قازاق دەگەن ەجەلدەن-اق اتا تەگىن قۋعىش، شەجىرەشى، اتالى سوزگە توقتاعان ابزال حالىق دەلىنەدى. بۇل ارينە جاقسى قاسيەت. تاريحىنىڭ كوپتەگەن تۇستارى قاعاز بەتىنە ءتۇسىپ ۇلگەرمەگەن كوشپەندىلەردىڭ جادىنا ساقتاۋ قابىلەتىن ا.پوزدنەەۆ، ب.يا.ۆلاديميرتسوۆ، ۆ.ل.كوتۆيچ، پ.پەلليوتتار «دالا ساۋاتتىلىعى» (ستەپنايا گراموتا) دەپ جوعارى باعالاعان.

حح عاسىردا قازاق جاپپاي ساۋاتتاندى. بىراق ءوز تاريحىن ءوزى جازۋعا قول بايلاۋ كوپ بولدى. ەلىمىز  ەگەمەندىككە قول جەتكىزىپ، «ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىر» ءوز قولىمىزعا ءتيۋى مۇڭ ەكەن، ءاربىر ەكى قازاقتىڭ ءبىرى تاريحشى-شەجىرەشى بولىپ شىعا كەلدى. وسىلايشا جاداعاي تاريحيلىققا جول اشىلدى. بۇگىن قازاقتىڭ دالاسىندا دا، داستارحانىندا دا ايتىلاتىنى كوكىرەك شەجىرە، اكىمى دە، جازۋشى، اقىنى دا، ماتەماتيك، ينجەنەرلەرى دە، زەينەتكەر قاريالارى دا ءبارى-ءبارى تاريحشى. ءبىرى ەستىگەنىن جازادى، ءبىرى تۇسىندە كورگەنىن جازادى، ەندى ءبىرى تەك وزىنە بەيمالىم ءبىر دەرەكتى كوزى شالىپ قالسا «جەردەن جەتى قويان تاپقانداي» الەمگە جار سالادى. جازسىن-اۋ، بىراق بارلىعى دەرلىك ءوز جازعانىن «جيھانداعى جالعىز جاڭالىق» دەپ تانىپ، ونىسىن «جاڭالىق» رەتىندە قابىلداتۋ، ءتۇرلى وقۋلىق، وقۋ باعدارلامالارىنا ەنگىزۋ، قالا بەرسە قانداي دا ءبىر سىيلىققا ۇسىنىلۋىن ءوتىنىپ پرەزيدەنتتىڭ اپپاراتىنا دەيىن ىركەس-تىركەس حاتتار جولدايدى. اشقان «جاڭالىعىن» سەنىمدى بولدىرۋ ءۇشىن ءبىر توپ ادامنىڭ قولىن قويعىزادى نەمەسە «جوعارىداعى پالەنباي ازاماتتىڭ باتاسىن الىپ ەدىك» دەپ سەندىرگىسى كەلەدى. وسىدان بولار سوڭعى جىلدارى شىن تاريح، تىپتەن شىن اڭىز دەگەننەن گورى ويدان شىعارىلعان قيسىنسىز اڭىزدار تىم كوبەيتىپ كەتتى. جوعارىدان كەلگەن ءتۇرلى تاپسىرمالارمەن تالايىنا رەسمي جاۋاپ قايتارىپ كوردىك. بىراق وعان قۇلاق اسىپ جاتقان ەشكىم كورىنبەيدى. بۇرىن قازاقتىڭ تاريحي تەگىن جوققا شىعارۋ باسىم ەدى. ەندى، مىنە، قازاق ەمەستەن «قازاق» جاساۋشىلىق ەتەك الىپ بارادى. سول باياعى گۋ-گۋ، ازان-قازان تىرلىك، تاريح تاقىرىپتارى قازاقى داۋ-دامايدىڭ كورىگىن قىزدىرىپ-اق تۇر. ءاربىر اتالىق ءوز شەجىرەسىن، ءاربىر اۋىل ءوز تاريحىن جازىپ الەك. حاندى قارادان تۋدىرىپ، نايمان، كەرەيدى – موڭعول، موڭعولداردى – قازاق دەپ، كازاكتاردى – قازاقتان تاراتىپ، ۇلىسىن – رۋ، حاندارىن – «كنياز» بولدىرىپ، شىڭعىستى – «شىعىس»، باتۋدى «باتىس» دەپ اۋدارىپ، جەر-سۋ اتتارىن «جەكپە-جەكتە ءولدى» دەلىنەتىن بەلگىسىز «باتىرلارعا» تەلىپ، تاريحتىڭ ءوڭىن اينالدىرىپ بارادى. ءاربىر اۆتور تاريحشىلاردان ءوز جازعاندارى تۋرالى جانىنا جاعىمدىراق دايىن جاۋاپ العىسى كەلەدى، ەگەر جاعىمدى جاۋاپ الا الماسا تاريحشىلاردى جاتىپ كەپ كىنالايدى. مەنىڭشە مۇندا تاريحشىلاردىڭ «كىناسى» جالعان تاريح، قيسىنسىز داۋ–دامايعا ارالاسپاي وتىرعاندىعىندا.

ءسويتىپ سوڭعى كەزدە وتاندىق تاريحىمىزعا بايلانىستى كوپتەگەن ماسەلەلەر شىندىقتىڭ شەگىنەن شىعىپ، ەيفوريالىق دەڭگەيگە جەتىپ، سىڭارجاق (تەندەنتسيوزنىي) باعىت الىپ بارا جاتقانداي. وسىنداي ماسەلەلەردىڭ ءبىرى شىڭعىس حان تاقىرىبى. ەندى وسى ماسەلەلەرگە توقتالىپ كورەلىك.

