قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىى
دۇيسەنبى كۇنگى ساباققا قوبالجي كىردىم. «تەرگەۋگە مەڭگەرۋشى قاشان شاقىرار ەكەن، كەشە كەشتەگى جانجالقانشامىزدى شارپىر ەكەن» دەگەن كۇدىك القىمداي بەردى مەنى. المەن كەتەردە بىرگە بولعانىم راس قوي; جاسىرىن ساتىپ العان كىتاپتارىم كلاسس بويىنشا بارىنىكىنەن كوپ ەدى. كەشەگى كەسەلدى جيىنداعى ماسەلەلەردى انىقتاۋ ءۇشىن ىزگە ءتۇسىپ، ساباقتاستاردىڭ بارىنەن سۇراي قالسا، قاداعالاپ تەكسەرەتىنى مەنىڭ ءىسىم سياقتى دا، جارق ەتىپ شىعا كەلەتىنى مەن سەكىلدىمىن. دوربىلجىندەگى ارىسبەكتىڭ «قارا مىسىعى» مىسىق قانا ەدى، مەڭگەرۋشىنىڭ اۋزىنان قاسقىردىڭ ءتىسى ىرسيىپ تۇر. ماعان قاسقىرداي تيەر بالكىم!
ءبىرىنشى ساعاتتىق ساباق اياقتالىسىمەن شاقان شاقىرىلدى ءتارتىپ بولىمىنە. «شاقان!» دەگەندە-اق ءبىر شوقپار توبەمنەن شاق ەتە تۇسكەندەي سەزىلدى. «باستالدى،- دەدىم ىشىمنەن، - بۇل كوركەۋدەنى كوكىتىپ الىپ، ىرسيعان ازۋدى ماعان سالماق قوي!»
تۇقىرىپ الىپ، كونسپەكتىدەن كوشىرىلگەن «جۇڭگو تاريحىنا» ۇڭىلە بەردىم. وسى ساباققا قوماعايلانا ۇڭىلگەنىم وسى-اق شىعار.
- نەمەنە، حۋاڭديگە1 سيىنىپ وتىرمىسىڭ الدە چين شىحۋاڭنىڭ ورلارى (جۇڭگو تاريحىنداعى ەڭ قاتىگەز قانقۇمار پاتشا. ول ور قازدىرىپ، نەشە ءجۇز وقىمىستىنى تىرىدەي كومگەن. «چين شىحۋاڭنىڭ ورلارى» دەپ سول ورلار ايتىلىپ وتىر) كورىنىپ وتىر ما؟ - دەپ قاسىمداعى ومىربەك جىميا سىبىرلادى.
- ۇندەمە! - دەپ كۇبىرلەي ءۇڭىلدىم وقۋلىققا.
ءىى
دۇيسەنبى كۇنگى ساباققا قوبالجي كىردىم. «تەرگەۋگە مەڭگەرۋشى قاشان شاقىرار ەكەن، كەشە كەشتەگى جانجالقانشامىزدى شارپىر ەكەن» دەگەن كۇدىك القىمداي بەردى مەنى. المەن كەتەردە بىرگە بولعانىم راس قوي; جاسىرىن ساتىپ العان كىتاپتارىم كلاسس بويىنشا بارىنىكىنەن كوپ ەدى. كەشەگى كەسەلدى جيىنداعى ماسەلەلەردى انىقتاۋ ءۇشىن ىزگە ءتۇسىپ، ساباقتاستاردىڭ بارىنەن سۇراي قالسا، قاداعالاپ تەكسەرەتىنى مەنىڭ ءىسىم سياقتى دا، جارق ەتىپ شىعا كەلەتىنى مەن سەكىلدىمىن. دوربىلجىندەگى ارىسبەكتىڭ «قارا مىسىعى» مىسىق قانا ەدى، مەڭگەرۋشىنىڭ اۋزىنان قاسقىردىڭ ءتىسى ىرسيىپ تۇر. ماعان قاسقىرداي تيەر بالكىم!
ءبىرىنشى ساعاتتىق ساباق اياقتالىسىمەن شاقان شاقىرىلدى ءتارتىپ بولىمىنە. «شاقان!» دەگەندە-اق ءبىر شوقپار توبەمنەن شاق ەتە تۇسكەندەي سەزىلدى. «باستالدى،- دەدىم ىشىمنەن، - بۇل كوركەۋدەنى كوكىتىپ الىپ، ىرسيعان ازۋدى ماعان سالماق قوي!»
