قازاقستاننىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى مەملەكەتتىك تىلگە قاتىستى ءجيى سىنعا ۇشىرايدى. ءتىپتى، وسى ۋاقىتقا دەيىن سول مينيسترلىكتىڭ تىزگىنىن ۇستاعان تسوي مىرزانىڭ قازاقشا سويلەپ، پىكىر بىلدىرگەنىن ەستىمەدىك. 

ال، بۇگىن بەلگىلى ۇستاز اياتجان احمەتجانۇلى الەۋمەتتىك جەلى پاراقشاسىندا  اتالعان مينيسترلىكتىڭ ۆاكتسيناعا قاتىستى قۇجاتتارىنىڭ ءبارى ورىس تىلىندە ەكەنىن ايتىپ، مينيسترلىك قاۋلىسىن سىنادى. ونىڭ ايتۋىنشا، تسوي باسشىلىق ەتەتىن مينيسترلىك اتالعان قۇجاتتىڭ قازاق تىلىندەگى نۇسقاسىن دايىندامايدى ەكەن. ءبىز وسى ماسەلەگە قاتىستى اياتجان مىرزاعا حابارلاسىپ، پىكىرىن بىلگەن ەدىك.

اياتجان احمەتجانۇلى، ۇستاز:

- بۇل جاعداي استانا قالاسى، ەسىل اۋدانىنىڭ پوليكلينيكا بولىمشەسىنە قاراستى «سالاۋاتتى استانا» مەديتسينا ورتالىعىندا بولدى. مەن ول جەرگە ۆاكتسيناعا بايلانىستى بارعانمىن. قول قوياتىن كەلىسىم قۇجاتتارىنىڭ، ءتىپتى ىشىندەگى تۇسىندىرمە قاعازدىڭ ءبارى ورىس تىلىندە ەكەن. سوسىن، «ماعان مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسىن بەرەسىزدەر مە» دەپ سۇرادىم. ولار مەملەكەتتىك تىلدە نۇسقاسى جوق ەكەنىن ايتتى. نەگە دەسەم، «قۇجاتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى نۇسقاسى جاسالمايدى» دەگەن مينيسترلىكتىڭ قاۋلىسىن اكەپ بەردى. بۇل  2021 جىلدىڭ 27 قاڭتارىندا شىعارعان بۇيرىق ەكەن. وندا «قۇجاتتىڭ مەملەكەتتىك تىلدە رەسمي اۋدارماسى جوق» دەيدى. «دوكۋمەنت نە يمەەت وفيتسيالنوگو پەرەۆودا نا گوسۋدارستۆەننىي يازىك» دەپ اشىق جازىلىپ تۇر.

مەنىڭشە، مينيسترلىكتىڭ بۇلاي دەپ تىكەلەي جازۋى - قىلمىس. كونستيتۋتسيانىڭ وزىندە ورىس ءتىلى مەملەكەتتىك تىلمەن قاتار جۇرەدى دەيدى. ورنىن باسادى دەگەن ءسوز جوق. قاجەت بولسا، ورىس ءتىلىن قولدانۋعا بولادى. دەمەك، بىزگە ءبىرىنشى قۇجات قازاق تىلىندە بولۋى كەرەك.

مەن سول جەردە جارتى ساعاتتان استام ۋاقىت تۇردىم. سوڭىندا قولىما وسى قاۋلىنى بەردى. كەشىرىم دە سۇرامادى، تەك «ەشتەڭە ىستەي المايمىز، بىزدە مينيسترلىكتىڭ رەسمي قاۋلىسى وسىنداي، قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى جاسالمايدى»، دەدى. «قازاق تىلىندە جاسالماسا، مەندە قول قويمايمىن، ۆاكتسينا سالعىزبايمىن»، دەدىم. مەن كىمگە سەنىپ ۆاكتسينا سالعىزامىن؟ ەگەر مەملەكەتتىك ءتىلدى قۇرمەتتەمەسە، مەنى قۇرمەتتەيدى دەگەنگە سەنبەيمىن.

ال، زاڭگەر ابزال قۇسپاننىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەدە قر «قۇقىقتىق اكتىلەر تۋرالى»، «تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» جانە «تىلدەر تۋرالى» زاڭىنىڭ بىرنەشە باپتارى بۇزىلىپ وتىر. سول ءۇشىن دسم مەن ونىڭ تىزگىنىن ۇستاعان تسوي مىرزا جاۋاپكەرشىلىككە تارتىلۋى ءتيىس.

