تاريحي تۇرعىدان العاندا، ءدىني فاكتور ارقاشان قوعامنىڭ دۇنيەتانىمدىق كوزقاراستارىن قالىپتاستىرعانى نەمەسە ولارعا مادەني كودتى، ۇلتتىڭ باسىم ەرەكشەلىكتەرىن، ونىڭ ەتنومادەني بەينەسىن انىقتاي وتىرىپ، ايتارلىقتاي اسەر ەتكەنى بەلگىلى. ەلدەگى ناقتى تاريحي جانە الەۋمەتتىك-ساياسي جاعدايعا بايلانىستى ءدىني فاكتور ءارتۇرلى فۋنكتسيالاردى ورىنداي الادى. ايتارلىقتاي، داعدارىستار ۋاقىتىندا، اسكەري، قوعامدىق-ساياسي وقيعالاردا، نەمەسە الەۋمەتتىك ماڭىزدى ماسەلەلەر بويىنشا قاراما-قايشىلىقتاردىڭ شيەلەنىسۋى كەزىندە ءدىني اسپەكت ەڭ ىقپالدى پرينتسيپتەردىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى، ويتكەنى ول ادامنىڭ الەۋمەتتىك-پراكتيكالىق كوزقاراستارىنا ەمەس، ار-وجدانى مەن جۇرەگىنە تىكەلەي اسەر ەتەدى جانە بۇل ءوز كەزەگىندە مىنەز-قۇلىقتىڭ نەگىزگى ءموتيۆى بولا الادى.

بۇگىنگى تاڭدا كوروناۆيرۋستىق ينفەكتسيا پاندەمياسىنىڭ اسەرىنەن تەز وزگەرىپ جاتقان الەمدە ءدىني قاراما-قايشىلىقتار كۇشەيىپ، قوعامدا كسەنوفوبيالىق كوڭىل-كۇي بايقالۋدا. قازىرگى الەمدە ءدىني فاكتوردىڭ ءرولى ارتىپ كەلە جاتقان جاعدايدا ءارتۇرلى رۋحاني-ءدىني جانە ەتنومادەني داستۇرلەر ۇستانۋشىلارىنىڭ ۇيلەسىمدى ءومىر ءسۇرۋ پروبلەمالارى ەرەكشە مانگە يە بولادى. قازاقستان، باسقا مەملەكەتتەرگە قاراعاندا، دىنارالىق كەلىسىم ماسەلەلەرىنە جانە ونىڭ قازىرگى الەمدەگى تۇراقتىلىق پەن ينتەگراتسيانى قامتاماسىز ەتۋدەگى رولىنە دايەكتى تۇردە نازار اۋداراتىنىن اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ زور ەڭبەگى. ەلباسىنىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدە تانىلعان ەڭ ماڭىزدى باستامالارىنىڭ ءبىرى قازاقستان استاناسىندا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى وتكىزىلۋى.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ تۇنعىش پرەزيدەنتىمىز ن. نازارباەۆ مادەنيەتارالىق جانە دىنارالىق ديالوگ سالاسىندا كەڭ اۋقىمدى جۇمىستى جۇزەگە اسىرا باستاعانىن اتاپ وتكەن ءجون. ەلباسىنىڭ باستى يدەياسى، ەل اۋماعىندا تۇراتىن كوپتەگەن ەتنوستار مەن ءدىني داستۇرلەردىڭ بىرلىگى مەن كەلىسىمى ارقىلى قۇرىلعان «قازاقستاندىق ۇلت» فەنومەنى بولدى.

استانادا الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر ليدەرلەرى سەزىن ۇيىمداستىرۋ شىعىس پەن باتىس اراسىنداعى بىرەگەي گەوگرافيالىق ورنى بار قازاقستان تۋرالى دىنارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگ ماسەلەلەرىندە ىقپالدى وڭىرلىك ورتالىق — «رۋحاني كۇش ورتالىعى» رەتىندە ايتۋعا مۇمكىندىك بەردى.