تۇقىرىپ الىپ، كونسپەكتىدەن كوشىرىلگەن «جۇڭگو تاريحىنا» ۇڭىلە بەردىم. وسى ساباققا قوماعايلانا ۇڭىلگەنىم وسى-اق شىعار.
- نەمەنە، حۋاڭديگە1 سيىنىپ وتىرمىسىڭ الدە چين شىحۋاڭنىڭ ورلارى (جۇڭگو تاريحىنداعى ەڭ قاتىگەز قانقۇمار پاتشا. ول ور قازدىرىپ، نەشە ءجۇز وقىمىستىنى تىرىدەي كومگەن. «چين شىحۋاڭنىڭ ورلارى» دەپ سول ورلار ايتىلىپ وتىر) كورىنىپ وتىر ما؟ - دەپ قاسىمداعى ومىربەك جىميا سىبىرلادى.
- ۇندەمە! - دەپ كۇبىرلەي ءۇڭىلدىم وقۋلىققا.
- قورقاقتىق ءالى دە جەتەرلىك ەكەن-اۋ وزىڭدە؟!
- بۇرىنعىدان دا كوبەيدى قازىر، «قورقاقتىڭ كوزى كوپ» بولادى. وتىرعان ادامدى قاپپايتىن يت-يت ەمەس ەكەن، ناعىز ءيتتىڭ قاپقاندى قويىپ، جەپ قوياتىنىن كورمەدىك پە؟!
- ەندەشە، ەڭسەڭدى كوتەرىپ وتىر! ەرەگەسكەندە ەر شىعاتىن مىنەز دە پايدا بولعان ەدى عوي وزىڭە، نە قىلار دەيسىڭ!
- مىنا قاسقىرىڭنىڭ ماعان قاراسى جامان كورىندى. ءتىسى ىرسيا قالعان الدىڭعى كۇنى.
باسىمدى كوتەرىپ شالقالاي بەرگەنىمدە شاقان قايتىپ كىردى. جايشىلىقتا قولاپايسىز بەت-اۋزى الەم-تاپىرىق; اق تاڭلاق، قىزىل، كوك تاڭلاقتار نەنىڭ ءىزى ەكەنى بەلگىسىز، ەكى الاقانىن تىنىمسىز ۋقالاپ، ۇرگىلەي بەرەدى، زاكۇن تاياقتىڭ زاردابى ورتەپ بارا جاتقان سياقتى. ءۇنسىز قاراسىپ قالعان ساباقتاستار اراسىنان «شوق-شوق!» دەگەن سىبىس ەستىلدى. ورالقان بانجاڭنىڭ مەڭگەرۋشىگە دۇرىس جەتكىزگەندىگىنەن كەلگەن ادىلەت ەكەنىن سەزسەم دە، جۇرەگىم ءزىر قاقتى - «مۇنى بۇلاي جازالاعانىنا قاراعاندا، مەنى جاركەمدەيدى دەشى!»
ىنتىقباي كۇرەڭىتىپ تۇقىرعان بويى شىعا جونەلگەندە، جىم-جىرت كوپشىلىك بىرىنە-ءبىرى جالتاقتاسا بەردى. «مەڭگەرۋشىنى ەرتىپ كەلەر مە ەكەن» دەگەن ۇدىرەيىس بار بارىندە دە، مۇعالىم كلاسقا كىرمەگەن ساعات ەدى.
وسى بوس ۋاقىتىمىز - تىلەگەن كىتابىمىزدى وقىپ، اڭساعان ءزامزامىمىزدان الاڭسىز سىمىرەتىن التىن شاعىمىز حاۋىپ-قاتەر كەۋلەگەن ىزعارلى كۇدىككە تولدى. ساباقتاستاردىڭ ءبارى دە سلاۆيان جازۋىنداعى قازاقستان كىتاپتارىن تىققىشتاپ، الدىلارىنا گوميندانشا بەزەندىرىلەتىن كوشىرمە وقۋلىقتارىن جايدى. «جۇڭگو تاريحى»، «جۇڭگونىڭ تاعدىرى»1, «سانمينجۋي» ءدىرىلدى ساۋساقتارمەن اشىلىپ، جيىرىلعان مۇرىندارمەن ەرىكسىز وقىلىپ جاتتى. كوبى «جۇڭگونىڭ تاعدىرىنان» جان ساۋعا ىزدەگەندەي، «دانىشپان فيلوسوف كوسەم» ەككەن وسى شەڭگەلدىڭ استىنا، بوكتەرگىدەن قاشقان تورعايشا تىعىلماسقا شارا جوق سياقتى.