شىڭعىس قاعان جانە ونىڭ ارۋاق داڭقى ارقاسىندا كەشەندى تۇردە جازىلعان موڭعول تاريحى الەمدىك دەڭگەيدە زەرتتەلىپ، ابدەن ءيى قانىپ پىسكەن تاقىرىپ. الەمنىڭ بەلگىلى تاريحشىلارىنىڭ ىشىندە بۇل تاقىرىپتا قالام تارتپاعانى كەمدە-كەم. شىڭعىس حان تۋرالى جازىلعان ماتەريالداردىڭ تاريحنامالىق ءتىزىمى 800-گە جەتىپ جىعىلادى. تەك «موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحى» تۋرالى 160-تان اسا ديسسەرتاتسيالار قورعالعان، تاريحي شەجىرە الەمىنىڭ 40 تىلىنە اۋدارىلعان. ايگىلى «ءيۋانشيدىڭ» 210 داپتەرىنىڭ 86-سى تەك شىڭعىس حان، ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ءومىربايانىنا ارنالعان. XVII عاسىردىڭ باسىندا جازىلعان بارشامىزعا ءمالىم «التان توۆچقا» دەيىنگى ۋاقىتتا جازىلعان موڭعول تاريح كوزدەرىنىڭ سانى 40-قا جۋىق. تەك «التان توۆچىنىڭ» ءوزىنىڭ ەكى ۆاريانتى بار. شىڭعىس حان توڭىرەگىندە دەرەك كوزدەرىن ەڭ كوپ ساقتاعان جانە ەڭ كوپ زەرتتەگەن ەلدەردىڭ قاتارىنا قحر، جاپونيا، رف، موڭعوليانىڭ ءوزى جانە اقش جاتادى. وسىلاردى ساراپتاعاندا تاريح عىلىمي زەرتتەۋىنىڭ كۇن تارتىبىنە «شىڭعىس حان موڭعول ما، الدە ەمەس پە؟» دەگەن ماسەلە بولىپ كورگەن ەمەس، قازىردە جوق. ول موڭعول بولىپ تۋىلىپ، موڭعول مەملەكەتىنە قىزمەت ەتىپ، موڭعول كۇيىندە ومىردەن وتكەن ادام. ولەرىندە قاسىندا بولعان ۇلدارى وگودەي مەن تۋلۋيدى جەكە قالدىرىپ ايتقان اقتىق اماناتىندا «مەنىڭ ولەر شاعىم بولدى، ءتاڭىرىم قولداپ موڭعول جۇرتىمنىڭ باسىن بىرىكتىردىم. ءبىر شەتىنەن ءبىر شەتىنە دەيىن ءبىر جىلدىق جول جۇرەتىن ۇلىع ۇلىس (دەرجاۆا) قۇردىم. ەگەر كوز جۇما گالسام، ءوز حالقىمنان بولمەي مەنىڭ تابىتىمدى يح وتوگكە جەتكىزىڭدەر» دەگەن.

ەگەر ءبىزدىڭ «شىڭعىستانۋشىلار» قاعاننىڭ ءومىربايانى توڭىرەگىندە جازىلعان تاريحنامالار ءتىزىمىنىڭ ەڭ بولماعاندا 5 پايىزىمەن تانىسقان بولسا، بۇگىن «شىڭعىس حان قازاق، ول قۇرعان مەملەكەت قازاق مەملەكەتى» دەلىنەتىن قاۋەسەت تۋماعان بولار ەدى.

ءبىز بۇل جولى شىڭعىس حان تۋرالى قالام تارتىپ جۇرگەن اقىن، جازۋشىلاردىڭ ەڭبەكتەرىنە توقتالماي-اق قويايىق. ويتكەنى شىڭعىس حاننان ادەبي قانداي دا كوركەم وبراز جاساۋعا ولاردىڭ قۇقى بار. كوركەم ادەبيەت جانە تاريح عىلىمى دەگەن ءوز الدىنا بولەك سالالار. بىراق ءبىر وكىنىشتىسى ءبىزدىڭ كەيبىر اقىن، جازۋشىلارىمىز جاساعان كوركەم وبرازىن تاريحقا تىقپالاپ، ونىسىن جيھانداعى جالعىز اقيقات رەتىندە تانىتقىسى كەلەدى. ناعىز اقىن، جازۋشى مۇنداي وڭاي فورمۋلا جاساۋدان اۋلاق جۇرگەنى ابزال. ال «شىڭعىستانۋشىمىز»، «تاريحشىمىز» دەپ جۇرگەن ءبىزدىڭ اۆتورلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن وقىعاندا ولاردىڭ كوپشىلىگى «شىڭعىستانۋ»، «موڭعولتانۋ» دەرەكتەمەلەرىمەن تانىس ەمەستىگى كوزگە ۇرىپ تۇرادى. «اسپانمەن دالانىڭ ءتورت ۇمىتىلعان تاريحى» اتتى اڭىز كىتاپتىڭ اۆتورى حامزا كوكتاندى شىڭعىس قاعان تۋرالى ماتەريالداردى مەڭگەرمەگەندىگى سونشالىق، ول شىڭعىس حاندى ءبىر دە جىراۋ، ءبىر دە اۋليە بىردە باقسى، تىپتەن ءبىر دە ونى «اسان قايعى» ەكەن-مىس دەپ اداسقان (343-ب). ءوزىن «قازاقتىڭ شىن تاريحىن جازىپ ءجۇرمىن» دەپ جۇرگەن اۆتورىمىز قازاقتىڭ ەل بولعانىنىڭ ءتۇپ تامىرىن سوناۋ «موڭعولداردان، ونىڭ بيلەۋشىسى شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگىنەن» ىزدەيدى. اۆتور وقۋشى قاۋىمدى بۇل پىكىرىنە سەندىرەمىن دەپ اقىرى تۇيىققا تىرەلىپ اسانقايعىدان – شىڭعىسحان، قامباردان – بودونچار جاساپ «قاعاننىڭ سۇيەگىن تۇركىستاننان، بودونچاردىڭ بەيتىنەن قاراتاۋدان ىزدەۋ كەرەك» دەگەن ساۋەگەيلىك ايتۋدان اسپاعان.

شىڭعىس حان تۋرالى كىتاپتار توپتاماسىن جازعان ق.دانياروۆتىڭ ەڭبەكتەرىندەگى قيسىنسىزدىقتار جايلى ءبىز «وتان تاريحىنىڭ» 2003 جىلعى №1 سانىندا جازعان ەدىك. ونى دا قايتالاماي-اق قويايىق. «يزۆەستيا» گازەتىنە جازىپ («يزۆەستيا». 2003 ج. 4 قازان) «شىڭعىس حاننىڭ موڭعولدارمەن ەش قايناسا سورپاسى قوسىلمايدى» دەپ كەسىپ ءپىشىپ ايتقان ق.دانياروۆتىڭ ءىزباسارى پروفەسسور ق.زاكاريانوۆتىڭ مۇنداي قورىتىندىعا كەلگەندەگى جالعىز سۇيەنگەنى شىڭعىس حاننىڭ قيات-بورجىعىن اۋلەتىنەن تاراعاندىعى ەكەن. باسقاسى تەك ويدان شىعارعان كونستاتاتتسيالار.