ابزال قۇسپان، زاڭگەر:

- بۇل «قۇقىقتىق اكتىلەر تۋرالى» قر زاڭىنىڭ تالاپتارىنا سايكەس كەلمەيدى. سونىمەن قاتار، «تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ تۋرالى» قر زاڭىنىڭ 7 بابى، 8-1 بابى، 10 بابى، 13 بابىنىڭ تالاپتارى بۇزىلىپ وتىر. ياعني، اياتجان بۇل جەردە تۇتىنۋشى رەتىندە بارىپ وتىر. تۇتىنۋشى رەتىندە قۇقىعى اياققا تاپتالىپ وتىر. سونىمەن قاتار، قر «تىلدەر تۋرالى» زاڭىنىڭ بىرنەشە بابى، مىسالى 10 بابى بۇزىلىپ وتىر.

ەكىنشىدەن، جاڭاعى قاۋلى نورماتيۆتىك اكت دەپ اتالادى. ەگەر نورماتيۆتىك اكت قازاق جانە ورىس تىلىندە بولماسا، ول زاڭ جاريالاۋعا، قولدانۋعا جاتپايدى. ويتكەنى «قۇقىقتىق اكتىلەر تۋرالى» تۋرالى زاڭ بار. وسى زاڭنىڭ 1 بابىنىڭ 30 تارماعىندا: «نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىنى رەسمي جاريالاۋ – وسى زاڭدا كوزدەلگەن جاعدايلاردا، نورماتيۆتiك قۇقىقتىق اكتiنiڭ تولىق ءماتىنىن جالپىعا بىردەي مالىمەت ءۇشىن ەلەكتروندىق تۇردە قازاقستان رەسپۋبليكاسى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەرىنىڭ ەتالوندىق باقىلاۋ بانكىندە، رەسمي ءباسپاسوز باسىلىمدارىندا، سونداي-اق مەرزىمدى ءباسپاسوز باسىلىمدارىندا قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاريالاۋ» دەپ جازىلعان. ياعني، ءبىرىنشى ورىندا قازاق ءتىلى تۇر.

ودان كەيىن مۇنى ازىرلەپ دايىنداعان ورگان وسى «قۇقىقتىق اكتىلەر تۋرالى» تۋرالى زاڭىنىڭ 19 بابى، 3 بولىگىنىڭ تالاپتارىن بۇزىپ وتىر. وعان سايكەس، كەز-كەلگەن نورماتيۆتىك اكت دايىندالاردىڭ الدىندا اۋەلى ساراپتامالىق قورىتىندىلارى بولۋى كەرەك. سول ساراپتامالىق قورىتىندىلارىنىڭ ءوزى قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە جاسالادى. سونىمەن قاتار، وسى زاڭنىڭ 23 بابىنىڭ 7 بولىگى دە بۇزىلىپ وتىر. وندا وسى نورماتيۆتىك اكتىنىڭ ءبىرىنشى قازاق تىلىندەگى نۇسقاسى قانداي بولۋى كەرەكتىگى، قايتىپ قولداناتىنى، قانداي رەتپەن ورنالاساتىنى كورسەتىلگەن. سودان كەيىن ونىڭ ورىس تىلىندە جازىلعان نۇسقاسى ورنالاستىرىلادى. وسىعان سايكەس، ءاربىر تەرمينى اۋدارىلۋى كەرەك. وسى نورماتيۆتىك اكتىلەر تۋرالى زاڭنىڭ 24 بابى 3 بولىگىندە: «قازاق جانە ورىس تىلدەرىندەگى نورماتيۆتىك قۇقىقتىق اكتىلەردىڭ ماتىندەرى تەڭ تۇپنۇسقالى بولۋعا ءتيىس» دەپ جازىلعان.

بۇل قاۋلى - ءسوزسىز نورماتيۆتىك اكتىگە جاتادى. ويتكەنى بۇل - كوپشىلىككە ارنالعان. ەگەر ول ءبىر ۇجىمنىڭ ىشىندە نەمەسە ءبىر ادامعا عانا شىعارىلعان بۇيرىق بولسا، ول نورماتيۆتىك اكتىگە جاتپايتىن ەدى. ال، مىناۋ بۇكىل قازاقستان حالقىنا قاتىستى بولعاننان كەيىن، ياعني، كوپشىلىكككە ارنالعاندىقتان بۇل ءسوزسىز نورماتيۆتىك اكت بولادى. مۇنداي نورماتيۆتىك اكتىلەر مىندەتتى تۇردە ادىلەت ورگاندارىندا تىركەۋدە تۇرۋى كەرەك. ەگەر تىركەلگەن بولسا، زاڭدى بۇزعاندار قاتارىنا ادىلەت مينيسترلىگى دە كىرەدى. ويتكەنى ولار قازاق تىلىندەگى تۇپنۇسقاسىز قاۋلىنى قابىلداۋعا، تىركەۋگە قۇقىعى جوق.