دارەتكە شىققانسىپ ىنتىقبايدىڭ ارتىنان باقىلاي كەتكەن بەكساپا الدىمداعى پارتاعا قايتىپ كەلىپ وتىردى دا:
- كامەندى ەرتىپ، ءتارتىپ بولىمىنە كىردى!- دەپ سىبىرلادى.
كامەن - حانزۋ ءتىلى كاسىبىنىڭ ءۇشىنشى جىلدىعىندا وقيتىن جىگىت ەدى. ونىڭ جاقىندا ساقشى تىڭشىلىعىنا تارتىلعانىن ەستىگەنبىز. دەنەم ءبىر ىسىپ، ءبىر سۋىدى. كوز استىمەن اركىمگە ءبىر قاراپ قويىپ وتىرعانىمدا ەسىك اشتى بىرەۋ.
- سەرالى!- دەپ قالعاندا سەلك ەتە ءتۇستىم،- ءتارتىپ ءبولىمى شاقىرادى!
سەرالى شىعا بەرە ىنتىقبايمەن ءسۇزىسىپ قالدى دا، ءبىر-ءبىر تىلدەسىپ ءوتتى. اشتى تىلدەسسە دە، تاتۋ-ءتاتتى ساباقتاستاردىڭ امانداسقانىنداي داعدىلى ۇنمەن جايباراقات قانا سىباستى بۇل كەزەكتە.
ءسۇيىر مۇرىندى، قىزىل كۇرەڭ سۇلۋ سەرالى جارتى ساعاتتىڭ ىشىندە-اق ءمۇيىز بىتكەندەي، ءبىر جاق شەكەسى تومپايىپ، تۇمسىعى قوڭقيىپ قايتتى. ىنتىقبايدىڭ ساباقتاستارى اراسىنان دا «شوق-شوق!» دەگەندەي شىڭكىلدەگەن سىبىس ەستىلىپ جاتىر.
- سەنى نە دەپ جازالادى؟!- دەپ اشىنا سۇرادى پارتالاس بىرەۋى.
-ايتمايمىن، - دەپ بۇشىقشىلاي مىڭگىرلەدى سەرالى،- «ايتمايسىڭ» دەپ ءتىل حات الدى.
تەرگەۋدىڭ جايىن ايتۋدىڭ ورنىنا ىنتىقبايعا اتىلا قاراپ وتىر. «كىمنىڭ ۇستىنەنت شاعىمپ ايتساڭ سوندى شاقىرىمپ الىپ، ساباي مبەرەدى ەكەن!» دەگەن اشۋلى مىڭقىلى ءبىرازدان سوڭ تاعى ەستىلدى. - «تۇرا تۇر شوشقا، ەنتدى مبەنەن سۇرا شاعۋدىڭق ءادىسىنت!»
تولعاعىم كۇشەيە تۇسسە دە، مەن كۇتكەن پالە تۋا قويمادى. مەنى دە، قابەندى دە شاقىرعان جوق. كۇندىزگى ساباق ۋاقىتتارىندا دا، كەشكى پىسىقتاۋ ساعاتتارىندا دا ەكى جاقتان وسىلاي كەزەك شاقىرىلىپ، كەزەكپەن دودالانىپ شىعىپ جاتتى. ءبىر جاعى مۇقاتقانسىپ جايراڭداي قالعاندا، ءبىر جاعى تۇقىرا قالادى. ەكى جاق كەزەك ايتىسادى «شوق-شوقتارىن». ءبىر جاعىن ءبىر جاعى كەزەكپەن شاعىسىپ ءجۇردى. كلاستاعى بەتپە-بەت قاعىسۋ توقتاپ، ىنتىقبايدىڭ جولىمەن جاسىرىن شاعىسۋعا دانىگىپ الدى ءبارى دە. اشىق وشتىك جاسىرىن قاستىققا اۋىسىپ، ءبارى دە ۋىتتارىن ىشتەرىنە جيا ءجۇرىپ شاعىستى. بۇل ۋىت ءوزارا توبەلەستەردەن الدەقايدا سويقاندى - ءزارلى ەكەنىن كوردىك. اقىر سوڭىندا ەتى ءتىرى ساباقتاستارىمىزدىڭ ەشقايسىسى قالماي ۋلانىپ، مەڭگەرۋشىنىڭ پەندەسىنە اينالعانداي.