وسىلايشا «شىڭعىس حاندى قازاق»، «موڭعول مەملەكەتىن – قازاق مەملەكەتى» دەپ تانيتىن اۆتورلار راشيد-اد-ءديننىڭ «جامي-ات-تاۋاريحتىڭ» «وعۋز» ءبولىمى، مىسىر تاريحشىسى ابۋباكىر يبن ابدوللاھ يبن ايبەك ەد-ءداۆاداريدىڭ «ءدۇرار ءات – تيجاپ جانە تاۋاريح كۇرار ءاز-زامان» (اتى ايگىلى بولعانداردىڭ تاريحي ءومىربايانىنان ۇزىندىلەر) اتتى ەڭبەگى، جانە وسىلاردى نەگىزگە الا وتىرىپ ابىلعازى باھادۋر حان جازعان «تۇرىك شەجىرەسى»، قادىرعالي بي قوسىمۇلىنىڭ «جىلنامالار جيناعىندا» قياتتاردى تۇرىكتەن تاراتاتىن شەجىرەلەرگە سۇيەنەدى. اتالعان ەڭبەكتەردە مۇنداي بولجام بارى راس. بىراق ول العاشقى الگەبرادا نەگىزگى 7 فورمۋلا بولاتىنى سياقتى تاريحنامالاردا موڭعولداردىڭ شىعۋ تەگى تۋرالى 9 ۆاريانتتىق نۇسقا بار ەكەندىگىمەن ساناسپايدى، مۇمكىن تانىس ەمەس تە شىعار. اۆتورلاردىڭ ەكىنشى ءبىر سۇيەنەرى موڭعول ءتىلىنىڭ تاريحي فونەتيكاسىنداعى تۇرىك تىلىنە ۇقساس سوزدەر. بىراق ولار مۇندا موڭعول ۇستىرتىندەگى تۇرىك فاكتورى شىڭعىس حاننان باستالمايتىندىعىنا ءمان بەرمەيدى.

شىڭعىس حان موڭعول ۇستىرتىندە سالتانات قۇرعان تۇرىك فاكتورىنىڭ باستاۋشىسى ەمەس، كەرىسىنشە ونى اياقتاۋشى. تاريحقا جۇگىنەلىك. ب.ز.د. الدەقايدا بۇرىن موڭعول ۇستىرتىندە ءۇش ءتۇرلى ەتنوتوپتان (تۇرىك، موڭعول – شيۆەي جانە تۋنگۋس) قۇرالاتىن جۇرت ءومىر ءسۇرىپ، بيلىك ولاردىڭ اراسىندا الما-كەزەك اۋىسىپ وتىردى. ب.ز.د. V ع. – ءى ع. دەيىن تۇرىك تەكتى حۇندار، ب.ز. ءVى-ءVىىى عاسىرلاردا كوكتۇرىكتەر، ءVىىى-ءىح عاسىرلاردا ۇيعىر جانە قىرعىز قاتارلى تۇرىك مەملەكەتتەرى اتالعان ايماققا بيلىك جۇرگىزسە، ءى-ءىV عاسىرلاردا مۋيۋن، توبالاردان قۇرالاتىن سانبيلەر، ءىV-ءVى عاسىردىڭ باستاپقى جارتىسىنا دەيىن جوۋجاندار، ال ح-ءحى عاسىردا موڭعول تەكتەس كيداندار بيلىككە كەلدى. ءۇستىرتتىڭ شىعىس بولىمىندە تۋنگۋس جانە شيۆەيلەردىڭ، ورتاڭعى جانە باتىس بولىمىندە تۇرىكتەردىڭ ءتىل، مادەنيەتىنىڭ ىقپالى باسىم بولدى. تۇرىكتەر شىڭعىس حاننان الدەقايدا بۇرىن موڭعول دالاسىنا حۇن تاڭبا جازۋى، ارمەي-سوعدا، ەجەلگى تۇرىك جانە ۇيعىر-تۇرىك جازۋ مادەنيەتىن اكەلدى. ح-ءحى عاسىرلار ونداعى تۇرىكتەر ءۇشىن ءتيىمسىز بولدى. ءتىلى مەن سالتى موڭعولعا جاقىن كيداندار بيلىككە كەلۋىنە بايلانىستى تۇرىك توپتارى باتىسقا قاراي جىلجىپ ۇستىرتتەگى ەجەلگى تۇرىك فاكتورى السىرەي باستادى. باسىمدىلىق ءرول كيدان-موڭعول توبىنا ءوتتى. ءحىى عاسىردا شىڭعىسحان باستاعان موڭعولدار بيلىككە كەلىپ موڭعول جۇرتى شىعىسقا بەت بۇرۋىنا بايلانىستى موڭعولدار ەجەلگى تۇرىك ءتىل مادەنيەتىنەن قول ءۇزىپ قالعانى بەلگىلى. گ.ي.رامستەد، ۆ.ل.كوتۆيچ، ا.م.پوزدنەەۆتەر ءحىV-ءحVى عاسىرلاردى موڭعولداردىڭ «قاراڭعى عاسىرى» (تەمنىي) دەپ اتادى. ءحVى عاسىردان باستاپ موڭعولداردىڭ ءتىل مادەنيەتى تيبەت، تۋنگۋس، قىتايلاردىڭ اسەرىمەن قايتا قالىپتاستى. دەگەنمەن قازىرگى موڭعول ءتىلى قورىندا ەجەلگى تۇرىك ءتىلى مەن ءتۇبىرى 3000-عا جۋىق ءسوز ساقتالعان. وسىعان قاراپ ءبىر كەزدەرى عالىمدار نايمان، كەرەي، جالايىر، مەركىت، قوڭىرات، ۋاقتاردى «موڭعولدار» دەپ جاڭىلعانى سياقتى، بۇگىنگى كەيبىر اۆتورلار ەندى موڭعولداردى «قازاق» دەپ جاڭىلعىسى كەلەتىن سياقتى. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ءبىزدىڭ قازاق تاريحشىلارى، جانە ءوزىن «تاريحشىمىن» دەپ جۇرگەن اۆتورلار قاراپايىم ەتيمولوگياعا اسا قۇمار بولىپ العان. ەگەر باسقا ءبىر بوتەن تىلدەن قازاق تىلىنە ۇقساس 2-3 ءسوز تاپسا بولعانى سول جۇرتتىڭ ءوڭ-كەلبەتىن اينالدىرىپ قولدان «قازاق» جاساي سالۋعا دايىن تۋرادى. مۇنداي ۇرىنشاقتار ەكى ءتۇرلى جاعدايدى ەسكەرۋى قاجەت. بىرىنشىدەن، ءتىل دەگەن ادام زاتتىڭ شەكاراسى قازىرگىدەي ايقىندالماعان قاۋىمداستىق داۋىردە قالىپتاسقاندىقتان ءبىر-بىرىنە اسەرلى، تىپتەن جۇقپالى، قاراستى تۇردە دامىعان ديناميكالىق، وسكەلەڭ قۇبىلىس ەكەندىگىن، ەكىنشىدەن، ءتىل دەگەن ۇلتتار مەن ەتنوستىڭ قالىپتاسۋىنىڭ ءبىر عانا ەمەس، كوپ ەلەمەنتتەرىنىڭ ءبىرى ەكەندىگىن ەستەن شىعارماعان ءجون. ويتپەي 2-3 اۋىز اتاۋدان «ۇلت» جاسايمىز دەپ ۇلتىمىزدى، قالا بەرسە ونىڭ تاريحىن كاريكاتۋراعا اينالدىرىپ الۋىمىز مۇمكىن.

