قايرات ءماميدىڭ توراعالىعىمەن وتكەن سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىندا «ءسۇيىنشى» جاڭالىقتار جاريا بولدى. ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شەت مەملەكەتتەرمەن اراداعى ەكىجاقتى كەلىسىمدەردىڭ بۇدان بىلاي جالعىز قازاق تىلىندە جازىلاتىندىعىن جەتكىزدى! ەكىنشىدەن، ەل ۇكىمەتى ق.ءماميدىڭ باستاماسىن قۇپ العان: كەشە ەندى زاڭدىق قۇجاتتاردىڭ قازاقشا ماتىندەرىندەگى تەرمين-ۇعىمداردى تۇزەيتىن ارنايى توپتىڭ قۇرىلاتىندىعى جاريالاندى. تاعى ءبىر سۇيسىنتكەن جايت: جوعارعى پالاتانىڭ وسى كۇنگى جيىنىندا ۇلتجاندى دەپۋتاتتار قاتارىنىڭ تولىققاندىعىنا كۋا بولدىق.

سەناتورلاردىڭ الدىنا كەشە ۇزاق سونار اتى بار، بىراق ستاندارتتى، كەزەكتى حالىقارالىق قۇجات تارتىلعان ەدى. جوعارعى پالاتانىڭ بارلىق تۇراقتى كوميتەتتەرىنىڭ بۇل كەلىسىم بويىنشا ايتار ەسكەرتپەلەرى مەن ۇسىنىستارى جوق بولىپ شىقتى. دەمەك، پالاتا دا تۇتاستاي، ەش سوزگە كەلمەي، قابىلداۋعا ءتيىس ەدى. الايدا...

قايرات ءماميدىڭ توراعالىعىمەن وتكەن سەناتتىڭ جالپى وتىرىسىندا «ءسۇيىنشى» جاڭالىقتار جاريا بولدى. ەلىمىزدىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى شەت مەملەكەتتەرمەن اراداعى ەكىجاقتى كەلىسىمدەردىڭ بۇدان بىلاي جالعىز قازاق تىلىندە جازىلاتىندىعىن جەتكىزدى! ەكىنشىدەن، ەل ۇكىمەتى ق.ءماميدىڭ باستاماسىن قۇپ العان: كەشە ەندى زاڭدىق قۇجاتتاردىڭ قازاقشا ماتىندەرىندەگى تەرمين-ۇعىمداردى تۇزەيتىن ارنايى توپتىڭ قۇرىلاتىندىعى جاريالاندى. تاعى ءبىر سۇيسىنتكەن جايت: جوعارعى پالاتانىڭ وسى كۇنگى جيىنىندا ۇلتجاندى دەپۋتاتتار قاتارىنىڭ تولىققاندىعىنا كۋا بولدىق.

سەناتورلاردىڭ الدىنا كەشە ۇزاق سونار اتى بار، بىراق ستاندارتتى، كەزەكتى حالىقارالىق قۇجات تارتىلعان ەدى. جوعارعى پالاتانىڭ بارلىق تۇراقتى كوميتەتتەرىنىڭ بۇل كەلىسىم بويىنشا ايتار ەسكەرتپەلەرى مەن ۇسىنىستارى جوق بولىپ شىقتى. دەمەك، پالاتا دا تۇتاستاي، ەش سوزگە كەلمەي، قابىلداۋعا ءتيىس ەدى. الايدا...

«قازاقستان ۇكىمەتى مەن يسپانيا كورولدىگىنىڭ ۇكىمەتى اراسىنداعى اۋعانستان يسلام رەسپۋبليكاسىن تۇراقتاندىرۋ مەن قالپىنا كەلتىرۋ جونىندەگى حالىقارالىق ءىس-قيمىلدارعا يسپانيا كورولدىگىنىڭ قاتىسۋىنا بايلانىستى قازاقستان اۋماعى ارقىلى اسكەري مۇلىك پەن پەرسونالدىڭ ءترانزيتىن قامتاماسىز ەتۋ تۋرالى كەلىسىمنىڭ» قازاقشا ماتىنىندە قاتەلەردىڭ ءورىپ جۇرگەنى سونشا، ەندىگى بەكىتىلىپ قويعان قۇجاتتى بىرنەشە رەت بۇزۋعا، الدەنەشە مارتە كەرى قايتارىپ الۋعا تۋرا كەلىپتى! وسىلايشا، يسپاندار الدىندا انا ءتىلى-ءمىزدى جامان بىلەتىنىمىزدى پاش ەتكەندەيمىز. سوندا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ ءحالى مۇشكىل ەكەندىگىن حالىقارالىق دەڭگەيدە كورسەتكەنىمىز بە؟ «ءوزى كىشكەنتاي عانا كەلىسىم ەكەن، - دەپ، تاڭعالدى سەناتور قۋانىش ايتاحانوۆ، - 8 باپتان تۇرادى.

