قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

ن.ءا.نازارباەۆقا

اسا مارتەبەلى پرەزيدەنت مىرزا!

تاۋەلسىز ەلىمىزدە ونوماستيكالىق كەيبىر وزەكتى ماسەلەنىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. سونىڭ ءبىرى - ء دىندار كىسىلەردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋى. بۇل - بەلگىلى ءبىر ەتنوسارالىق ماسەلەنىڭ تۇيىنىنە اينالماسا دا، حالقىمىز ءۇشىن تاريحي شەشىمدى كۇتىپ تۇرعان رۋحاني تۇيتكىل ەكەنى راس.

ءسىزدىڭ وتكەن عاسىردا كوتەرگەن ەۋرازيالىق ىنتىماقتاسۋ مەن كىرىگۋ جونىندەگى يدەياڭىز ەكونوميكالىق سالا بويىنشا العا باسقانىمەن، تاريحي-مادەني سالالار بويىنشا سايكەس قارقىن الا الماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ەڭ اۋەلگى «ەۋرازيالىق ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتى» قالىپتاستىرعان ۇلى دالانىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى ەكەنىن جوققا شىعارۋ قيىن. وعان دالەل - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى بوتاي مەكەنىنىڭ اتىمەن الەمگە ايگىلى بولىپ وتىرعان «اتتىلار وركەنيەتىن» ورنىقتىرعان اتا-بابامىزدىڭ التى مىڭ جىلدىق ەجەلگى تۇراعىنىڭ تابىلىپ، ونداعى بۇگىنگى قازاق حالقىنا تيەسىلى قىمىز بەن سۇيەك وڭدەۋ ءوندىرىسى، دالالىق ساۋلەت كەلبەتى الەمدىك ۇلى وركەنيەتكە، سونىڭ ىشىندە ءاپايتوس ەۋرازيالىق ءبىرتۇتاس مادەنيەتكە قاتىسىمىزدى دايەكتەپ بەردى.

قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى

ن.ءا.نازارباەۆقا

اسا مارتەبەلى پرەزيدەنت مىرزا!

تاۋەلسىز ەلىمىزدە ونوماستيكالىق كەيبىر وزەكتى ماسەلەنىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقانىنا ءبىرشاما ۋاقىت بولدى. سونىڭ ءبىرى - ء دىندار كىسىلەردىڭ ەسىمىمەن اتالاتىن پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋى. بۇل - بەلگىلى ءبىر ەتنوسارالىق ماسەلەنىڭ تۇيىنىنە اينالماسا دا، حالقىمىز ءۇشىن تاريحي شەشىمدى كۇتىپ تۇرعان رۋحاني تۇيتكىل ەكەنى راس.

ءسىزدىڭ وتكەن عاسىردا كوتەرگەن ەۋرازيالىق ىنتىماقتاسۋ مەن كىرىگۋ جونىندەگى يدەياڭىز ەكونوميكالىق سالا بويىنشا العا باسقانىمەن، تاريحي-مادەني سالالار بويىنشا سايكەس قارقىن الا الماي وتىر. ونىڭ ۇستىنە ەڭ اۋەلگى «ەۋرازيالىق ءبىرتۇتاس كەڭىستىكتى» قالىپتاستىرعان ۇلى دالانىڭ كوشپەلى تۇرعىندارى ەكەنىن جوققا شىعارۋ قيىن. وعان دالەل - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسى ايىرتاۋ اۋدانىنا قاراستى بوتاي مەكەنىنىڭ اتىمەن الەمگە ايگىلى بولىپ وتىرعان «اتتىلار وركەنيەتىن» ورنىقتىرعان اتا-بابامىزدىڭ التى مىڭ جىلدىق ەجەلگى تۇراعىنىڭ تابىلىپ، ونداعى بۇگىنگى قازاق حالقىنا تيەسىلى قىمىز بەن سۇيەك وڭدەۋ ءوندىرىسى، دالالىق ساۋلەت كەلبەتى الەمدىك ۇلى وركەنيەتكە، سونىڭ ىشىندە ءاپايتوس ەۋرازيالىق ءبىرتۇتاس مادەنيەتكە قاتىسىمىزدى دايەكتەپ بەردى.

اتالمىش ايتۋلى دايەكتى ەسكەرە وتىرىپ، سىزدەن مەملەكەت باسشىسى رەتىندە پەتروپاۆل قالاسىنىڭ اتاۋىن «بوتاي» دەپ وزگەرتۋدى وتىنەمىز. مەملەكەتتىڭ اۋماقتىق-اكىمشىلىك ءبولىنىسىن جاساقتاۋعا باستى شەشىمدى قابىلدايتىن قۇزىرلى تۇلعا رەتىندە سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ورتالىعىن ءوز شەشىمىڭىزبەن «بوتاي» اتاۋ جونىندە جارلىق شىعارساڭىز ەكەن. اتالمىش شەشىم ءسىزدىڭ ەل تاريحىنداعى عانا ەمەس، ەۋرازيالىق كىرىگۋ ۇدەرىسىندەگى رۋحاني-تاريحي بىرلىكتى دامىتۋعا قوسار ۇلەسىڭىز بولاتىنى ءسوزسىز.

«ەل» القاسى

تۇركىلىك وركەنيەتتىڭ اق تاڭى

ۆلاديمير كوچەنوۆ,

ەۋروپالىقتابيعي عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى

ەجەلگى ساتى - ادامزات تاريحىنداعى ەرەكشە وقيعا بولىپ تابىلاتىن جانۋارلاردى، سونىڭ ىشىندە جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ ايتۋلى ماڭىزعا يە.

جىلقى - تۇركىلەردىڭ ەۋرازيانىڭ ءاپايتوس دالاسىن يگەرۋدەگى قيال جەتپەس جەتىستىكتەرگە  قول جەتكىزۋىنىڭ باستى فاكتورى.

ەڭ العاشقى جىلقى جۋاسىتۋ وقيعالارى ورال تاۋلارىنان شىعىسقا قارايعى ماڭايدا بۇدان 5,5 مىڭ جىل بۇرىن تاريحتا ورىن العان. ەنەوليت داۋىرىندەگى دالالىق تۇرعىندار جىلقىنى ساۋ مەن ءمىنۋدى ۇيرەنگەن. سولتۇستىك قازاقستان جەرىنەن تابىلعان ىدىستان بريتاندىق وقىمىستىلار قىمىز مايىنىڭ سۇلباسىن تاۋىپ وتىر.

بوتاي مادەنيەتى

بۇل - سولتۇستىك قازاقستان وبلىسىنىڭ ايىرتاۋ اۋدانىنداعى نيكول اۋىلىنان وڭتۇستىك-شىعىسقا قاراي 1,5 شاقىرىم  جەردەگى بوتاي مەكەنىنە قاتىستى اتالىپ وتىرعان ەجەلگى تۇركىلەر مادەنيەتى. 20-دان استام شاتقال قازىلىپ، بىرنەشە ءجۇز مىڭداعان جىلقى سۇيەكتەرى تابىلدى. ارحەولوگيالىق ەكسپەديتسيانى سولتۇستىك-قازاقستان مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ۆيكتور زايبەرت باسقارىپ،  1981-1983 جىلدارى قازبا جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بولاتىن. بۇل مادەنيەتتىڭ وكىلدەرى دالالىق شاعىن وزەندەرگە تاياۋ ماڭدا قونىس ەتكەن. بوتايدا  15 گەكتار الاڭدى الىپ وتىرعان ەجەلگى جەرگىلىكتى ادامدار تۇرعان 158  باسپانا ورنى تابىلىپ وتىر. ەۋروپادا تابىلعان جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋگە قاتىستى ارحەولوگيالىق كۋالىكتەر تەكقانا 3 مىڭ جىل شاماسىن قامتيدى. ال، تۇركىلىك ارەالعا جاتاتىن ولكەدەگى تابىندى بۇل كەزەڭدى ەكى جارىم مىڭ جىلعا ەسكىرتىپ وتىر.

بوتاي مادەنيەتىنىڭ قىش ىدىسىنان بريتاندىق عالىم اۋترەم ءسۇت پەن ەت مايىنىڭ ءىزىن تاۋىپ، ءسۇتتىڭ بيەگە، ال ەتتىڭ جىلقىعا ءتان ەكەندىگىن ايىردى. بۇل جايت بۇدان بەس جارىم مىڭ جىل بۇرىنعى قازاقتىڭ ارعى بابالارى قىمىز ءىشىپ، قازى جەگەندىكتەرىنە دايەك.

تابىلعان سۇيەك سايماندار نازاردى اۋدارماي قويمايدى: قول وراق پەن شالعى وراق جىلقىنىڭ استىڭعى جاق سۇيەگىنەن جاسالعان، جەر قازۋعا ارنالعان، اعاش وڭدەيتىن قۇرالدار، ينە، ءبىز جانە دە توقۋ سايماندارى، سويىلدار، ت.ت.

بۇل زاتتار ەجەلگى تۇرعىنداردا جەر وڭدەۋ داعدىسىنىڭ بولعاندىعىن، ءۇي-جاي كاسىبىنىڭ دامىعان جۇيەسىن كورسەتىپ وتىر. كوپتەگەن قارۋلار مەن قۇرالداردىڭ بەتتەرىنە ورنەكتەلىپ، جۇمباق تاڭبالار مەن سىزىقتار تۇسىرىلگەن. بارىنەن دە بوتاي قونىسىن ەرەكشەلەيتىن سۇيەكتىڭ وراسان كوپتىگى. ولار جەر بەتىندە دە، جەر استىندا دا،ءتىپتى، باسپانالاردى قالاۋعا دا، ەدەندە دە، شارۋاشىلىق اپانداردا دا تابىلدى.قىزىق جايتتىڭ باستىسى - الگى سۇيەكتەردىڭ جۇزدەن ءبىرى  زۋبرعا، بۇعىعا،ەلىككە، كيىككە، سيىرعا،ايۋعا، تۇلكىگە، قارساققا، قۇندىزعا، سۋىرعا، قويانعا، قابانعا تيەسىلى ەكەندىگى. سۇيەكتىڭ نەگىزگى بولىگى جىلقى قاڭقاسى بولىپ وتىر. بۇل دەگەنىمىز - جىلقىنى قولعا ۇيرەتۋ داۋرەنىنەن حابار بەرەتىن بىردەن ءبىر نىشان بولماق. بوتاي مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋىنا جايىق پەن ەرتىس وزەندەرىنىڭ اراسىنداعى اۋماقتى مەكەندەگەن تايپالار زور ءرول اتقارعاندىعى بەلگىلى بولىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»