ەندى ءبىر ءسات قيات-بورجىعىن ماسەلەسىنە توقتالىپ كورەلىك. شىڭعىس حاننىڭ اتا-تەگىن قيات-بورجىعىنداردان تاراتىپ تۇرىككە جاتقىزاتىن ءۇردىس «وعۇزنامە» ۆاريانتتارىندا كەڭ ورىن العان. بۇل ماسەلەنى تالداعاندا تومەندەگى ەكى ءتۇرلى جايدى ەسكەرمەۋگە بولمايدى. 1) راشيد-اد-ءديننىڭ «جامي-ات تاۋاريحى» شىڭعى سحان جيھاننىڭ جارتىسىنا بيلىك قۇرىپ  دۇنيەدەن وتكەننەن 83 جىلدان سوڭ، شىڭعىس حاننىڭ نەمەرەسى، موڭعول يمپەرياسىنىڭ بەسىنشى ۇلى قاعانى موڭكەنىڭ ۇلى حۇلەگتەن تاراعان ەل- حاندار اۋلەتىنىڭ التىنشى حانى سۇلتانماحمۇت گازاننىڭ تىكەلەي تاپسىرىسى بويىنشا جازىلعان جانە «وعۇزنامە» ۆاريانتتارىنىڭ يمپەريالدىق، يدەولوگيالىق ءمانى مەن ماقساتى بار ەكەندىگىن ۇمىتپاعان ءجون. 2) ەگەر بورتە ءچينو تۇرىك تەگىنەن دەسەك، ول جوعارىدا ايتقانىمىزداي موڭعول ءۇستىرتىن مەكەن ەتىپ كەلگەن تۇرىكتەردىڭ العاشقىلارى ەمەس ەكەنىن دە ەستەن شىعارماعان ءجون. بورتە ءچينو جانە گوا مارال ءبىزدىڭ كەيبىر اۆتورلاردىڭ جازىپ جۇرگەنىندەي اڭىزدىق تۇلعالار («قاسقىر»، «ۋماي») ەمەس، كادۋىلگى ادامدار دەپ تانىلادى.

موڭعولدىڭ ايگىلى تاريحي شەجىرەلەرىنىڭ ءبىرى «مەرگەن گەگەەني التان توۆچ» (قازاقشاعا اۋدارىلعان التان توۆچ ەمەس) جازىلىمىندا ءبورتو ءچينونىڭ تۇڭعىش ۇلى باتاچۋ حان اكەسىنىڭ 29 جاسىندا بۋرحان حالدۋندا (قازىرگى موڭعوليانىڭ كەنتاۋى) تۋىلدى دەگەنىنە قاراعاندا بورتە ءچينو 758 جىلى تۋىلعان ادام. ول حان بولماعان. ال قىتايدىڭ سۋن اۋلەتى تاريحىندا جازىلۋى بويىنشا بورتە ءچينونىڭ ءحىى ۇرپاعى بورجىعىن اۋلەتىنىڭ اتاسى بودونچار 970 جىلى تۋىلدى دەلىنگەن. بورتە ءچينو اۋلەتى تىپتەن باسقا جاقتان اۋىپ كەلدى، تەگى تۇرىك دەگەننىڭ وزىندە ونىڭ حح ۇرپاعى حابۋل حان 1101 جىلى «حاماگ موڭعول ۇلىسىنىڭ» العاشقى حانى بولعانعا دەيىنگى ارالىقتا 400-500-گە جۋىق جىل وتكەن. بۇل كوشپەندى تايپالار جەرگىلىكتى موڭعول-شيۆەيلەرمەن ءسىڭىسىپ، ولاردىڭ بيلەۋشى تايپاعا اينالۋىنا جەتكىلىكتى ۋاقىت. حوتول حاننان سوڭ اراعا 40 جىل سالىپ 1489 جىلى تەمۋجيندى «حاماگ موڭعولدىڭ» حانى سايلاپ «شىڭعىس حان» دەپ لاۋازىمداعان ءراسىمى تەك بەل (نيرۋن) موڭعول تايپالارىنىڭ ارالاسۋىمەن شەشىلگەن، موڭعولداردىڭ ىشكى ماسەلەسى تۇرعىسىنان قارالادى. بۇل جيىنعا تۇرىك تايپالارى قاتىستىرىلماعان، تەك كورشى كەرەيتتىڭ ۋاڭ حانىنا «موڭعولدار تەمۋجيندى حان سايلاعانى تۋرالى» حابار جەتكىزگەن. ۋاڭ حان ولارعا «موڭعولدار قاشانعا دەيىن حانسىز جۇرە بەرمەك، تەمۋجيندى حان سايلاعاندارىڭ دۇرىس بولعان ەكەن» دەپ باتا بەرگەن. مۇندا كەرەيت حانى موڭعولداردىڭ كەرەيتتەردەن بوتەندىگىن العا تارتىپ وتىر. ال شىڭعىس قاعان شىققان قيات-بورجىعىندار بارشا موڭعول جۇرتىنا وكىلەتتىك ەتە المايدى، ويتكەنى ولار موڭعولداردىڭ ءبىر تايپاسى عانا. ەتنوس، ۇلت تەورياسىنا جۇگىنسەك رۋ، اتالىق (فاميليا) ەتنوس نەمەسە ۇلتتىڭ انىقتاۋشىسى بولا المايدى. ويتكەنى رۋ، سۇيەك، اتالىق دەگەن ول ادامزاتتىڭ ىقىلىم زامانىنىڭ تۋىندىسى، ول تۋرالى شەجىرەلەردىڭ كوپشىلىگى اڭىز، اۋىزشا اڭگىمەلەردەن قۇرالادى. ال ەتنوس دەگەنىمىز الەۋمەتتىك (sosial) كاتەگوريا.