كوپ الدىندا سىپ-سىپايى كۇلە سويلەيتىن ءبىر «جايدارى» ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى، سول پەندەلەرىنىڭ قۇيرىعىن ەكى-ءۇش كۇننىڭ ىشىندە-اق ءبىر-بىردەن تارتىپ، بوكسەرىپ بولدى.
- مەن قالاي شاقىرىلماي قالدىم؟! - دەپ سۇرادىم ورالقاننان، اسحانا زالىنداعى كەشكى پىسىقتاۋدان ساباقتاستار تاراعان كەزدە وڭاشا قالىپ ەدى.
- سەندە شاقىرىلۋعا ءتيىستى قىلمىس جوق قوي! - دەپ قالىڭ قىرما ساقالدى يەگىن قاسىدى ول.
- «المەندى قاشىرىپ جىبەردى» دەيتىن پالە وڭاي ما؟
- جەرگىلىكتى ۇلت وقۋشىلارىن ازايتا الماي جۇرگەندە، قاشىپ كەتكەنىن بۇلار ىزدەي مە؟ ەكى-ءۇش ايدىڭ ىشىندە-اق قىزمەت العالى وتىرعان المەن قاشىپ اقىماق بولسا، ءتىپتى قۋانباي ما؟ ونى قاتەلىك دەپ سانامايدى بۇلار!
- «سوۆەت كىتاپتارىن وقيدى» دەگەن تاعى ءبىر زور قىلمىس بار عوي مەندە؟
- مۇنىڭدى ەشقايسىسى ايتا المايدى، بيعاش، الاڭ بولما، سەن!... بۇل تۋرالى مەنەن باسقاڭنىڭ ءبارىڭنىڭ دە ارتتارىڭ بىلعانىش، ال وندايلارىڭمەن مەنىڭ جۇمىسىم جوق، ايتەۋىر قىرسىققا شالىنباي، ءوز تاۋىمداعى باستاۋىش مەكتەپكە مۇعالىم بولىپ شىقسام بولدى ماعان! - دەپ كۇبىرلەگەن بانجاڭ، يەن قالعان ۇستەلدەرگە اينالا قاراپ الدى دا، ەشكىم جوق ەكەنىن كورسە دە سىبىرعا ويىستى. - بيعاش، باسىڭا ءىس تۇسە قالسا، ءدال وسى مەكتەپ كولەمىندە قورعاپ قالا الامىن، الاڭ بولما!... جارتى جىلدىق سىناۋدا قاتتى قينالىپ وتىرعان كەزىمدە كورسەتكەن كومەگىڭدى ۇمىتقام جوق، ونداي جاقسىلىقتى ۇمىتادى ەكەن دەمە!
- «سىي قىلساڭ سىپىرا» دەيدى وجا، اناۋ قابەندى قورعاي كورىڭىز!... سول ەكەۋمىز عانا قالدىق قوي، ءبىر كۇنى بىزگە دە جەتپەي قويماس!
- جوق، ونىڭ ۇستىنەن دە باسقالار شاعىم ايتپايدى. ءوز جەرلەستەرى ونى شاقپاق ەمەس، وزدەرىنە قايتا تارتىپ الۋ جاعىندا ءجۇر. ول ءبارىنىڭ سىرىن بىلەتىن كورىنەدى. شىنداسا كەتكەندە ودان قورقادى ەكەن. حا-حا-حا...- دەپ كۇلگەندە، ورالقاننىڭ جالپاق بەتى تەپ-تەگىس بولا قالدى.
- ۇستىنەن بىرەر شاعىم تۇسكەن ادامدى مەڭگەرۋشى نەلىكتەن تەكسەرىپ انىقتاماي تەپكىلەي بەرەدى؟ -دەپ سۇرادىم مەن.