سونىڭ التى بابىندا كەمشىلىكتەر تابىلىپ، تۇزەتۋلەر ەنگىزىلگەن! 4 رەت نوتا جولدانعان! مۇنى قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ نە سەبەپتەن بۇلاي بولىپ وتىر؟ ءوزى ءبىر جارىم پاراقتىق كەلىسىم، بار-جوعى!»

- قازاق تىلىندەگى ماتىندە كەمشىلىكتەر تابىلدى، - دەپ جاۋاپ بەردى سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى قايرات وماروۆ، - سوندىقتان ءبىز ءتورت رەت نوتا جىبەرىپ، يسپانيا تاراپىمەن كەلىسكەنبىز، - دەپ قايىرا كەلە، ول قاتەلىك جۇگىن اۋدارماشىلارعا اۋداردى: «ءبىر ايتاتىنى، اۋدارماشىلاردىڭ وزدەرىنىڭ تىلگە كوزقاراسى ارباسقا. سول سەبەپتى كەلىسۋلەردەن وتكەن سايىن ماسەلەلەر تۋىنداپ وتىردى».

شىن مانىندە، «ماسەلەلەر» كەلىسىمدەردىڭ، زاڭ جوبالارى سياقتى، ورىس تىلىندە جازىلۋىنان تۋىنداسا كەرەك. ءتارجىمالاۋشىلاردىڭ قۇجات جوبالارىندا ۇعىمداردىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن ءارۇداي بەرۋى كەسىرىنەن «قارسى جاقتان قۇجاتتىڭ ەلگە قايتا-قايتا قايتارىلىپ جاتاتىنىن» قايرات ءمامي جاقسى بىلەدى ەكەن. سودان ول اۋدارمانى تۇزەپ، الگىندەي ماسقاراعا جول بەرمەۋ ماسەلەسىن سەنات بيۋروسىندا، پالاتا كوميتەتتەرىنىڭ توراعالارىمەن ارنايى قاراعان. ارتىنشا قايرات ابدىرازاقۇلى ءماجىلىس توراعاسى نۇرلان نىعماتۋلينمەن كەلىسىپ، ەكەۋى ۇكىمەتكە حات جىبەرىپتى.

- ول حاتتا مىناداي ۇسىنىس قويدىق، - دەدى سەنات توراعاسى، - وسىنداي كەلىسىمدەردى راتيفيكاتسيالاۋ تۋرالى زاڭداردى، قول قويىلماي تۇرىپ، قاراۋى ءۇشىن سەناتتىڭ، ءماجىلىستىڭ، ۇكىمەتتىڭ جانە ءتيىستى مينيسترلىكتىڭ اۋدارماشىلارىنان ارنايى توپ قۇرۋ كەرەك. ايتپەسە، ءتيىستى مينيسترلىك وزىنشە اۋدارادى، ۇكىمەتكە كەلگەندە، ولار وزدەرىنشە تاعى وزگەرىس ەنگىزەدى. كەيىن ءماجىلىستىڭ، ودان سوڭ سەناتتىڭ اۋدارماشىلارى باسقاشا كوزقاراستارىن بىلدىرەدى. ناتيجەسىندە قايتا-قايتا كەرى جولداپ، راتيفيكاتسيالاۋ وتپەي جاتادى. سوندىقتان سىرتقى ىستەر مينيسترلىگىنە بۇل ماسەلە قاتاڭ تۇردە ايتىلدى. جاقىندا وسىنداي ارنايى توپ قۇرىلاتىن بولادى. سول ارقىلى ءبىز وسى شارتتاردىڭ ساپاسىن كوتەرەمىز دەپ ويلايمىن. وعان ءسىم مۇددەلى دەگەن سەنىمدەمىن.