«موڭعولدىڭ قۇپيا تاريحىندا» 40-تان اسا تايپانىڭ اتى اتالادى. ولاردىڭ 30-دان استامى موڭعول تايپالارى. قازىر موڭعول جۇرتىندا ولاردان 456 اتا تاراعان، سولاردىڭ ءبىرى قيات-بورجىعىندار. مىنە وسىلاردى كورىپ بىلە وتىرىپ موڭعولدىڭ 30 رۋىنىڭ بىرىقيات-بورجىعىنداردان ءبىزدىڭ قازاق تاراپتى-مىس دەگەن اڭىزعا اقىل ەسى ءتۇزۋ قاي قازاقتى سەندىرە الاسىز. ال قازىردە قازاق، وزبەك، قىرعىز، قىرىم، نوعاي، باشقۇرت اراسىندا كەزدەسەتىن قيات فاميليالارى شىڭعىس حاننىڭ اسكەريلەرىنىڭ قاتارىندا كەلىپ جەرگىلىكتى جۇرتقا ءسىڭىسىپ قالىپ قويعاندار.

موڭعولدار 1189 جىلى ءوز ىشىنەن حان سايلاپ ساياسي ساحناعا شىعا باستاۋى كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن ايقىنداپ بەردى. وسى كەزدەن باستاپ ۇستىرتتەگى موڭعول جانە تۇرىك بولىمدەرىنىڭ ارا جىگى ايقىن بولا باستادى. ءسوزىمىز نانىمدى بولۋ ءۇشىن ەكى دەرەك كەلتىرەلىك. 1179-1206 جىلدار ارالىعىندا شىڭعىس حاننىڭ باسشىلىعىندا جۇرگىزىلگەن 30 شايقاستىڭ كوپشىلىگى موڭعول جانە تۇرىك تايپا بىرلىكتەرىنىڭ اراسىندا بولدى. شىڭعىس حان وسىناۋ 25 جىل ىشىندە تاتارلارمەن 3, مەركىتتەرمەن 5 دۇركىن، نايماندارمەن 4, كەرەيتتەرمەن 2 مارتە شايقاستى. شىڭعىس حاننىڭ ءىنىسى حاسار قوڭىراتتاردى شاپتى. موڭعولدىڭ حان تاعىنان ۇمىتكەر جامۋحا تۇرىك بولىمدەرىن شىڭعىس حانعا قارسى ايداپ سالىپ وتىردى. موڭعول جانە تۇرىك توپتارىنىڭ اراسىندا بولعان الاقاي بۇلاق، جيجگەر ءوندور، ۇلان حۋس، ناحۋ-حون شايقاسى وسىلاي ارانداتۋشىلىقتان تۋىندادى. موڭعولدار تاتار، نايمان، مەركىتتەردى ەشقاشان باۋىرىنا تارتقان ەمەس، ولاردى جات-جالانىڭ جاۋى سانادى. مۇنى ايقىندايتىن جەتكىلىكتى دەرەكتەر بار. تىپتەن باسقاسىن ايتپاعاندا جيجگەر ءوندور شايقاسى الدىندا ءوزىنىڭ «وكىل اكەسى» ساناپ كەلگەن كەرەيتتىڭ ۋاڭ حانىنا شىڭعىس حاننىڭ ايتقان تومەندەگى ءسوزىن كەلتىرسەك تە جەتكىلىكتى. وندا شىڭعىس حان ۋاڭ حان توعورىلعا: «موڭعولعا قولعا ءتۇسىپ كەلگەن قۇلدىڭ ۇرپاعى سەن كىمنىڭ ەلىن بيلەمەك ءۇشىن كىمدەرگە جاعىنىپ ءجۇرسىڭ! مەنىڭ ەلىمدى مەن ەمەس-اۋ، قازىر سەنىڭ وزىڭە وداقتاس بولىپ جۇرگەن التان، حۋچاردىڭ ءوزى ساعان بەرە قويماس» - دەپ، ونىڭ جات جۇرتتىعىن بەتىنە باسىپ ايتىپ سالعانى بار. تاريحشىلاردىڭ ەسەپتەرىنە جۇگىنسەك، موڭعول-تۇرىك ارالىق قاقتىعىستار باستالار الدىندا (1179 ج) ءۇستىرتتى مەكەندەگەن جان سانى 1.475.000 بولعان. ال موڭعولدارمەن بولعان   تايتالاستاردا جەڭىلىسكە ۇشىراعان تۇرىك توپتارى (تاتار، مەركىت، نايمان، كەرەيت قاتارلى) باتىستى بەتكە الىپ تۇرىك كىندىگىنە قاراي اۋىپ كەتۋىنە بايلانىستى ۇستىرتتە قالعان ادام سانى ەكى ەسە ازايىپ 1206 جىلى موڭعول مەملەكەتى قۇرىلعان كەزدە موڭعول بيلىگىندە 695 مىڭ ادام قالعان. بۇلاردىڭ دەنى موڭعولدار بولدى.

1206 جىلى ونون بويىندا ءدۇيىم موڭعول مەملەكەتىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرىپ شىڭعىس حاندى قاعان سايلاعان راسىمگە قاتىسقان 31 تايپانىڭ 23, موڭعول مەملەكەتىن قۇرۋعا ەلەۋلى ەڭبەك سىڭىرگەنى ءۇشىن اتى اتالىپ، اتاق-ابىرويعا يە بولعان 88 تۇلعانىڭ 72-ءسى نيرۋن موڭعولداردىڭ وكىلى بولدى. قۇرىلتاي موڭعولداردىڭ باسىمدىلىعىندا ءوتتى. وسى ءراسىم كەزىندە قاعان ورداسىنىڭ اكىمشىلىك باسشىسى تاتاتۋنگا اپپاق گرانيت تاسقا ويىلىپ جازىلعان قاعاننىڭ تاڭبا جارلىعىن جينالعان جۇرتتقا جاريا ەتىپ، حاس تاڭبانى ۇلى قاعاننىڭ قولىنا تابىس ەتكەن. وندا بىلاي دەپ جازىلعان: «ءمونح تەنگەرين ءحۇچين دور يكە مونعول ۋلسىن دالاين حاھانى زارليگيگ يل بولگون يرگەن دور حۇرگەبەسۋ بيشيرتۇگەي، ايتۋعاي!» تاڭبا-جارلىق ءماتىنىن قازاقشالاساق: «ماڭگى ءتاڭىرىنىڭ قۋاتىمەن ۇلى موڭعول مەملەكەتىنىڭ دالاي (تەنگيس) قاعانىنىڭ جارلىعى بارشا حالىققا جاريا ەتىلسىن، تابىنىڭدار، باس يىڭدەر!» دەلىنگەن. مىنە كورىپ وتىرعانىمىزداي جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتكە جاس ءسابيدىڭ قۇلاعىنا ازان شاقىرعانداي عىپ جار سالىپ قويعان اتى «يكە مونعول ۇلىس» (ۇلى موڭعول مەملەكەتى). شىن تاريح، مىنە وسى، ونى بۇگىن قالاي وزگەرتەسىڭ!