الەمدە بۇرىن دا، قازىرگى كەزەڭدە دە دىنارالىق، مادەنيەتارالىق جانە وركەنيەتارالىق ديالوگتى قۇرۋ جانە ىلگەرىلەتۋ ماقساتىن ۇستاناتىن فورۋمدار وتكىزىلەتىنى بەلگىلى. ولاردىڭ قاتارىنا مىنالار جاتادى: وركەنيەتتەر اليانسى – يسپانيا مەن تۇركيا باستاماشىلىق جاساعان فورۋم، اۋليە ەدجيديا قوعامى، دوحاداعى دىنارالىق ديالوگ كونفەرەنتسياسى، مەككە حالىقارالىق مۇسىلمان كونفەرەنتسياسى، باكۋ ءدىن كوشباسشىلارىنىڭ ءسامميتى. بۇل قاتاردا بەيبىتشىلىك پەن كەلىسىم، تولەرانتتىلىق پەن قۇرمەت، ىنتىماقتاستىق پەن ارىپتەستىك قاعيداتتارى نەگىزگە الىنعان الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى ماڭىزدى ورىن الادى.

ءار ءتۇرلى دۇنيەتانىمداردىڭ، پرينتسيپتەردىڭ، مەنتاليتەتتىڭ وكىلدەرى قاتىساتىن جوعارى دەڭگەيدەگى فورۋمدى ۇيىمداستىرۋ جانە وتكىزۋ وتە قيىن مىندەت. الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى ءوتىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى ىنتىماقتاستىق پەن قارىم-قاتىناستىڭ ءتيىمدى تەتىكتەرى قۇرىلىپ، جولعا قويىلعانى – ءسوزسىز، ەلەۋلى جەتىستىك.

سەزدەردە رۋحاني جەتەكشىلەر الەمدەگى بىردە-ءبىر ءدىن ەكىنشىسىنەن جاقسى نەمەسە جامان ەمەس ەكەنىن اشىق ايتتى، ويتكەنى ءبارى بارلىق حالىقتار ءۇشىن ورتاق اسپان استىندا تەڭ. الەم بۇكىل ادامزات ءۇشىن نەگىز بولىپ تابىلادى. الەم – قۇدايدىڭ ەسىمدەرىنىڭ ءبىرى.

سەزد تەك ءدىني ليدەرلەردىڭ عانا ەمەس، سونداي-اق ءارتۇرلى ەلدەردىڭ كوپتەگەن ءدىندار ادامدارىنىڭ ديالوگ الاڭى بولىپ تابىلادى.

سەزد ۇسىنعان باستامالار مەن جالپى الەمدىك پروبلەمالاردىڭ كەلىسىلگەن شەشىمدەرى شىن مانىندە ىسكە اسىرىلۋدا جانە الەمدە ءدىني توزىمدىلىك قاعيداتتارىن، ديالوگ پەن تۇسىنىستىكتى ىلگەرىلەتۋ ءۇشىن قىزمەت ەتەدى.

نەگىزى قالانعان العاشقى كۇننەن باستاپ الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزى الەمدەگى وتكىر جانە شيەلەنىسكەن گەوساياسي جاعدايلار جاعدايىندا وتكەنى بەلگىلى. IV سەزدىڭ اشىلۋىندا ءسوز سويلەگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى – ەلباسى ن.ءا. نازارباەۆ: «ءوز تاريحىنىڭ 9 جىلى ىشىندە الەمدىك جانە ءداستۇرلى دىندەر كوشباسشىلارىنىڭ سەزدەرى ارقاشان كۇردەلى جاھاندىق ۇدەرىستەردىڭ شىڭىندا وتكىزىلدى. ءبىرىنشى سەزدەر دىندەردىڭ «سوقتىعىسۋ» قاۋپىنە جانە ءدىندى حالىقارالىق تەرروريزم مەن ەكسترەميزمنىڭ قاۋىپتى ماقساتتارىنا پايدالانۋ قاۋپىنە جاۋاپ رەتىندە جينالدى. كەلەسى فورۋمدار دا الەمدىك ءتارتىپتىڭ جاھاندىق ترانسفورماتسياسى باستالعان كەزدە بۇكىل الەم ءۇشىن بەتبۇرىس كەزەڭىندە ءوتتى. ادامزات، شىن مانىندە، جۇيەلى داعدارىس كەزەڭدەرىنەن وتەدى».