ورالقان تەرەزەلەرگە قاراپ قويىپ، مەنى قولتىقتاي شىقتى سىرتقا، قۇلاعىما اۋزىن تاقاي سىبىرلادى:
- ارازداستىرۋ - ءبىرىمىزدىڭ ۇستىمىزدەن بىرىمىزگە شاعىم ايتقىزۋدىڭ، كورسەتكىزۋدىڭ امالى. شاعىم ايتقىزۋ ءوزىنىڭ سىلتاۋ تابۋى ءۇشىن كەرەك. بىرەۋدىڭ شاعىمىن ەستي سالا، سىلتاۋ تابا سالا ۇرۋى - ءوز ارامىزدى ۋشىقتىرا وشتەستىرۋدىڭ ءادىسى. ءسويتىپ، ءوز ارامىز ۋشىققان سايىن شاعىم كوبەيەدى. شاعىم كوبەيسە، «مىقتىلارعا» سوعىم كوبەيەدى. ءبارىن جيىپ كەلگەندە، ماقساتى - ءبىزدى مەكتەپتەن ۇركىتۋ-قۋ عانا!...كورىپ جۇرگەن شىعارسىڭ، حانزۋ ساباقتاستاردى ءدال بىزشە قيراتا سابامايدى عوي؟!... ساعان سەنگەندىگىمنەن عانا ايتىپ كەلەمىن!... ەسىڭدە بولسىن بيعاش، ۇركىتكەنىنە ۇرىكسەڭ-اق وقي الماي، زيان تارتاسىڭ! قازىر قۇدايدىڭ وعىنان جاعدايدىڭ وعى جامان، تەك جۇرسەڭ ۇرسا دا ەشنارسە قىلا المايدى.
- ءوزىڭىز مۇنىڭ ساياساتىن تەرەڭ ءتۇسىنىپسىز، وجا، مىقتى ەكەنسىز!
- شالعىعا ىلىنەتىن ساقالىم بار ەمەس پە! - دەدى ورالقان، - مەن جانە ... ساياساتتى كوپ وقىدىم، وسى ۇرىمجىدە كوزىممەن كورە ءجۇرىپ وقىدىم.
- راس، جەرگىلىكتى ساباقتاستار ساياسات پەن حانزۋ تىلىنە مىقتى. بىراق، نەگىزگى عىلىم ساباقتارى جاعىنان قالاي تومەن قالدىڭىزدار ەكەن؟!
- مەنى سەمىزسىڭ، ۇلكەنسىڭ دەپ سەكىرتىپ وقىتتى عوي، ءوزىم دە بوس بەلبەۋ، سالقى بالاق بىرەۋمىن. سلاۆيان جازۋىن ءالى بىلمەيمىن، ول كىتاپتاردى پايدالانا الماي قويدىم.
- وندا مەن ... كومەكتەسسەم قالاي؟ ... ءوزىڭىز قاي ساباقتىڭ قاي تاقىرىپتارىن يگەرە المايسىز، سول تاقىرىپتاردى جازىپ بەرىڭىزشى ماعان!
ورالقان شالقالاي كۇلدى:
- حا-حا-حا... ولەر جەرىمدى تاپ باسا بىلسەم، اۋليە بولماس پا ەدىم!... ماتەماتيكا، فيزيكا، حيميا دەگەندەرىڭ تۇگەلىمەن جۇمباق كور سياقتى ماعان، سىناۋ كەزىندە تۇس-تۇسىمنان ۇڭىرەيىپ، ەسىمنەن اداستىرادى!... ءسويتىپ، ءتىلىم ۇشقىر، كۇيىم مۇشكىل بىرەۋ بولىپ قالىپ بارامىن!
- مىقتى ۇستازداردىڭ قولدى بولىپ كەتۋىنەن تۋىپ وتىر عوي ءبارى دە،- دەپ كۇرسىندىم مەن. - ولار بولسا، مەڭگەرۋشىنىڭ سۇرقيالىعىنا دا قارسى پىكىر ايتار ەدى عوي! ... مەنىڭ وقىتۋشىم دا، وقۋ قۇرالىم دا قازاقستان كىتاپتارى. ءوزى سۇراۋ قويىپ، ءوزى تولىق ءتۇسىندىرىپ بەرەدى. سول ۇستازىممەن جاقسىلاپ تانىستىرايىن ءسىزدى، الىپپەسىن جازىپ بەرەيىن!
- جازا الامىسىڭ؟
- «شىنداپ جىلاسا، سوقىر كوزدەن دە جاس شىعادى» -دەيدى عوي، جازايىن...
ەكەۋمىز وسىعان بەكىسىپ قايتتىق. ەرتەڭىنە مۇعالىم كىرمەگەن ەكىنشى ساعاتتا سول «الىپپە جازۋدى» ويلاستىرا قالدىم. «جاسىرىن كىتاپ دۇكەنىندە بار ما ەكەن الدە؟» دەگەن وي ساپ ەتە ءتۇستى. الدىمەن سودان سۇراپ كورۋ ويىمەن ءىشىمدى سيپالاپ «اۋىرا» قويدىم. سوۆەت ازاماتتارى اۋرۋحاناسىنىڭ تۇكپىرىندە عوي ول.