موڭعول مەملەكەتىن قۇرعان شىڭعىس حاننىڭ ارعى تەگى ايتەۋىر ءبىر قيات ەكەن دەپ ءبىر رۋ، ءبىر اتالىق (فاميليا)-تان «ەل جاساۋ» مۇمكىن ەمەس. ول ءۇشىن ءاربىر جۇرتتىڭ ورنالاسۋ جاعرافياسى مەن تاريحي-ەتنولوگيالىق ءوسۋ ديناميكاسىن تەرەڭ زەرتتەۋ قاجەت. ۇلى تاريحشىلاردىڭ «قولىندا جاعرافياسى بولماعان تاريحشى كىبىرتىكتەۋ كەلەدى» دەگەن ۇلى ءسوزى بار. قازاق جانە موڭعولداردىڭ ارقايسىسى ءوز دالاسىنىڭ جەكە تۋىندىسى. قازاقتىڭ ۇلت جۇزىندە قالىپتاسۋ پروتسەسى التاي مەن اتىراۋ، باتىس سىبىردەن جەتىسۋ ارالىعىندا، ال موڭعولدار «موڭعول ءۇستىرتتىڭ ءۇش وزەن (حەرلەن، ونون، تۋلا) بويىندا جەكە-جەكە حالىق، ۇلىس،ەل رەتىندە قالىپتاستى، ارقايسىسىنىڭ ءوز تاريحى جانە تاريحي تۇلعالارى بار. شىڭعىس حاننىڭ ءحى اتاسى، بورجىعىن اۋلەتى ءوربىپ تاراعان بودونچار «ونون بويىندا سۋدان شاباق ءسۇزىپ، اڭ قۇسقا تۇزاق قۇرىپ» كۇنەلتىپ جۇرگەن زاماندا، قازاق دالاسىندا قاراحاندار اۋلەتى سالتانات قۇرىپ، بالاساعۇن، قاشقاردى ورتالىق ەتىپ، بۇقارا، ماۋەرەنناحردى الىپ، زيالىلارى «ديۋان لۇعات – ات تۇرىك»، «قۇداتگۋ بيلىكتەي» زايىرلى دۇنيەلەردى ومىرگە اكەلىپ جاتتى. تەمۋجين دۇنيەگە كەلمەي جاتىپ-اق ەۋروازيانىڭ ساياسي تورىندە «قىپشاق حاندىعى» اتىمەن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىزدىڭ ارۋاق داڭقى اسىپ تۇردى.

موڭعولدار موڭعول دالاسىندا سالتانات قۇرعان جۇرتتاردىڭ ۇزىگى دەسەك، ءبىزدىڭ قازاق حالقى، ونىڭ مەملەكەتى قازاق ساحاراسىندا وت جاعىپ، وشاق كوتەرگەن اۋلەتتەردىڭ زاڭدى جالعاسى، وسى ەل مەن جەر، ونىڭ تاريحى مەن مادەنيەتىنىڭ ىزگى مۇراگەرى بولىپ تابىلادى. قازاقتىڭ تەگىن تەك قازاق توپىراعىنان ىزدەگەن دە عانا ءبىز شىندىققا ءبىر تابان جاقىندايمىز.

مەن تاريحشى رەتىندە «شىڭعىس حاننان قازاق، ونىڭ قۇرعان موڭعول مەملكەتىنەن قازاق مەملەكەتىن جاساۋعا» ارەكەتتەنىپ جۇرگەن اۆتورلاردى ۇلتىن جانى سۇيمەيتىن ازاماتتار دەپ ەسەپتەمەيمىن. ولار تەك «قازاق مەملەكەتىن قۇرعاندار شىڭعىس حاننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى بولا تۇرا شىڭعىس حان نەگە موڭعول؟» دەگەن ساۋالعا وزىنەن-ءوزى جاۋاپ تابا الماي تۇيىققا تىرەلگەندىكتەن جوعارىداعى ارەكەتكە باراتىن سياقتى. ويتكەنى ولاردىڭ كوپشىلىگى تاريحي مەتودولوگيانى يگەرمەگەن، نىسانالاعان تاقىرىبىنا بايلانىستى دەرەكتەرمەن جەتە تانىس ەمەس ادامدار. ءبىر وكىنىشتىسى، تاريح عىلىمىنىڭ ىستىعىنا كۇيمەگەن، تاريح زەرتتەۋ عىلىمي مەتودولوگيانى تولىق يگەرمەگەن مۇنداي ادامدار ءوزىنىڭ دىتتەگەنىنەن وزگە ەش نارسەگە سەنبەيدى، ءوزىنىڭ تيتتەي دە بولسا شالىس باسقانىن مويىنداي المايدى. مەنىمشە، مۇنداي جاعداي قازاقتىڭ گۋمانيتارلىق عىلىمىنىڭ بۇگىنگى جاعدايىندا ورىن الىپ وتىرعان نەگىزگى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى.

كوپ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى شىڭعىس قاعان باستاعان موڭعولدار تۇرىكتەردىڭ ءوز كۇشىمەن 1219-1225 جىلدارى قازاق دالاسىن باسىپ الىپ جوشى-قىپشاق ۇلىسى، ونىڭ اق وردالىق سول قاناتىنىڭ قۇرىلۋىندا جاتىر. موڭعول يمپەرياسىنىڭ قۇرامدى بولىگىنە اينالعان قازاقستان تەرريتوررياسى، ونىڭ كوشپەندى حالقى يمپەريانىڭ ەۋروازيالىق ءبولىمىنىڭ كوشپەندىلىك ءۇردىس سالتىنىڭ باس جالعاستىرۋشىسىنا (رەترانسلياتور) اينالدى. دەرجاۆانىڭ شاڭىراعى قازاق دالاسىندا كوتەرىلدى، ورتالىعى ساراي قالاسى قازاق دالاسىندا ورنىقتى. ارينە شاپقىنشىلىقتىڭ اتى شاپقىنشىلىق، ودان قازاق حالقى قيامەت تارتتى، سويتە ءجۇرىپ موڭعول بيلىگى داۋىرىندە قازاق مەملەكەت رەتىندە قابىرعاسى قاتايىپ قايتا تۇلەپ، ەۋروازيا دەرجاۆاسىنىڭ تەرريتوريالىق قانا ەمەس، ساياسي جانە ەتنو-مادەني تۇعىرىنا اينالدى.