بۇگىنگى تاڭدا ادامزات تاعى ءبىر سىناققا تاپ بولدى – تەز تارالاتىن، ينفەكتسيانىڭ جوعارى پايىزىنا يە جانە ءولىم-ءجىتىمنىڭ جوعارىلاۋىنا اكەلەتىن COVID-19 ۆيرۋسى. قيىن كەزەڭگە قاراماستان، بارلىق كونفەسسيالاردىڭ ساياسي كوشباسشىلارى مەن ءدىنباسىلارى كۇش بىرىكتىرىپ، COVID-19-مەن جالپى شايقاسقا نازار اۋدارۋعا، ددۇ-نىڭ ۇندەۋلەرىن ۇستانۋعا، قاتاڭ سانيتارلىق-گيگيەنالىق شارالاردى ساقتاۋعا تىرىستى.

ءدال قازىر رۋحاني كوشباسشىلار، بۇرىن-سوڭدى بولماعانداي، ادامدارعا قاجەت بولدى. كوروناۆيرۋستىڭ تارالۋىنىڭ ەڭ وتكىر شىڭىندا، ءدىني ورىندار جابىلعان كەزدە، ءدىنباسىلار قاۋىپتى ۆيرۋستىڭ تارالۋىن بولدىرماۋ ءۇشىن مەملەكەتتەر قابىلداعان شارالاردى قولدادى، سەنۋشىلەرمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ ءۇشىن ساندىق پلاتفورمالاردى بەلسەندى قولدانا باستادى.

2019 جىلى بۇكىل حالىق بولىپ سايلانعان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ ۇلت كوشباسشىسى ن. نازارباەۆ باستاعان بەيبىتسۇيگىش ساياساتتى تولىق ۇستانا وتىرىپ، «ءدىني نانىمدار مەن كونفەسسيالاردىڭ ارتۇرلىلىگى ءوزارا كۇدىككە، كەمسىتۋشىلىككە جانە جويۋعا ەمەس، ءاربىر ءدىن مەن مادەنيەتتىڭ بىرەگەيلىگىن كورسەتەتىن ءوزارا تۇسىنىستىك پەن ۇيلەسىمدىلىككە اكەلۋى ءتيىس» دەپ اتاپ ءوتتى.

تەڭدىككە، ءبىر-ءبىرىمىزدى تەرەڭ قۇرمەتتەۋگە جانە حالىقارالىق ىنتىماقتاستىققا نەگىزدەلگەن جاقسى بولاشاققا ۇمتىلۋ ءبىزدىڭ جەرىمىزدەگى ءومىر ءۇشىن قايتىمسىز سالدارى بولاتىن ءوزارا تۇسىنبەۋشىلىكتەردى بولدىرماۋعا كومەكتەسەدى.

ويتكەنى، بۇگىندە جالپىادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ماڭىزدىلىعى ارتىپ كەلە جاتقان الەمدە ادامزات ءوز پروبلەمالارىن كۇش-جىگەرىن بىرىكتىرۋ ارقىلى عانا شەشە الاتىنىن ءبارىمىز تۇسىنەمىز. بىرلىك پەن ءوزارا تۇسىنىستىك ديالوگتان باستاۋ الادى. دەمەك، دىنارالىق ديالوگتىڭ دا، وركەنيەتتەر اراسىنداعى ديالوگتىڭ دا نەگىزگى ءمانى وسىندا.

پارلامەنت ماجىلىسىنە
قازاقستان حالىق اسسامبلەياسىنىڭ سايلاعان
دەپۋتاتى ن. دەمەنتەۆا

Abai.kz