ساكەن سىبانباي. مەملەكەتتىك تىلدە …جىلقى دا سويلەگەن
بالا جاستان ءبارىمىز جاستانىپ وقىعان باتىرلار جىرىندا ەرىكسىز باس شايقاتاتىن تۇستار از ەمەس. مەنى اسىرەسە ونداعى باتىرلاردىڭ سەنىمدى سەرىگى، حالقىمىز «ەر قاناتى» دەپ بىلگەن تۇلپارلاردىڭ ...كادىمگىدەي ءتىل ءبىلۋى تاڭ قالدىراتىن.
ەپوستاردى پاراقتاپ وتىرساق، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قامباردىڭ قاراقاسقاسى، تارعىننىڭ تارلانى جانە تاعى باسقالار باتىرلاردىڭ ءاربىر ايتقان ءسوزىن جاقسى تۇسىنگەنىن جانە ولاردىڭ ءار بۇيرىعىن ء(وتىنىشىن، تاپسىرماسىن، ت.ب.) بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرعانىن بايقايمىز. ءتىپتى ومىرگە دەگەن ءوز كوزقاراسى، وزىندىك ۇستانىمى بار كەيبىرەۋلەرى يەسىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيتىنىن اشىق اڭعارتىپ تا قويعان. ماسەلەن، «الپامىس باتىر» جىرىندا:
- تاۋدان اسقان تاسقىنداي،
توگىلىپ شۇبار جونەدى.
ادىر-ادىر بەل ەدى،
ادام قورقار جەر ەدى،
نەشە قيىن جەرلەردەن
تەگىستەي شاۋىپ كەلەدى.
مەيلى، دالا، مەيلى، ادىر،
تەپ-تەگىس بولدى جەر ەندى.
سوندا الپامىس سويلەدى:
«اينالايىن، شۇبار ات،
قولتىعىڭدا بار قانات.
جازىم بولىپ جىعىلساڭ،
ءبىر شۇقىرعا تىعىلساڭ،
ولمەيمىن بە مەن؟» دەدى.
بۇل سوزگە شۇبار شامدانىپ،
بالا جاستان ءبارىمىز جاستانىپ وقىعان باتىرلار جىرىندا ەرىكسىز باس شايقاتاتىن تۇستار از ەمەس. مەنى اسىرەسە ونداعى باتىرلاردىڭ سەنىمدى سەرىگى، حالقىمىز «ەر قاناتى» دەپ بىلگەن تۇلپارلاردىڭ ...كادىمگىدەي ءتىل ءبىلۋى تاڭ قالدىراتىن.
ەپوستاردى پاراقتاپ وتىرساق، قوبىلاندىنىڭ تايبۋرىلى، الپامىستىڭ بايشۇبارى، قامباردىڭ قاراقاسقاسى، تارعىننىڭ تارلانى جانە تاعى باسقالار باتىرلاردىڭ ءاربىر ايتقان ءسوزىن جاقسى تۇسىنگەنىن جانە ولاردىڭ ءار بۇيرىعىن ء(وتىنىشىن، تاپسىرماسىن، ت.ب.) بۇلجىتپاي ورىنداپ وتىرعانىن بايقايمىز. ءتىپتى ومىرگە دەگەن ءوز كوزقاراسى، وزىندىك ۇستانىمى بار كەيبىرەۋلەرى يەسىنىڭ پىكىرىمەن كەلىسپەيتىنىن اشىق اڭعارتىپ تا قويعان. ماسەلەن، «الپامىس باتىر» جىرىندا:
- تاۋدان اسقان تاسقىنداي،
توگىلىپ شۇبار جونەدى.
ادىر-ادىر بەل ەدى،
ادام قورقار جەر ەدى،
نەشە قيىن جەرلەردەن
تەگىستەي شاۋىپ كەلەدى.
مەيلى، دالا، مەيلى، ادىر،
تەپ-تەگىس بولدى جەر ەندى.
سوندا الپامىس سويلەدى:
«اينالايىن، شۇبار ات،
قولتىعىڭدا بار قانات.
جازىم بولىپ جىعىلساڭ،
ءبىر شۇقىرعا تىعىلساڭ،
ولمەيمىن بە مەن؟» دەدى.
بۇل سوزگە شۇبار شامدانىپ،
مۇنان دا جامان ورلەدى... - دەيتىن تۇستار بار. دەمەك، بايشۇبار ات الپامىستىڭ ءوزىنىڭ سۇراپىل شابىسىنا، سۇمدىق مۇمكىندىگىنە شاك كەلتىرىپ وتىرعانىن تۇسىنگەن جانە سوعان نامىستانعان، ياعني، بۇگىنگى زاماننىڭ سوزىمەن ايتقاندا، ەرەگىسكەن، قىرسىققان. ءسويتىپ، ودان بەتەر قاتتى شاپقان.
داستاندارداعى سايگۇلىكتەر تەك وزدەرىنە قاراتا ايتىلعان اڭگىمەنى ۇعىنۋمەن عانا شەكتەلمەگەن.
- ۇستىڭگى ەرنى قىبىرلاپ،
استىڭعى ەرنى جىبىرلاپ،
تايبۋرىل سوندا سويلەدى،
سويلەگەندە ءبۇي دەدى، - دەپ كەلەتىن ءار قازاققا ابدەن تانىس ولەڭ جولدارىنان سوڭ، جاڭاعى مەملەكەتتىك ءتىلدى جەتىك مەڭگەرگەن جىلقىلاردىڭ ءوز ۇستىندەگى يەلەرىمەن ءبىر-ەكى اۋىز پىكىر بولىسەتىنى ءالى ەسىمىزدە. ولاردىڭ، بۇگىنگى كەيبىر شەنەۋنىكتەرشە، «ءيا»، «راحمەت»، «سالەمەتسىزدەر مە؟» نەمەسە «تاۋەلسىزدىگىمىز جاساسىن!» دەپ قانا قويا سالماي، ءوز ويىن كادىمگىدەي ولەڭدەتىپ جەتكىزگەنىنە قالاي ريزا بولمايسىز؟! جىرلاردىڭ ءاربىر جولىنا ءمان بەرىپ، استارىن اڭعارىپ وتىرساڭىز، ءتىپتى كەيبىر باتىل تۇلپارلار باتىرلاردىڭ وزىنە قارسى سويلەگەن. ءوزىنىڭ ۇستىندە شاۋىپ كەلە جاتقان باتىرعا «كىمنىڭ ارقاسىندا كۇن كورىپ جۇرگەنىڭدى بىلەمىسىڭ ءوزى؟» دەگەن سياقتى كادىمگىدەي اڭگىمە ايتۋعا دەيىن بارعان.
وسىنىڭ بارىنەن باياعى زاماندا قازاق ءتىلىنىڭ قولدانىلۋ اياسىنىڭ، قازىرگىدەي ەمەس، وتە كەڭ بولعانىن، ونى تەك ۇلكەن جينالىستاردىڭ باسىندا جانە سوڭىندا عانا ەمەس، ءومىردىڭ بارلىق سالاسىندا، قوعامنىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ، ونىڭ ىشىندە جىلقىلاردىڭ دا تۇراقتى قولدانعانىن بايقاۋعا بولادى. ەگەر وسى تايبۋرىلدار مەن تارلاندار سول زاماندا ەمەس، بۇگىن ءومىر سۇرسە، ياعني، تاۋەلسىز قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارى... وي، كەشىرىڭىزدەر، اتتارى بولسا، كىمنىڭ جەتەگىندە جۇرسە دە كۇن كورە الماس ەدى. قوقيعان قوجايىندارىنا جاۋاپ بەرمەك تۇگىلى، ولاردىڭ شۇلدىرلەگەن ءسوزىنىڭ ءبىرىن دە تۇسىنبەس ەدى.
كەزىندە قازاقتىڭ جىلقىسىنا دەيىن بىلگەن قايران ءتىلدى بۇگىندە داعاراداي-داعاراداي كرەسلولاردا وتىرعان بىلدەي-بىلدەي مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەر، «مەن!» دەپ كەۋدەسىن ۇرعاندا كادىمگىدەي دۇڭك-دۇڭك دىبىس ەستىلەتىن (ويتكەنى، ار جاعى قۋىس تا...) دارداي ساياساتكەرلەر بىلمەيدى. مۇلدە بىلمەيتىندەردىڭ جانىندا وزدەرىن ءسال دە بولسىن «قازاقى» سەزىنىپ قالعىسى كەلىپ، ەپتەپ ەرنىن (استىڭعىسىن بولسىن، مەيلى، ۇستىڭگىسىن بولسىن) جىبىرلاتۋشىلاردىڭ ءوزىنىڭ قازاقشاسىن ەستىسە، باياعى شالقۇيرىقتار شاۋىپ كەلە جاتىپ ءسۇرىنىپ ولەر ەدى.
بۇگىن، مىنە، گريگوريان كۇنتىزبەسى بويىنشا جىلقى جىلى، دەمەك، سول باياعى بايشۇبارلاردىڭ جىلى باستالدى. تالاي جىلدى مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭگەرمەي-اق وتكىزىپ تاستاعان ۇلىقتار بيىل سولاردان ۇيالىپ بولسا دا، ءتىل بىلۋگە تىلەك بىلدىرەر مە ەكەن...
(«ءدىلدىڭ دەرتى» كىتابىنان الىندى. ماقالا باسپاسوزدە 2002 جىلى جارىق كورگەن).
«اباي-اقپارات»