باسىپ الۋ ناتيجەسىندە مەملەكەت بيلىگىنە شىڭعىس قاعاننىڭ ۇرپاقتارى كەلگەنىمەن حالقى تۇرىك–قايساقتار (قازاقتار، – اۆت.), مەملەكەت تۇرىك–قايساقتاردىكى بولدى. سوندىعىنان بولار بيلىكتىڭ اسەرىنەن جەرگىلىكتى تۇرىك-قايساقتار «موڭعولعا اينالعان» جوق، كەرىسىنشە بيلەۋشى شىڭعىس قاعان ۇرپاقتارى قازاققا اينالدى.

ءحىىى عاسىردىڭ سوڭى XIV عاسىردىڭ باسىندا الدەقاشان قازاققا، قازاقى فاكتورعا اينالىپ كەتكەن جوشى ۇرپاقتارى، اسىرەسە ونىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەننەن تاراعان قازاق حاندارى قازاقتىڭ دەربەس مەملەكەتتىگى ءۇشىن قاجىرلى كۇرەس جۇرگىزدى. قازاقتىڭ قازىرگى ەتنوتەرريتورياسى، قازاق حالقى، قازاق ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋ پروتسەسسى جوشى ۇلىسى، ونىڭ سول قاناتى اق وردا داۋىرىندە قالىپتاستى. جەتىسۋدىڭ باتىس-وڭتۇستىك ءبولىمى، ەرتىستەن ۇلىتاۋ، قاراتاۋعا دەيىنگى ساحارا اق وردا بيلىگىندە بولدى. اق وردانىڭ تەرريتورياسى جىلدان-جىلعا ۇلعايا ءتۇستى، وردا ەجەننىڭ شوبەرەسى قونىشتىڭ تۇسىندا اق وردا يەلىگى جەند، ۋزكەنت، سىرداريانىڭ ورتاڭعى اعىسىنا دەيىن جەتتى. وسىعان بايلانىستى كەيىننەن اق وردانىڭ ورتالىعى سىعاناققا اۋدارىلىپ، سىعاناق قايتا بوي كوتەردى. اق وردا باسىندا سارايداعى ورتالىق بيلىككە قاراستى بولدى. ال XIV عاسىردىڭ ورتا كەزىنەن، ورىس حاننىڭ تۇسىندا اق وردا حاندارىنىڭ قاجىرلى كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا بارشا التىن ورداعا بيلىگىن ورناتتى. بۇل تۇرعىسىنان قازاق مەملەكەتى التىن وردا دەرجاۆاسىنىڭ مۇراگەرى دەۋگە تولىق مۇمكىندىك بار.

شىڭعىس حان موڭعول مەملەكەتىن قۇرعاننان باستاپ ءوزى دۇنيەدەن وتكەنگە دەيىنگى (1206-1227) 21 جىل ىشىندە 70 رەت سىرتقا سوعىستار جۇرگىزىپ قازىرگى كورەيانىڭ تۋمانعان وزەنىنەن دنەپرگە دەيىن، قىتايدىڭ ۆەيحە دارياسىنان يراننىڭ دەرياچەيك-نەمەيگە دەيىنگى 7,700.000 شارشى كيلومەتر اۋماقتى باسىپ الدى. ونىڭ باسىپ العان جەرى ماكەدوندىق الەكساندردىڭ باسىپ العان جەر كولەمىنەن  2 ەسە، كورسيكاندىق ناپولەوننان 7 ەسە كوپ. موڭعول دەرەكتەرىنە جۇگىنسەك، ولاردىڭ ىشىندە الەمنىڭ ءتورت قۇبىلاسىنان قۇرالعان بەس ۇلى دەرجاۆا، 12 كىشى حاندىق بار. مۇنداي بيلىك شىڭعىس قاعانعا وڭايلىقپەن كەلگەن جوق، كۇشپەن، قانتوگىسپەن الىندى. ءوزىمىزدىڭ جاقسى بىلەتىن وتىرار شايقاسىمەن پاراپار 10-عا جۋىق ءىرى شايقاستار بولدى. ارينە بۇل تۇرعىسىنان شىڭعىس حان باستاعان موڭعولداردى  بوگدەنىڭ جەرىن جاۋلاپ الۋشى، باسقىنشى رەتىندە قاراعان ءجون. مۇنداي قورىتىندى بۇرىن دا تالاي ەڭبەكتەرگە بەرىلگەن. بىراق مۇندا ەكى ءتۇرلى جاعدايدى ەسكەرگەن ءجون. ءبىرىنشى، شىڭعىس حاننىڭ تاريحي ءرولىن ونىڭ زامانىنان ءبولىپ قاراۋعا بولمايدى. شىڭعىس قاعان  ورتاعاسىرلىق قان جۇتقان قاتىگەز زاماننىڭ تۋىندىسى. ول زاماندى تەمۋجين تۋدىرعان جوق، كەرىسىنشە قاتىگەز زامانى شىڭعىس قاعاندى تۋدىردى. شىڭعىس قاعان زامان تالابىنا ساي قيمىلدادى. جۇتىلىپ كەتۋدىڭ از الدىندا تۇرعان ات توبەلىندەي موڭعولدارىن تامۇقتان الىپ شىقتى. ارينە، ءوز اۋلەتى جانە ءوز جۇرتىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن قارسىلاسىنا ەش اياۋشىلىق جاسامادى. شىڭعىس قاعان ادامزات قارىم – قاتىناستارىنىڭ بۇگىنگى ىزگىلىكتەرى قالىپتاسپاعان الاساپىران زاماندا ءومىر ءسۇرىپ، اق پەن قاراسى ارالاس ءىس اتقارعان، كوپ قىرلى تۇلعا. وتكەندە شىڭعىس قاعانعا باعا بەرگەندەردىڭ ىشىندە ونى ءپىر تۇتقاندارى دا، قارعىس اتسىن ايتقاندارى دا  بار. ونىڭ ءبارىن جىپكە ءتىزىپ جاتپاي-اق ايتار بولساق ءبىز، قازاقتار ءۇشىن شىڭعىس قاعاندى «اتا-بابامىز ەدى، قازاق ەدى» دەگەنگە دەيىن بارىپ اسىرە ماقتاۋدىڭ دا، ونىڭ تارتىسقا تولى اتقارعان ىسىنە ءبىر جاقتى قارا كۇيە جاعۋدىڭ دا قاجەتى جوق. شىڭعىس حان الەم تاريحىنا ايتۋلى ءىز قالدىرعان اسا ءىرى تاريحي تۇلعالاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ونىڭ اتقارعان ىسىنە ءبىر جاقتى باعا بەرە سالۋ ءبىر ادامنىڭ نەمەسە ءبىر توپتىڭ ارقالاي الاتىن جۇگى ەمەس.