- ورالقان بانجاڭ... دارىگەرگە.... اۋىرىپ بارادى.... ءىشىم!
- بار، وسى ساعاتتان قالماي كەل!
ىنتىقباي دا «اۋرۋىن» ايتىپ، رۇقسات سۇراي قويدى.
- مەن دە بارايىن، باسىم اۋرىپ تۇر!
- بيعابىل كەلگەن سوڭ بار! ءبىر-بىردەن عانا بارماساق، ءسوز كەلەدى!...
- باسە، سولاي عوي!
- نەسى سولاي؟!- دەپ ورالقان ساق ەتە تۇسكەندە، مەن شىعىپ جۇرە بەردىم.
ىزدەگەن الىپپەم بار ەكەن، مۇرتى تانىس وزبەگىم سۋىرىپ الىپ بەرە قويدى. الىپپەنى قويىنعا تىعا، ءىشىمدى ۋقالاي كەرى قايتتىم. ارلى-بەرلى كەزىپ جۇرگەن باقىلاۋشى-تىڭشىلار «بۇيىمتاي» سۇراماي قالا بەردى...
تىمپيىپ كەلىپ وتىرا قالدىم پارتاعا.
- ال ەندى سەن بارىپ كەل!- دەپ ورالقان ىنتىقبايعا جۋان موينىن بۇرا قارادى.
ىنتىقباي تۇقىرا ءتۇستى:
- بارماي-اق قويدىق!
- الالاپ وتىرمىن با مەن سەنى، ەندى بارمايمىسىڭ اۋىرساڭ؟... جىگىتىم، مەنى رۋشىل-جىكشىل دەپ ويلاما، ەگەر جىكشىلدىك ەتسەم، ساعان عانا ءىش تارتار ەدىم. ويتەتىنىم، مەن دە ءوزىڭنىڭ كەرەيىڭمىن عوي!... قايسىنىڭ بۇرىن ايتساڭ، رۇقساتتى سونىڭا بۇرىن بەردىم، مەندە نە ايىپ بار؟ ءتارتىپ بولىمىنە ايتپاي، ەكەۋىڭدى بىردەي شىعارىپ جىبەرە المايمىن، مەنىڭ باسىم ەكەۋ ەمەس، مەن دە وزدەرىڭ سياقتىمىن عوي!
ورالقاننىڭ سوزىنە ەشكىمنەن جاۋاپ شىقپادى. مەن كەتكەن سوڭ تاعى ءبىر رەت «وتتاسىپ-وتتاسىپ» الىپ، ەندى عانا «جۋساعانداي» كورىنەدى. ارقايسىسىنا باعدارلاپ قاراي ءتۇستىم. جوق، جۋساعانداي راقاتتانىپ تىنىشتالۋدا ەمەس ەكەن; داعدىلى تىنىشتىقتاعىداي ەش پارتادان سلاۆيان جازۋىنداعى كىتاپ كورىنبەيدى، تاعى دا تەگىس تىعىلىپتى، الدىلارىنداعى «جۇڭگونىڭ تاعدىرى» مەن «سانمينجۋيگە» قاراماي، ورىندىقتارىنا شالقالاي ءتۇسىپ، اياقتارىن تىقىرشىتادى; قارسى بەتتەرىنەن كوز الماي تەلمىرىسەدى، ءىش قىستالىق، سارىلۋ-سارعايۋ بار سياقتى. جان-جاقتارىنا اندا-ساندا ءبىر قاراسىپ قويادى، ءبارى دە يەكتەرىن كوتەرىسىپ الىپتى. وسى الپەتتەرىنە قاراعاندا قورىعان پىشەندىككە كىرە الماي، سونى عانا اڭساپ، تاتىراڭدا تۇرىپ قالعان ءبىر تابىن سيىر ءتارىزدى كورىندى ءبارى. ال قازىر بۇل جەردە «پىشەن قورۋشى» دا جوق، وزدەرىنەن وزدەرى قورقىپ، وزدەرىن وزدەرى قاڭتارىپ، بىرىنەن ءبىرى جالتارىپ، بىرىنەن ءبىرى پالە ءىزىن اڭعارىسقانداي اڭدىسادى، ىشتەرىندە ۋ قايناعانداي.
وسى ءۇنسىز ءولى داعدارىستى تىلەۋقان قۋ بۇزدى ءبىر كەزدە: ابايدىڭ «سەگىز اياق» ءانىنىڭ ءبىر ءۇزىندىسىن باياۋ عانا ايتىپ قالدى.
