل پوليتسياسى مەن ءتىل اگەنتتىگىن اشۋ ماسەلەسىنە قانشا كۇش سالعانىمەن بىراق بيلىك وعان جول بەرمەدى. دەسەك تە قوعامدىق پىكىر تۋعىزىپ كەتتى. كىشكەنتاي سياقتى كورىنگەنمەن كەلەلى ءىستىڭ ءبىرى گيمنىڭ مەملەكەتتىك تىلدە كورنەكى ورىندارعا ءىلىنىپ، مەملەكەتتىك تىلدە ورىندالۋىنا سەبەپكەر بولۋى. ول ۋاقىتتارى گيمندى ەكى تىلدە جازىپ، ءىلىپ، قاي تىلدە ايتارلارىن بىلمەي نەمەسە كىم قاي تىلدە جاتتاسا سول تىلدە ايتىپ شاتاسىپ جۇرگەن كەز ەدى ء(وز باسىم ورىس تىلىندە گيمندى ايتقانداردى تالاي كورگەن ەدىم). 2007 جىلدىڭ مامىر ايىندا ماجىلىستە «مەملەكەتتىك نىشاندار تۋرالى» كونستيتۋتسيالىق زاڭىنا وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزىلىپ جاتقان بولاتىن. سول كەزدە زاڭ جوباسىنا «مەملەكەتتىك ءانۇراننىڭ تەكستى مەملەكەتتىك تىلدە جانە ورىس تىلىندە جازىلادى» دەگەن سويلەمدەگى «جانە ورىس تىلىندە» دەگەن سويلەمدى الدىرتىپ، مەملەكەتتىك تىلدە جازىلىپ، مەملەكەتتىك تىلدە ورىندالادى دەگەن ۇسىنىستى العاش بەرگەن بولاتىن. كەيىننەن قابىلدانىپ كەتتى. وسى ۇسىنىستى كەيىننەن باسقا دەپۋتاتتار «مەن ۇسىنعانمىن، اۆتورى مەنمىن» دەپ باق-دا سويلەپ جاتقانىن كورىپ جاعامدى ۇستادىم. زاڭ جوباسىنىڭ سالىستىرمالى كەستەسىنەن قاراساڭىزدار اۆتورى كىم ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن بولار ەدىڭىزدەر.

ۇلتتىق ماسەلەلەرمەن قاتار جەكە ادامداردىڭ ماسەلەلەرىنە دە قول ۇشىن بەرگەنىنە كۋا بولعانمىن. سەبەبى دەپۋتات كەزىندە وكىلەتتىگىن پايدالانا وتىرىپ جەكە ادامداردىڭ حاتتارى نەگىزىندە ماسەلەلەرىنە اراشا تۇسەتىن. بىراق تاڭ قالعان جەرىم، قانشاما ادامدار ولەردەگى ءسوزىن ايتا كەلىپ، جەكە ماسەلەلەرىن شەشكەن سوڭ راحمەت ايتپاي كەتىپ قالۋلارى. سەبەبى حاتتاردى ءوزىم باقىلاۋدا ۇستاعان سوڭ ول ادامداردىڭ ماسەلەلەرى شەشىلىپ شەشىلمەگەنىنەن حاباردار ەدىم. ۇلتتىق ماسەلەلەردەگى ەڭبەكتەرىنە العىس ايتا الماي جۇرگەنىمىز ءوز الدىنا، جەكە ادامداردىڭ العىس ايتۋعا جاراماي قالعاندارى ءتىپتى تاڭقالدىردى.

ءبىر كۇنى ويدا جوقتا ءماجىلىس اپپاراتىنىڭ جاۋاپتى قىزمەتكەرىنەن ستاتيستيكا بويىنشا دەپۋتاتتار ىشىنەن م.شاحانوۆتىڭ ازاماتتاردى ەڭ كوپ قابىلداعانىن ەستىپ ءبىلدىم. ستاتيستيكا جۇرگىزبەگەن سەبەبىم قابىلداۋىنا كىرەتىن ازاماتتار ءتىزىمىن نە كەستەسىن جاساعان ەمەسپىن. ويتكەنى كەلگەن ادامدار جازىلۋسىز كىرە بەرەتىن جانە ەسىككە توسقاۋىل قويۋدى اعامىز ۇناتپايتىن. اۋىلدان ات ارىتىپ كەلگەن حالىقتىڭ ماسەلەسىن شەشۋدە بيۋروكراتيالىق توسقاۋىلداردى تۇقىرتىپ، بيلىك وكىلدەرىنىڭ وكتەمدىگىن ورنىنا قويىپ بارىپ، كوڭىلىن ءبىر دەمدەپ الارىنا ريزا بولاتىنمىن. كەلۋشىلەر اراسىندا ماسەلەلەرى شەشىلمەي جاتاتىندارى «ءوز ماسەلەلەرىن شەشىپ العان، ءبىزدى قايتسىن» دەگەن سەكىلدى رەنىشىن اشۋمەن ءبىلدىرىپ جاتاتىن. ولارعا اعامىزدىڭ، اراسىندا ءوزىمنىڭ دە جاعدايىمدى، تەك ايلىقپەن عانا كۇن كورىپ جۇرگەنىمىزدى ايتسام ەش سەنبەيتىن. سىرتتاي قاراپ تۇرسام بالكىم سەنىمسىزدەۋ دە كورىنەتىن شىعار. اعامىز قۇجاتتار جاعىنان ەبى بولماعان سوڭ، ءوزىنىڭ جەكە قۇجاتتارىمەن مەن اينالىساتىنمىن. سوندىقتان اعامىزدا استانادا تىركەلگەن نە ءۇيى نە جەرى جوق، مۇلدە بايلىعى جوق ەكەنىنەن حاباردار ەدىم. وسىنى ەستىگەن ادامدار ءتىپتى كۇلكىگە اينالدىرىپ سەنبەي كەتەتىن. سول ۋاقىتتارى دەپۋتاتتارعا بەرىلگەن قىزمەتتىك ۇيدە تۇردى. ونىڭ ءوزىن دەپۋتاتتاردى اياق استىنان تاراتىپ جىبەرگەن سوڭ ۇيگە جوندەۋ جاساپ، كەلەسى دەپۋتاتتارعا دەيىن ۇلگەرتۋىمىز كەرەك دەن قۋىپ شىققانداي بولدى. الدىنا كەلگەن ادامداردى جاس شاماسىنا قاراي كەزەكپەن قابىلدايتىن. جاپ جاس جىگىتتەر دە كەلىپ تۇراتىن. بىردە تاڭ قالعانىم، شامامەن جيىرما جاستىڭ اينالاسىنداعى بالا «انام ءحال ۇستىندە ەدى» دەپ ەدى قالتاسىنداعى بار اقشاسىن شىعارىپ بەرە سالماسى بار ما. باسقا اقشاسىنىڭ جوق ەكەنىن ايتىپ، باسقالاي كومەكتەر كەرەك بولسا سۇراپ بايەك بولىپ قالدى.

الدىنا كىم كەلسە دە شاي بەرمەي شىعارىپ سالمايتىن. دەپۋتاتتىق كولىكتى مىنگىسى كەلمەي كوبىنەسە جاياۋ جۇرەتىن. مۇنىسىن حالىقتىڭ قارجىسىن ۇنەمدەۋ دەپ ءتۇسىندىم. وسىندايدا ويلايمىن جەكە باسىنىڭ قامى، بالاسىنىڭ قىزمەتى نە پاتەرى ءۇشىن ۇلتتىق مۇددەنى ساتىپ كەتە بەرەتىن قادىرسىز شالداردىڭ قاسىندا، مۇحتار اعامىزدىڭ كومەكشىسى بولعانىما شۇكىرشىلىك ەتەمىن.

ءسويتىپ جۇرگەن كەزدە 2007 جىلدىڭ 20 ماۋسىمىندا قر پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن پارلامەنت ءماجىلىسى تاراتىلدى. ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ قوشتاسۋ جينالىسىندا ءسوز العان م.شاحانوۆ: «قادىرلى نۇروتاندىقتار، سىزدەر حالىقتى تىپتەن ۇمىتىپ كەتتىڭىزدەر. زامان بۇگىنگى كۇنمەن بىتپەيدى. سىزدەر، ءتۇرى عانا قازاق دەپۋتاتسىزدار. مۇنداي ماسقارالىقپەن حالىقتى ساتقاندىقتارىڭىز ءۇشىن ەرتەڭ تاريح سوتى الدىندا سىزدەردى پرەزيدەنتتەرىڭىز دە قۇتقارىپ قالا المايدى» دەپ مىنبەردەن ءتۇسىپ كەتتى. وسىلايشا مەنىڭ دە دەپۋتاتتىڭ كومەكشىسى وكىلەتتىگىم توقتاپ مۇحتار اعا ەكەۋىمىز قىزمەتتە ەكى جاققا كەتكەنىمىزبەن اعا ىنىلىدەي قارىم قاتىناستا قالدىق.

وقىرماننىڭ مەنى م.شاحانوۆتىڭ تۋىسى، نە جاقىنى نەمەسە تاعى باسقا دا سەبەپتەردى ويلاپ كۇدىكتەنبەسى ءۇشىن، بۇل ءومىردىڭ قاي تۇسىندا مۇحتار اعامەن قالاي تۇيىسكەندىگى تۋرالى دا جازا كەتەيىن. 2005 جىلى تۇركيانىڭ انكارا ۋنيۆەرسيتەتىندە ماگيستراتۋرادا وقىپ جۇرگەن كەزىم. شەتەلدە وقىعان جاستاردىڭ ءبارى بىلەتىنىندەي العاش بارعان جىلدارى ەلگە دەگەن ساعىنىشىمىزدىڭ كۇشەيىپ، كوشەدە قازاققا ۇقساعان ادامداردى ىزدەپ جۇرەتىن ۋاقىت. ادەتىم بويىنشا كىتاپ دۇكەندەرىن ارالاپ ءجۇرىپ قازاقستانعا قاتىستى ءبىر نارسە بار ما ەكەن دەپ ماتەريال ىزدەدىم. تۇك تاپپاي مىسىم قۇرىدى. بولماعان سوڭ «قازاقستان تۋرالى قالايشا ەشنارسە جوق» دەپ ءوز وزىمە سەنە الماي كىتاپ دۇكەنىنىڭ ساتۋشىسىنان سۇرادىم. الەم تانيدى اۋ دەگەن ابايدى، م.اۋەزوۆتى، ءا.كەكىلباەۆتى، بار بىلەتىن تانىمال تۇلعالارىمىزدى اتادىم. ەشنارسە تاۋىپ بەرە المادى. سودان ەسىمە م.شاحانوۆ ءتۇسىپ، سۇرادىم. ءسال ويلانىپ تۇردى دا تانىس فاميليا دەگەندەي كومپيۋتەرىنەن ىزدەي باستادى. سوسىن ىشكى بولمەسىنەن م.شاحانوۆتىڭ ش.ايتماتوۆپەن بىرگە جازعان «عاسىر ايرىعىندىعى سىرلاسۋ (قۇز باسىنداعى اڭشىنىڭ زارى)» كىتابىن الىپ شىقتى دا بۇل كىتاپتىڭ ساتىلىپ كەتكەنىن، مىنا جالعىز دانانى وزدەرىنە الىپ قالعانىن ايتتى. بۇل وقيعا م.شاحانوۆقا دەگەن قۇرمەتىمدى ودان سايىن كۇشەيتىپ جىبەردى. قازاقستان تۋرالى جالعىز كىتاپ تاۋىپ كوڭىلىم ءبىر ورنىنا ءتۇستى. قازاقستانعا قاتىستى ءبىر كىتاپ تاۋىپ كوڭىلىم دەمدەلگەنىمەن، قازاقستاندى الەم تانيدى دەگەن سەنىمىمىزدىڭ جالعان ەكەنىنە ۋاقىت كوز جەتكىزدى.

سودان ءبىر كۇنى م.شاحانوۆتىڭ ستامبۋلعا جۇرەگىنە وپەراتسيا جاساتۋ ءۇشىن كەلگەنىن ەستىپ قالدىم. كىشكەنتايىمنان شيەلىدە ولەڭدەرىن جاتتاپ وسكەن ەدىك. ۇلگى تۇتقان ادامىمنىڭ قيىن جاعدايىندا كوڭىلىن سۇراۋدى ءجون كورىپ ستامبۋلعا باردىم. تۇركيانىڭ جاستار ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارىن دا قوسا ەرتىپ بارعان ەدىم. كوڭىل سۇراۋشى ادامدار كەزەكتە تۇر. وپەراتسيادان شىققان ادامدى كوپ مازالاماۋ ءۇشىن ىشكە كىرگەن حالىق شەلەكتەپ اكەلگەن تاماقتارىن ءبىر شەتكە قويىپ، سالەم بەرىپ تەز شىعىپ جاتىر. كەزەگىمىز كەلگەندە مەن دە جانىمداعى جاستار ۇيىمدارىنىڭ باسشىلارمەن بىرگە كىردىم. حان سارايىنداي ليۋكس جاعداي. الەمنىڭ بەدەلدى ادامدارى جۇرەكتەرىنە ەم جاساتاتىن جەردەن ورىن بەرۋى، جالپى تۇرىك حالقىنىڭ ىقىلاس كوڭىلدەرىنە، قۇرمەتتەرىنە قاتتى ريزا بولدىم. شىعارمالارىمەن سۋسىنداپ ءوسىپ، اتىنا قانىق بولعانىمىزبەن ءبىرىنشى رەت كەزدەسۋىم. سول ساتتە سونشاما تۇرىك حالقىنىڭ ىشىنەن جالعىز قازاق كەلىپ تۇرعان سوڭ با، ەلدەن ارنايى ىزدەپ كەلگەن دەپ ويلاعان بولۋى كەرەك ەرەكشە ىقىلاسپەن قابىلدادى. (باسقا ۋاقىتتا قازاق باۋىرلارىمىزدا كەلىپ كەتكەن بولۋلارى كەرەك). انكارادان كەلگەنىمدى ايتتىم. اعامىز اڭگىمەنى بىردەن ەلدەگى جاعدايدان، ۇلتتىڭ باسىنا ءتونىپ تۇرعان پروبلەمالاردان باستادى. بۇنداي ماسەلەدە ءجاي وتىرىپ اڭگىمە ايتا المايتىن اعامىز ارا اراسىندا ارقالانىپ قالادى دا جۇرەك تۇسىن ۇستاپ ءبىراز ىڭىرسىپ تۇرىپ قالادى. جانىنداعى دارىگەرى بىردەن جۇرەك تۇسىنا، ارقاسىنا ماسساج جاساپ جىبەرەدى. ەكى رەت قايتالاندى. سوسىن دارىگەر كوپ سويلەسۋگە، جۇرەككە سالماق تۇسىرۋگە بولمايتىنىن ەسكەرتۋمەن بولدى. ونى تىڭداپ وتىرعان اعامىز جوق. بىزدە زارە جوق. تۇرىك جاستارى شوشىپ كەتكەن بولۋى كەرەك بىردەن جينالا قويدى. تەز تەز سۋرەتكە ءتۇسىپ قوشتاستىق. سىرتقا شىققان سوڭ تۇرىك جاستارى «مۇنداي اعاسى بار ەل قانداي باقىتتى. بىزدە ەلىن سۇيەتىن ازاماتتار كوپ بولعانىمەن ءدال م.شاحانوۆتاي پاتريوتتار ساناۋلى عانا» دەپ ءبىراز ويلارىن تاڭ قالۋشىلىقپەن ايتىپ جاتتى.