شىڭعىس حانعا باعا بەرگەندە ونىڭ ساياسي ءومىرىنىڭ ەكىنشى ءبىر جاعىنا توقتالماي ءوتۋ مۇمكىن ەمەس. مۇندا ايتپاعىمىز شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاپ الۋشى ءرولى تۋرالى ءسوز بولعاندا، ونىڭ سوڭعى ۇرپاقتارىنىڭ زامانا الاساپىراندارىنا توسقاۋىل قويعان قۇراستىرۋشى (lat. restauration) ءرولىن ەسكەرمەسكە بولمايدى. شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاپ الۋشى العاشقى ءرولى ونىڭ ۇرپاقتارى تۋسىندا ەۋروازيا دالاسىنداعى ساياسي ءومىردى تۇراقتاندىرۋشى فاكتورعا اينالدى. قىتايدا موڭعولدار قۇرعان يۋان اۋلەتى 8  حان الماسىپ 133 جىل (1235-1368) سالتانات قۇرعان كەزەڭدە، بۇل ەلدىڭ ايماقتىق ىشكى قاقتىعىستارى تۇراقتانىپ، قىتايدىڭ كەلەشەك ۇلى مەملەكەتكە اينالۋىنىڭ باستاماسى بولعان مين اۋلەتىنىڭ ىرگەتاسى قالاندى. يراندا حۇلەگ اۋلەتى 9 حان الماسىپ 100 جىلعا جۋىق ۋاقىت (1256-1344) بيلىك قۇرىپ، يراننىڭ مەملەكەتتىك ءۇردىسىن موڭعول، تۇرىكتىك ەلەمەنتتەرمەن شىڭداپ كەتتى.

ورىستار «التىن وردا» اتاندىرعان جوشى-قىپشاق دەرجاۆاسى ىشكى قايشىلىقتارعا تولى 235 جىل سالتانات قۇردى. دەرجاۆا شاڭىراعى استىندا سەگىز مەملەكەت (اق وردا – قازاق حاندىعى، شايبانيلىك وزبەك مەملەكەتى، نوعاي ورداسى، استارحان، قىرىم، قاسىم، قازان حاندىعى، موسكۆالىق رۋس مەملەكەتى) قاناتىن جايدى. گ.ۆەرنادسكيدىڭ سوزىمەن ايتساق، مىسالى «شىعىس رۋس التىن وردا بيلىگىنەن باسى بوساعاندا سوناۋ موڭعول شابۋىلى كەزەڭىندەگىسىنەن الدەقايدا قۋاتتى، قابىرعاسى قاتقان مەملەكەت بولىپ شىقتى».

قازاق اتىنا يە بولعان ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ باستى نىشاندارى شىڭعىس حان – جوشى حان ۇرپاقتارى داۋىرىندە قالىپتاستى. ال التىن وردا جانە اق وردانىڭ حانى ورىس حاننىڭ شوبەلەرى (ورىس حان-قۋيىرشىق-باراق-جانىبەك; ورىس حان-قۋيىرشىق-انىكە بولات-كەرەي) كەرەي، جانىبەكتەن باستاپ قازاقتىڭ سوڭعى حانى كەنەسارى قاسىمۇلىنا دەيىنگى بارلىق حاندار جوشىنىڭ تۇڭعىش ۇلى وردا ەجەننىڭ تىكەلەي ۇرپاقتارى. ولار اتاسى شىڭعىس حانسىز-اق وزدەرىن قازاق سانايتىن، موڭعولدىعى الدەقاشان ۇمىتىلعان بۋىننىڭ وكىلدەرى. قازاق ەلىنىڭ تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن عاسىرلار بويى جۇرگىزگەن قاجىرلى كۇرەسى ارقىلى ولار اتا-بابالارىنىڭ قازاق دالاسىندا جاساعان قيامەتىن ىسىمەن اقتاعان تۇلعالار. كەزىندە ەۋروازيانىڭ قاقپاسى سانالعان XIV عاسىردىڭ سوڭىندا اقساق تەمىر ويران سالعان سارايشىق، ساراي-بەركەنى سولار سالدىرىپ، ساۋران، سىعاناقتى سولار قايتا تۇلەتكەن ەدى. قازاق حالقىن سوڭىنان ەرتىپ، قازاقتى ءوز الدىنا دەربەس ەتنوس، ۇلت دەڭگەيىنە كوتەرىپ، مەملەكەتتىڭ دەربەستىگىن ساقتاپ قالدى.

سوندىقتان اتا-بابالارىنىڭ قازاق دالاسىندا جاساعان وتكەندەگى قيامەتى ءۇشىن قازاق حالقىنا قالتقىسىز ەڭبەك ەتكەن قازاقتىڭ حان ۇرپاقتارىن قارالاۋعا ەشكىمنىڭ مورالدىق قاقىسى جوق. وتكەننىڭ كەگى بۇگىنگى قورىتىندىنىڭ ولشەمى بولا المايدى. شىڭعىس حان جانە موڭعولداردىڭ اتىمەن بايلانىستى قازاق تاريحىنىڭ ماسەلەلەرى دە الەم تاريحىنداعى ەلەۋلى  وقيعالاردىڭ قاتارىنا جاتادى. سوندىقتان ولارعا باعا بەرۋ ءۇشىن اۋىلارالىق ەمەس، جەر جاھاندىق كوزقاراس، ءبىلىم، پاراسات قاجەت.

دەرەككوزى:

«جاس الاش» گازەتى، 2004 ج، 7 اقپان،

زاردىحان قيناياتۇلى. تاريحقا كوزقاراس .1 توم «مەرەي باسپاسى»، 2017. 456 بەت.

اتامىش كىتاپتىڭ (134-145 بەتتەرى) «شىڭعىس قاعان تاقىرىبى قيال، حيكايالارمەن الىناتىن بيىك ەمەس».

زاردىحان قيناياتۇلى

Abai.kz