ەگەر مۇنى ادىلەت ورگاندارىنا تىركەتپەگەن بولسا، بۇل بۇيرىقتىڭ ەشقانداي كۇشى بولمايدى جانە ول ءۇشىن دسم جانە تسوي مينيستر رەتىندە ءوزى جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى. ياعني، نەگە ولار تىركەتپەگەن نورماتيۆتىك اكتىنى حالىققا ۇسىنىپ وتىر؟ جانە سول ءۇشىن ولارعا باس پروكۋراتۋرا تاراپىنان شارا قولدانىپ، جاۋاپكەرشىلىككە تارتۋ كەرەك. ياعني، وسى قاۋلىنى شىعارىپ، جاريالاپ، قول قويعان مينيستردەن باستاپ باسقا دا لاۋازىمدى تۇلعالار جاۋاپ بەرۋگە مىندەتتى.

ايتا كەتەيىك، دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگىنىڭ قازاق تىلىنە قىرىن قارايتىنى تۋرالى بۇعان دەيىن دە بىرنەشە مارتە جازىلعان. ماسەلەن، دسم-نىڭ تاۋارلار مەن كورسەتىلەتىن قىزمەتتەردىڭ ساپاسى مەن قاۋىپسىزدىگىن باقىلاۋ كوميتەتىنىڭ ءتورايىمى ليۋدميلا بيۋرابەكوۆا باق تىلشىلەرىنىڭ مەملەكەتتىك تىلدەگى سۇراقتارىنا «مەن ورىسشا جاۋاپ بەرەمىن» دەگەن بولاتىن. 

سونىمەن قاتار تسوي مينيسترلىگىنىڭ كوۆيدكە قاتىستى قۇجاتتاردى تەك ورىس تىلىندە بەرەتىنىن بۇعان دەيىن بەلگىلى جۋرناليست ساۋلە ابىلداحانقىزى دا جازعان ەدى.

«كوۆيدپەن اۋىرعاندارعا ارنالعان العاشقى قاجەتتى اقپاراتتار جازىلعان ەكى بەتتىك نارسەنى مەنىڭ ۋچاسكەلىك دارىگەرىم مەملەكەتتىك تىلگە اۋدارۋعا مىندەتتى ەمەس شىعار، الەكسەي تسوي مىرزا؟

«ماعان قازاق تىلىندە جازىلعانىن بەرىڭىز، مەن مىناعان قول قويمايمىن دا، المايمىن دا»، دەدىم. «بىزگە جوعارىدان ورىس تىلىندە وسىلاي جىبەرەدى، ءبىز وسىلاي قابىلدايمىز»، دەدى. «ءسىز ورىس تىلىندەگىسىن قابىلدادى ەكەن دەپ، مەن قابىلداي المايمىن. سىزدەر مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭدى ورىنداماي، مەنىڭ قۇقىعىمدى قوسا تاپتاپ وتىرسىزدار... ءوزىڭ قازاق، اكە-شەشەڭ قازاق، اتا-اتا-باباڭ قازاق، جەتى اتاڭ قازاق، جەتى اناڭ قازاق بولسا دا، قازاقتى، قازاق ءتىلىن مەنسىنبەيسىڭدەر.... قازاقتىڭ جەرىندە، قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ءىشىپ، اۋاسىن جۇتىپ وتىرىپ، ءوزىڭ قازاق بولا تۇرا، قالايشا قۇل بولۋعا بولادى؟»، دەپ ءبىراز لەكتسيا وقىپ تاستادىم....

ارينە، ونىڭ شىنىمەن كىناسى جوق شىعار.... ءتىپتى، «قازاقستان 30 جىلدان بەرى تاۋەلسىز مەملەكەت، ال قازاق ءتىلى - مەملەكەتتىك ءتىل» دەگەن وي ءۇش ۇيىقتاسا، ويىنا دا، تۇسىنە دە كىرمەيتىن شىعار...

الايدا، مەملەكەتتىك قۇزىرلى مەكەمەلەر - بۇل جاعدايدا قر دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى - ءاربىر قۇجاتتىڭ، ەڭ الدىمەن، مەملەكەتتىك تىلدە نۇسقاسى بولۋىن قامتاماسىز ەتۋگە مىندەتتى!»، - دەپ جازعان ساۋلە ابىلداحانقىزى.

قوسىمشا:  ايتا كەتەيىك، ءبىز نۇر-سۇلتان قالاسى ەسىل اۋدانىنا قاراستى «سالاۋاتتى استانا» مەديتسينا ورتالىعىنىڭ بايلانىس تەلەفوندارىنا بىرنەشە مارتە حابارلاسىپ، پىكىر بىلمەك بولدىق. الايدا، بايلانىس ورناتا المادىق...

نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz