سەرىك ەرعالي. ىسىاح – ساقالىق قىمىزمۇرىندىق
ۋاقىتتىڭ تۇركىلىك باعدارى مەن بەينەسى ەجەلگى دەيتۇركىلىك كۇندى كيە تۇتۋ تانىمىنا نەگىزدەلگەندىگىن بۇرىن دا كەلتىرگەنبىز. بۇل جايت كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى مەن كۇن-ءتۇن ارباسۋىنا قاتىستى ەتنوگرافيالىق مەرەكە تۇرىندە ومىردەن ورىن العان.
تۇركى-موڭعولدار پارسىلار سەكىلدى كوكتەمگى «تەڭەسىممەن» شەكتەلمەي، كۇزگى تەڭەسىم قارساڭىندا چۋك (شۇباش), سابانتوي (قازاق، باشقۇرت، تاتار، شۇباش), اق ايدى (ماڭعول، قالماق: سار ساعان، سار شاعان، سار تساگان) مەرەكەلەسە، وعان قوسا قىسقى كۇن-ءتۇن ارباسۋىن دا نارتۋعان (باشقۇرت، تاتار، شۇباش), كوراچۋن («تۇنەك قۇرىسىن» ەتنومەرەكەلىك سىيپاتتى - ماجار-قىپشاقتار، كەيبىر ءسىبىر، سايان تۇركىلەرى) مەيرامىن، سونداي-اق جازعى كۇن-ءتۇن ارباسۋى كۇندىزدىڭ ەڭ ۇزارعان شاعىنا سايكەس كەلىپ، ىسىاح (ياقۇت-ساقا) مەرەكەسىن ۇلى مەيرام دەڭگەيىندە ءالى دە اتاپ وتەدى. قىسقاسى، تۇركىلەردىڭ كۇن-ءتۇن اراقاتىسىنا بايلانىستى مەرەكەلەردىڭ بارلىعى جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ كوزى رەتىندە كۇندى ءپىر تۇتۋ كورىنىستەرى مەن سوعان ساي تانىمنىڭ سالتاناتى كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
ۋاقىتتىڭ تۇركىلىك باعدارى مەن بەينەسى ەجەلگى دەيتۇركىلىك كۇندى كيە تۇتۋ تانىمىنا نەگىزدەلگەندىگىن بۇرىن دا كەلتىرگەنبىز. بۇل جايت كۇن-ءتۇن تەڭەسىمى مەن كۇن-ءتۇن ارباسۋىنا قاتىستى ەتنوگرافيالىق مەرەكە تۇرىندە ومىردەن ورىن العان.
تۇركى-موڭعولدار پارسىلار سەكىلدى كوكتەمگى «تەڭەسىممەن» شەكتەلمەي، كۇزگى تەڭەسىم قارساڭىندا چۋك (شۇباش), سابانتوي (قازاق، باشقۇرت، تاتار، شۇباش), اق ايدى (ماڭعول، قالماق: سار ساعان، سار شاعان، سار تساگان) مەرەكەلەسە، وعان قوسا قىسقى كۇن-ءتۇن ارباسۋىن دا نارتۋعان (باشقۇرت، تاتار، شۇباش), كوراچۋن («تۇنەك قۇرىسىن» ەتنومەرەكەلىك سىيپاتتى - ماجار-قىپشاقتار، كەيبىر ءسىبىر، سايان تۇركىلەرى) مەيرامىن، سونداي-اق جازعى كۇن-ءتۇن ارباسۋى كۇندىزدىڭ ەڭ ۇزارعان شاعىنا سايكەس كەلىپ، ىسىاح (ياقۇت-ساقا) مەرەكەسىن ۇلى مەيرام دەڭگەيىندە ءالى دە اتاپ وتەدى. قىسقاسى، تۇركىلەردىڭ كۇن-ءتۇن اراقاتىسىنا بايلانىستى مەرەكەلەردىڭ بارلىعى جەر بەتىندەگى ءومىردىڭ كوزى رەتىندە كۇندى ءپىر تۇتۋ كورىنىستەرى مەن سوعان ساي تانىمنىڭ سالتاناتى كورىنىسى بولىپ تابىلادى.