وسىدان كەيىن سەناتورلاردىڭ سىنى تاۋسىلعانداي ەدى. بىراق دەپۋتات عاني قاسىموۆ ءسوز الدى، ول كەلىسىمنىڭ باستى كەمشىلىگىن اشكەرەلەپتى. الدىمەن، عاني ەسەنگەلدىۇلى قازاقستاندىق-يسپاندىق كەلىسىمگە 2009 جىلدىڭ 2 شىلدەسىندە، باسقا جەردە ەمەس، قازاق جەرىندە، استانادا قول قويىلعاندىعىنا سالماق ءتۇسىردى. وسى ورايدا سەناتوردى بۇل حالىقارالىق قۇجاتتىڭ «قازاق، يسپان جانە ورىس تىلدەرىندە، ارقايسىسى ەكى دانادان جاسالعاندىعى» تۋرالى قر ءسىم-ءىنىڭ تۇسىنىكتەمەسى ايران-اسىر ەتتى. «بارلىق ماتىندەردىڭ بىردەي كۇشكە يە ەكەندىگى جازىلىپتى، - دەدى ع.قاسىموۆ، - وندا ورىس ءتىلىنىڭ قاجەتى قانشا؟ ماعان وسىنى تۇسىندىرىڭدەرشى! قازاقشا بولۋى - تۇسىنىكتى، ءبىزدىڭ ءتىلىمىز! يسپانشاسى دا دۇرىس. بۇل كەلىسىم - قازاقستان مەن يسپانيا اراسىندا بەكىتىلگەن ەكىجاقتى عانا قۇجات. وندا، پريچەم تۋت رۋسسكي يازىك؟ ەگەر ءارتۇرلى وقىلىپ، تۇسىندىرىلمەۋى ءۇشىن اعىلشىن تىلىندەگى ورتاق ءماتىنىن بەرسەڭدەر، ءبىر ءسارى، مەن ونى تۇسىنەر ەدىم» دەگەن سەناتور سىرتقى ساياسي ۆەدومستۆونىڭ بيىك لاۋازىمدى وكىلىنە شۇيلىگە قارادى: «ەندى نە، سوندا سەندەردە ماڭگىلىك وسىلاي بولا بەرە مە؟»

راسىندا، قازاقستاننىڭ باسقا شەت مەملەكەتتەرمەن بەكىتكەن حالىقارالىق قۇجاتتارىنىڭ ورىسشا ءماتىنىن ۇنەمى قوساقتاپ بەرۋ - تاۋەلدىلىكتىڭ نىشانىنا ۇقسايدى. ودان قازاق ەلىنىڭ باسقا ەلمەن ءار كەلىسىمىن، توبەدەن ءتونىپ، رەسەي باقىلاپ تۇرعانداي كورىنىس تۋادى ەكەن. بىراق قازاقستان ءسىم-ءى ماڭگىلىك ولاي بولمايتىندىعىنا سەندىردى. «سوڭعى ۋاقىتتا ءبىز بۇل تاجىريبەدەن بويدى اۋلاق سالۋدامىز! - دەپ مالىمدەدى سەناتورلارعا سىرتقى ىستەر ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى ق.وماروۆ، - 2009 جىلى ول تاجىريبە ءالى بولعان. ال، سوڭعى كەلىسىمدەردە ءبىز بۇل تاجىريبەدەن كەتۋدەمىز». وسىعان توقتاعان سەنات دەپۋتاتتارى يسپانيا كورولدىگىنىڭ اۋعانعا بەت العان اسكەرلەرى مەن ۇرىسقا قاجەتتى مۇلكىنىڭ قازاق جەرى ارقىلى ءوتۋى ءتارتىبىن ايقىندايتىن ەكىجاقتى كەلىسىمدى راتيفيكاتسيالادى.

كەشە سەناتورلار ۇكىمەتكە ەلدى ەلەڭ ەتكىزەرلىك تاعى دا بىرقاتار ۇسىنىستارمەن شىقتى. سونىڭ ءبىرى رەسەي قازاقتارىنىڭ جاس ۇرپاقتارىن تۇبەگەيلى ورىستانۋدان ساقتاپ قالۋعا ىقپال ەتۋى مۇمكىن. بۇل رەتتە دەپۋتات اناتولي باشماكوۆ رەسەي جەرىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ، قازاق ۇلتتىق داستۇرلەرىنىڭ «وزىندىك ءبىر تىرەك پۋنكتىن قۇرۋعا» شاقىرادى. سەناتوردىڭ بايلامىنشا، بۇل ءۇشىن كورشى ەلدە «ل.گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىن اشۋ كەرەك». مۇنى رەسەي قازاقتارى سۇراپ وتىر. بۇل تىلەكتەرىن ولار سەناتور ا.باشماكوۆقا، بىلتىرعى جىلدىڭ 2 جەلتوقسانىندا، ومسك قالاسىندا سول وبلىستىڭ قازاق مادەني اۆتونومياسىنىڭ اكتيۆىمەن كەزدەسۋى كەزىندە اماناتتاپتى. دەپۋتات ونى كەشە رەسمي ساۋال تۇرىندە ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى باقىتجان جۇماعۇلوۆقا جولدادى. بۇل باستاما ەل ۇكىمەتى تاراپىنان قولداۋسىز قالماۋى كەرەكتىگىن نىقتاعان سەناتور قازاق ۇكىمەتىنىڭ رەسەيلىك جوو بولىمشەلەرىن قولداپ وتىرعاندىعىن العا تارتتى: لومونوسوۆ اتىنداعى مگۋ فيليالى ون جىلدان بەرى استانادا جۇمىس ىستەپ كەلەدى. ايتپاقشى، كەزىندە وعان قازاقستان سول ەۇۋ عيماراتىنان ورىن ءبولىپ، وتاۋ تىگىپ بەرگەن.

ال، سەناتور مۇرات باقتيارۇلى كەڭەستىڭ قازاق حالقىن قىرۋىن «گەنوتسيد» رەتىندە اتاپ، ۇكىمەتتى بۇلتاقتاماي، ءدال دە ءادىل باعاسىن بەرۋگە شاقىردى. «نازارباەۆ ۋنيۆەرسيتەتى» ستۋدەنتتەرىمەن تاياۋداعى كەزدەسۋىندە ەلباسى كەڭەستىك توتاليتارلىق جۇيە قولدان ۇيىمداستىرعان اشارشىلىقتان قازاق حالقىنىڭ كوپ قىرعىنعا ۇشىراعاندىعىن، الايدا بۇل قاسىرەتتى جاعدايدىڭ ۇزاق جىلدار بويى قۇپيا بولىپ كەلگەنىن ايتتى، - دەدى دەپۋتات، - پرەزيدەنت 1932 جىلعى اشارشىلىق قاسىرەتىنىڭ 80 جىلدىعى بيىل ەل بويىنشا اتاپ وتىلەتىندىگىن، استانا قالاسىندا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىش مونۋمەنت سالىناتىندىعىن حابارلادى. 1929 - 32 جىلدارداعى اشتىق قازاقتىڭ عانا ەمەس، ادامزات بالاسىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر زۇلمات، جان تۇرشىكتىرەر سۇمدىق ناۋبەت ەكەندىگى اقيقات» دەگەن ول، سول الاپات اشتىقتى تۇتاستاي ءبىر ۇلتقا قارسى قولدان جاسالعان گەنوتسيد، قىلمىستىڭ ەڭ اۋىر ءتۇرى دەپ باعالادى.