سودان كەلەسى جىلى ەلگە قايتىپ استاناداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنە وقىتۋشى بولىپ ورنالاستىم. ءبىر كۇنى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ ءبىر توپ پاتريوت جاستارىن جيناپ م.شاحانوۆ اعامىزعا كىردىم. ءتىل ماسەلەسىندە اعامىزعا قالاي جاردەمشى بولساق دەگەن نيەتپەن بارعان ەدىك. ول كەزدە اعامىز ءماجىلىس دەپۋتاتى بولاتىن. سول كەزدەسۋدەن كەيىن ارتىنشا بىردەن وزىنە كومەكشى ەتىپ شاقىردى. تۋىس ەمەسپىز، جەرلەس ەمەسپىز، ەشقانداي توعىساتىن جەرىمىز جوق. سوندىقتان بولار سەنە المادىم. جوعارى مەملەكەتتىك ورگاندارعا تەك تانىستىق، تۋىستىقپەن قىزمەتكە الىناتىنىن ەسكەرسەك، الالاپ قۇلالايتىنىن ەسكەرسەك اعامىزدىكى ازاماتتىق بولدى. سودان بەرى جەتى جىل ءوتتى ىنىسىندەي دەڭگەيگە جەتۋگە تىرىستىم. ەندى اعامىز تۋرالى ءبىز ءسوز، ءبىر ەستەلىك جازۋعا نەگىز قالىپتاستى. بالكىم وسى وقيعالاردىڭ ءبارى وقىرماندارعا ءسال سەنىمسىزدەۋ كورىنۋى مۇمكىن، بىراق قۇدايدان قورقىپ، بولعان وقيعانى سول قالپىندا جازۋعا تىرىستىم. م.شاحانوۆ سياقتى اعامىزعا قاراپ قۇدايدىڭ كەرەمەتتىلىگىنە، شەبەرلىگىنە تاڭ قالامىن. قۇدايدىڭ م.شاحانوۆتاي پەندەسىنە باق، دەنساۋلىق، دارا دارىن، ءومىر بەرگەنىن مويىنداۋ كەرەك. ەل ىشىندە پاتريوتتار جەتكىلىكتى ەكەنىنە ءشۇبام جوق، دەسە دە مەن تانىعان ناعىز ازامات، ناعىز ۇلتتىڭ باتىرى مۇحتار شاحانوۆ بولدى. حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى عوي. اعامىزدى حالىق قولداعانى ءۇشىن قۇدايدىڭ دا قولداعاندىعى ەمەس پە!؟ وسىلاردىڭ ءبارىن كوزى كەتكەن سوڭ ءولى ءسوز ايتپاي، بار كەزىندە باعالاۋ كەرەك دەپ ويلايمىن. جاقسىنى كوزى تىرىسىندە باعالاي بىلەيىك، مويىنداي بىلەيىك. قۇداي قازاقتى ءولسىن دەپ جاراتپاعان شىعار. قازاق ءتىرى تۇرعاندا م.شاحانوۆتاي دارا تۇلعاسى ۋاقىت وتكەن سايىن دارالانا تۇسەتىنىنە كۇمانىم جوق.

«اباي-اقپارات»