ءبىزدىڭ نازارىمىزعا بۇل جولى ساقالاردىڭ ىسىاح مەرەكەسى ءتۇسىپ وتىر. ىسىاح - ايىى [4] اتالاتىن يگىلىك يەسىنىڭ بەرەكە كۇنى بولىپ تابىلادى. ايىى - ساقا حالقىن تۋعان جوعارعى الەمدى مەكەندەيتىن جاندار دۇنيەسى. ايىى قاندى قۇربان قابىلدامايدى، سوندىقتان وعان وسىمدىكتەكتى جانە سۇتتەكتى قۇرباندىق بەرىلەدى. بۇل - ىسىاح مەرەكەسىنىڭ ميفتىك-يدەولوگيالىق تەگى. مەيرامدايتىن ۋاقىت - جىلدىڭ ەڭ ۇزاق كۇندىزىنە سايكەس 20-21 ماۋسىم. الايدا، بۇگىنگى ساقالار مۇنى وزدەرىنە جاڭاجىلدىق مەرەكە تۇتادى.
بۇل جايتتارعا ءمان بەرسەك، ىسىاح مەرەكەسى كۇن-ءتۇن ارباسۋىنىڭ جازعى شارىقتاۋ شەگىنە سايكەسەدى جانە دە قازاقتاردا ساقتالعان جىلدىڭ ءتورت توقسانعا: جىلتوقسان - سۋ دۇلەيى (ستيحيا), جازتوقسان - وت دۇلەيى، كۇزتوقسان - توپىراق دۇلەيى، جەلتوقسان - اۋا دۇلەيىنە ءبولىنىپ، تابيعاتتىڭ سايكەس تۇردە جىيىلۋ، جازىلۋ،كۇزەلۋ جانە سىعىلۋ (قىسىلۋ) كۇيىن ءبىلدىرۋ ۇدەرىسىن اشا تۇسەدى.
ىسىاح مەيرامى تابيعاتتىڭ جازىلىپ قويماي، ءتورت دۇلەيدىڭ ىشىندەگى وت ماۋسىمىنىڭ ەڭ اسقاق ساتىنە سايكەس كەلەتىن تۇركىلىك سالتاناتتى جورالعى بولىپ تابىلادى. ساقالىق بۇل مەركە مەزەتى كۇن-ءتۇن وپپوزيتسياسىنىڭ شەكاراسى ىسپەتتى تانىلادى. سول سەبەپتى دە، مۇنىڭ جاڭاجىلدىق سىيپاتى بار.
جولايى تۇردە قازاقتاعى «وت» ۇعىمىنىڭ شوپكە،وسىمدىككە،قۇنارعا، قۋاتقا قاتىستى ايتىلاتىن ەكىنشى ماعىناسىن ەسكەرسەك، بۇل ۇعىمنىڭ ءاۋ باستا الگى ءتورت دۇلەيلىك تۇجىرىمعا قاتىستى قالىپتاسقانىن جانە ونىڭ جازعى ماۋسىمعا سايكەستىگىن كورسەتەدى. سوندىقتان دا جازدىڭ تولىق كۇشىنە ەنۋ كەزەڭى قازاقتاردا قىمىزمۇرىندىق جورالعىسىمەن اتاپ وتىلگەن. الايدا، مۇنى بۇگىندە جاي عانا جازدىڭ شىعۋىمەن، قىمىزدىڭ مولايۋىمەن بايلانىستى اقساقالدارعا قىمىزدان اۋىز تيگىزۋ عۇرپى رەتىندە عانا قارادۇرسىن ناسيقاتتالىپ ءجۇر.