- «... ول اڭدىپ سەنى،
سەن اڭدىپ ونى،
قىلت ەتكىزبەي باعىپ كور!»
اشىق، اشتى سىقاقتى جاقسى كورەتىن ءانشى بەكساپا جالعاستىرا قويدى سوڭىن:
- «ويناسشى قاتىن بولسا قار،
اڭدىعان ەردە قالا ما ار!»
ابايدىڭ وسى شۋماقتى جازعانداعى بۋىرقانىستى شىرايى كوز الدىما تاعى دا ەلەستەي قالدى دا، ىپ-ىستىق قوس تامشى ىرشىپ ءتۇستى ومىراۋىما.
سالىقتىڭ تۇمسىعى بەكساپاعا ەدىرەيە قالدى:
- «ويناسشى قاتىن» دەپ كىمدى ايتىپ وتىرسىڭ ەي، سەن؟!
- ابايدىڭ ءوزىن ايتىپ وتىر دەپ پە ەدىڭ؟... اباي ءبىزدى تۇيرەپ وتىر قازىر!
تاياقتى الدىڭعى كۇنى جەپ شىققان بەكساپا بۇگىن دە تىم اشۋلى ەدى. كوزى تۇزداي بولىپ، كىرپىك قاقپاي قادالدى:
- ءبىز وسى مەكتەپكە ءبىلىم ىزدەمەي، بوقتىق ىزدەپ، تاياق جەگەلى كەلىپ پە ەدىك، اۋىزدى نەگە اڭديسىڭ وسىنشا؟ ... ەندى ابايدىڭ ولەڭىنە دە تۇساۋ بولماقپىسىڭ؟!... ءبىرىمىزدىڭ اكەمىزدى ءبىرىمىز قاشان ءولتىرىسىپ ەدىك وسى ءبىز! وسىنشالىق وشتەسىپ، وسىنشالىق اڭدىساتىنداي نەمىزدىڭ قۇنى قالىپ ەدى ءبىر-بىرىمىزدە؟!
ءتارتىپ بولىمىنەن ەڭ الدىڭعى قاتاردا قولى كۇپتەي بولىپ شىققان ومىربەك باياۋ كۇرسىنە سويلەپ كەتتى:
- ساباقتاستار، ءبىزدىڭ وقۋلىقتارىمىزدىڭ جايى وزىمىزگە ءمالىم; ءار تەكىستەن ءبىر-ءبىر سويلەم كوشىرگەن كونسپەكت قانا بار عوي، قازاقستان وقۋلىقتارىنان باسقا، تولىق وقۋ قۇرالى بار ما بىزدە؟ ەندى سونى اڭدىسامىز دەپ ءبىر بىرىمىزگە الاقتاسىپ قالدىق. تاناۋمەن عانا ويلاماي، باسپەن ويلاسىپ كورەيىكشى، ءبىلىم ىزدەپ كەلگەندىكتەن مۇنداي بوس ساعاتتاردا سونىمىزدى وقيىق، ءيا ءۇيدى-ۇيىمىزگە قايتايىق، بۇلاي اڭدىسىپ وتىرىپ، زايا كەتىرمەيىك ۋاقىتتتى!...
كلاسىمىز بويىنشا وسى كەزدە ەكى-اق وقۋشى الاڭسىز ەدى. ونىڭ بىرەۋى شاكەرىمنىڭ «ءۇش انىق»، «ءدىن تەكسەرۋ» اتتى جازبا شىعارمالارىن كوشىرىپ وتىرعان وسى ومىربەك، مىناۋ ساتتە ول قامسىز، ەشكىمگە قاتىسسىز-شاتىسسىز ەدى. مۇنداي ءدىن قورعاۋشىنى، يدەياليزم فيلوسوفياسىن كوشىرۋشىنى بۇل كەزدە ەشكىم شاعىپ، جازالاتا قويمايتىن. ەكىنشى بىرەۋى، بوس ۋاقىتىندا ماتەماتيكادان وزگەگە پىسقىرىپ تا قارامايتىن مەنىڭ جەرلەسىم - ومارقان. ول الگەبرانىڭ ەندى جارىم جىلدان كەيىن وتىلەتىن ەسەبىن شىعارۋمەن اۋرەلەنۋلى ەدى. ومىربەك سويلەپ وتىرعاندا، سول ومارقان ورنىنان اتىپ تۇرەگەلدى.