ستاتيستيكالىق دەرەكتەرگە سايكەس، 1930 جىلى قازاقستاندا اۋىلدىق جەرلەردە 5 ميلليون 873 مىڭ ادام تۇرىپتى. «ارادا 3-اق جىل وتكەندە، 1933 جىلى تىرىلەر قاتارىندا نەبارى 2 ميلليون 493 مىڭ اۋىلدىق قالعان، - دەدى مۇرات باقتيارۇلى. - جاپپاي جايلاعان اشتىقتان، سونداي-اق ءارتۇرلى جۇقپالى اۋرۋلاردان 2 ميلليون 580 مىڭ قازاقستاندىق قىرىلعان. تاعى 800 مىڭى باسقا ەلدەرگە قاشقان. قازاق ۇلتى جاپپاي اشارشىلىق ناتيجەسىندە ەكى ەسەگە ازايىپ قالدى». راس، رەسەي اشتىقتان ۋكراين، تاتار، باسقا ۇلتتار دا زارداپ شەككەندىگىن العا تارتادى. بۇل رەتتە قازاقستاندىق سەناتور بۇلتارتپاس دايەك كەلتىردى: «ءبارىمىز كەلىسۋىمىز كەرەك: مەملەكەتتىڭ كۇشكە سالۋ ساياساتى سالدارىنان ءبىر ۇلتتىڭ جارتىسىنان استامىنان ايىرىلىپ قالۋىن ادامزات تاريحى ءالى ەستىپ، بىلمەگەن! - دەدى ول. - دەموگرافتاردىڭ تۇجىرىمداۋلارىنشا، ەگەر سول جىلداردا جاپپاي اشارشىلىق بولماعاندا، قازىرگى ۋاقىتتا ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ سانى 45-50 ميلليوندى قۇرار ەدى» دەگەن م.باقتيارۇلى مۇنىڭ قازاق حالقىنىڭ ءوسۋىن كەم دەگەندە 100 جىلعا كەرى لاقتىرىپ تاستاعاندىعىن ءمالىم ەتتى.

- زامان ءوتىپ، ۇرپاقتار الماسۋدا. ەندىگى ۇرپاققا وسى ءبىر سۇمدىق اشارشىلىقتىڭ اششى اقيقاتىن ايتاتىن كەزەڭ كەلدى دەپ ەسەپتەيمىز! - دەگەن سەناتور اشارشىلىقتىڭ اۋقىمىن، زالالى مەن زاردابىن ءالى دە بولسا، ناقتىلاي ءتۇسۋ قاجەتتىگىن ايتتى. 1992 جىلى قر جوعارعى كەڭەس تورالقاسى جانىنان قۇرىلعان كوميسسيا حالقىمىزدىڭ اشارشىلىققا ۇرىنۋىنا اكەلىپ سوققان وتكەن عاسىردىڭ 20-30 جىلدار ارالىعىندا قابىلدانعان قاۋلىلاردى زەرتتەۋ جونىندە اۋقىمدى جۇمىستار جاسادى. وسى ماسەلەگە بايلانىستى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە كوپتەگەن زەرتتەۋ ەڭبەكتەرى جارىق كوردى. «وكىنىشكە قاراي، وسىعان قاراماستان قازاقستانداعى اشارشىلىقتىڭ تاريحى مەن زاردابى جايلى الەمدىك قاۋىمداستىق از بىلەدى. ويتكەنى ولاردا تولىققاندى ماعلۇماتتار جوق. سول سەبەپتى اشارشىلىققا بايلانىستى قازاقستاندا جارىق كورگەن ەڭبەكتەردى اعىلشىن تىلىنە اۋدارۋ قاجەت» دەپ ۇسىندى سەنات دەپۋتاتى. ول، سونداي-اق تەك استانادا عانا ەمەس، بارلىق وبلىس ورتالىقتارىندا دا اشارشىلىق قۇرباندارىنا ارنالعان ەسكەرتكىشتەر ورناتىلۋعا تيىستىگىن ۇكىمەتتىڭ قاپەرىنە سالدى.

- زۇلمات اشارشىلىقتىڭ قايعى-قاسىرەتى مەن سالدارى اشىق ايتىلىپ، وعان ءادىل قۇقىقتىق، ساياسي باعا بەرىلىپ، تاريحىمىزدىڭ ەڭ ءبىر قاسىرەتتى جايى بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ ساناسىنا تولىق ءسىڭدىرىلۋى كەرەك، - دەپ ءتۇيدى سەناتور مۇرات باقتيارۇلى.

ايحان ءشارىپ

«ايقىن» گازەتى