جالپى، تۇركىتانۋشى عالىمداردىڭ ساقالاردى تۇركىلىك تانىم مەن ءداستۇردى بارىنشا تازا ساقتاعان حالىق رەتىندە اتاۋىن ەسكەرسەك، ساقا باۋىرلاردىڭ ىسىاعى ارقىلى شاشىراپ، ۇمىتىلعان ءبىرتۇتاس تانىمدى قالپىنا كەلتىرەرلىك مۇمكىندىككە يە بولامىز. مىسالى، جەلتوقساننىڭ (قىسقى ءۇش ايدى ايتىپ وتىرمىز) قاندى قۇرباندىق تىلەيتىن اۋا دۇلەيدىڭ ماۋسىمى ەكەنىن قازاقتىڭ تۇرمىستىق سالتقا اينالعان سوعىم عۇرپىنان بايقاۋعا بولادى. سوعىم - قىسقا ەتتىك ازىق ازىرلەۋدىڭ عانا سىلتاۋى ەمەس، ەڭ اۋەلگى ءمانى بويىنشا - قاندى قۇرباندىق شالۋدىڭ كورىنىسى بولعان جانە ول «نارتۋعان» اتالاتىن جورالعىمەن تىعىز بايلانىستا بولسا كەرەك. «نار» ءسوزى بۇگىندە ماڭعولشا كۇندى بىلدىرگەنىمەن، ونىڭ تاعى ءبىر ۇعىمى - «قان قىزىل». قازاق بەتتىڭ ۇشىنا قان جۇگىرۋىن «نارتتاي» دەسە، قانتۇستى شىرىنى بار انار جەمىسىن ازەربايجاندار «نار» دەيدى.
جازعى وت دۇلەيىنىڭ جورالعىسى بولىپ تابىلاتىن ىسىاح مەرەكەسىنىڭ قۇربانى كازىرگى ساقالاردا - قىمىز بولىپ تابىلادى. جانە دە قىمىزدى وتقا قۇيۋ ءراسىمى باستى عۇرىپ سانالادى. بۇل جاعىنان ىسىاحتىڭ قازاقتارداعى سىياعى (انالوگى) - قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسى. الايدا، ول بارلىق مانىنەن اجىراپ، تەك قانا جازعى بيەبايلار ءراسىم رەتىندە ساقتالعان.
ىسىاح مەيرامىن تۇركىلىك باسقا ۇلى جورالعىلارمەن بىرىكتىرەتىن جايتتاردى اتاپ وتكەن ءجون، ولار:
- «وسۋوحاي» اتالاتىن قول ۇستاسا، اينالا بيلەۋ ءداستۇرى، بۇل - ارينە، كۇننىڭ قوزعالۋ باعىتىن ءومىردىڭ ۇلى كورىنىسى رەتىندە پاش ەتۋ عۇرپى;
- ولونحو جىرىن جىرلاۋ ءداستۇرى;
- تەزەك جاعىلىپ، الاستاۋ [7] ء راسىمىنىڭ جاسالاتىنى;
- دۋاليستىك [7] قوس تاراپتىڭ سپورتتىق، ونەرلىك سايىسقا شىعۋى;
- ءومىر اعاشى - بايتەرەك [7] پەن اتبايلار ماما اعاشتىڭ باستى اتريبۋت ەكەندىگى;
- ءتۇرلى ءتۇستى ماتانىڭ بەزەندىرىم ءرولىن اتقارۋى.
دەگەنمەن، تەك قانا ىسىاحقا ءتان كەيبىر عۇرىپتى اتاپ ءوتۋ ارقىلى، اتريبۋتى مەن دارىپتەرى سولعىن تارتقان قىمىزمۇرىندىقتى تولىق قالپىنا كەلتىرۋگە بولار ەدى. الاڭعا ماما اعاشقا بايلانعان سابا مەن كۇبىلەر. ودان ءارى ءتورت قۇبىلانى كورسەتەتىن اعاشتان جاسالعان بايتەرەك. باستى بەزەندىرىم - قىل ارقانعا ءتۇرلى ءتۇستى ورامالدىڭ ءتۇيىلۋى. بۇل - جاڭاجىلدىق اشەكەيدىڭ ارعى اتاسى سەكىلدى، ءاربىر ورامال بەلگىلى ءبىر تۇيىلگەن تىلەكتى بىلدىرەدى.
ىسىاحتىڭ باستى ءدىني ءراسىمى - وتقا قۇرباندىق بەرۋ. ول جورالعىنى تەك قانا اپپاق بولىپ كيىنگەن باقسى قولعا الادى: ول لاۋلاپ جانىپ جاتقان وتقا ءدام تيگىزەدى - ازىق تاستايدى، سوسىن ءبىر قۇتى قىمىزدى وت سونگەنشە «ىشكىزەدى».
ودان باسقا ساقالار بۇل كۇنى قولدارىنا اتتىڭ قىلىنان ىستەلگەن جەلپۋىش ۇستاعان قىز-جىگىتتەر ات ۇستىنە جايعاسىپ، اينالا شەرۋ جاسايدى. قىزبالا مەن بوزبالالار قولدارىنا الگى قىلقۇيرىق جەلپۋىش ۇستاعان كۇيى ەكى ءبولىنىپ بيلەيدى.ونىڭ ورتاسىندا ۇماي انا ىسپەتتى اسا كوركەم كيىنگەن ءپىر-ايەل باستى نازاردا. مۇنىسى قازاقتىڭ التىباقانى ىسپەتتى.
مەرەكەلىك سپورتتىق ويىندار دا وزگەشە: ەكى جىگىتتىڭ ء(تىپتى، قىزدار دا قاتىسادى) تاباندارىن تىرەستىرە وتىرىپ، تاياق تارتىسقا كىرىسۋى قازاقتىڭ اۋدارىسپاعىنىڭ ءبىر ءتۇرى دەۋگە بولار. كازىرگى ەر-تۇرمان اشەكەيىن ىرىكتەۋ دە مەرەكەنىڭ بەزەندىرىمىنە جاقسى جەلەۋ ءارى بايگەلىك نەگىزگە اينالادى. ابزەل تاعىنىپ كيىنگەن جاستاردىڭ «جىلقى» ءبيىن بيلەۋى مەرەكەنى قىمىزمۇرىندىققا بارىنشا سايكەستەپ تۇرعانداي.
ساقا باۋىرلاردىڭ باستى مەرەكەسى بولىپ تابىلاتىن ىسىاحتىڭ ەجەلگى تۇركىلىك ءبىرتۇتاس تانىمنىڭ شاشىراندىسى ەكەنىن اڭدايمىز. ول - جالپىتۇركىلىك بويىن جازعان كەڭىستى دارىپتەۋ سالتاناتى، ۋاقىتتىڭ جازعى وت دۇلەيىنىڭ زاڭدارىنا باعىنۋ يشاراسى. بۇل - جالپىتۇركىلىك تابيعات پەن ادام اراسىنداعى تولەرانتتى پاش ەتۋ، ۇيلەسىم ءراسىمى. سوندىقتان قازاقتىڭ قىمىزمۇرىندىق مەرەكەسىن ىسىاح دەڭگەيىنە جەتكىزۋ ورتاق تۇركىلىك ۇمىت بولعان ۇلى مەرەكەنى قالپىنا كەلتىرۋدىڭ العىشارتىن جاسار ەدى.
«اباي-اقپارات»
ادەبيەتتەر
1. اقسەلەۋ سەيدىمبەك، «قازاق الەمى»، «سانات»، 1997
2. سەرىكبول قوندىباي،«ارعىقازاق ميفولوگياسى». ءۇشىنشى كىتاپ - الماتى: دايك-پرەسس.2004. 488-ب.
3. سەيىت كەنجەاحمەتۇلى، «قازاق حالقىنىڭ سالت-داستۇرلەرى»، «الماتىكىتاپ» 2007. - 284 بەت.
4. http://ru.wikipedia.org/wiki/%D0%AB%D1%81%D1%8B%D0%B0%D1%85
5. http://planetyakutia.com/about-yakutia/facts/0001008/
6. http://www.sitc.ru/nasled/YSYAKH/Ysyakh.htm
7. سەرىك ەرعالي، «ناۋ مەن ىرىس»، «قازىعۇرت»، 2011. - 184 بەت