- ءپان كىتاپتارىن كىم كورسەتىپ، كىم ورتەتپەك، قانە ايتىڭدارشى؟! ونداي وقۋشىنىڭ، ءوز كوزىن ءوزى ويىپ تاستاپ، كور سوقىر بولاتىندىعى پليۋس ءنول مەن پليۋس نولدەن ءبىرجولاتا وشكەن كورسوقىر ءنول شىعاتىنىنداي ايقىن. ءبىلىم ىزدەپ الىستان كەلىپ، عىلىمي كىتاپ وقۋدان قورقۋدىڭ ءوزى قويان جۇرەكتىك ەكەندىگى، عىلىمي كىتاپتى مەڭگەرۋشىنىڭ دە قورقىتا المايتىندىعى - اكسيوما*. ەگەر قازاقستان وقۋلىقتارىن وقىمايسىڭ دەسە، قازاقشا ءدال سونداي وقۋ قۇرالدارىن تاۋىپ بەرسىن بىزگە!... مەنىڭ وسى ءسوزىمدى ايتىپ بارىڭدار قانە!
بۇل سوزگە ساباقتاستاردىڭ ءبارى كۇلدى.
- «ەسىرىك بولماي ەر بولماس»، جارايسىڭ ناقۇرىسىم!- دەپ قالدى بىرەۋى. ومارقاننىڭ ەسەپكە ءۇڭىلىپ وتىرىپ-وتىرىپ كىلت وزگەرەتىن - ماس ادامشا ءيا جىندانعانداي شىرايمەن توسىن ولەڭدەتىپ، بيلەي جونەلەتىن ادەتى بار-دى. سوندىقتان، «ناقۇرىس» اتالۋىنا ءوزى ءدان رازى ول. بەت-اۋزىن سان ساققا جۇگىرتە قيساڭداتىپ، كوپشىلىكتى اجۋالاپ الىپ وتىردى.
ساباقتاستار تۇگەل سەرگىپ قالعانداي، ومارقان ءسوزىن جەڭىل-جىلى شىرايمەن تىڭداستى. كۇبىرلەسە جونەلدى سونان سوڭ:
- راسىندا ءبىرىمىزدىڭ نە وقيتىنىمىزدى ءبىرىمىز اڭدىپ وتىرىپ، ءبىلىم الا المايتىن سياقتىمىز عوي؟!
- ءبىلىم الا المايتىن عانا ەمەس، ادام بولمايتىن جولعا ءتۇسىپ بارامىز!
- قازاقستان وقۋلىقتارىن وقيدى دەپ مەڭگەرۋشىگە كىم مالىمدەپتى! - دەپ سالىق كۇبىرلەدى.
ىنتىقباي سالىققا قاراپ سويلەسە دە، ءوز پىكىرىن كوپشىلىككە قۇلاقتاندىرىپ قالدى:
- ءوزىمىزدىڭ دە زيان تارتاتانىمىزدى ءبىلىپ... دوعارعامىز عوي ونداي شاعىمدى! بىلىمگە جاۋلاسقانىمىزدى انت اتسىن!
الدىڭعى كۇنگى تاياقتان كوزىنىڭ الدى كوگەرىپ كەتكەن سەرالى سەكىرە تۇردى ورنىنان.
- ولاي ەتسەك ءبارىمىزدى دە انت اتسىن!
- ساباقتاستار! - دەدى قابەن،- مۇنان كەيىن قازاقستان وقۋلىقتارىن وقيدى دەپ كىم شاقسا، ءبارىمىز سونىڭ ۇستىندە بولايىق پا؟
ساباقتاستار بوشكەگە قامالعان كوپ ارانىڭ قاقپاق اشىلعانداعى بىجىلىنداي دۋ كوتەرىلدى:
- بولايىق! ... بولايىق!...
- ءبارىمىز سونىڭ ۇستىندە بولايىق!...
- سەرتىمىز وسى بولسىن!...
- ولاي شاقسا ءتىلىن سۋىرىپ الايىق!- دەپ شاقان پارتاسىن سارت ەتكىزدى.
- ساعان بىتكەن پارتا دا سورلى-اۋ!-دەپ شۇناڭ قاقتى تىلەۋقان. بۇل شىرايمەن ءازىلىنىڭ ءزىلسىز ەكەنىن بەينەلەدى. - قاتىنىڭشا سابايسىڭ دا وتىراسىڭ!
ورالقان جۋان قارنىنىڭ پارتادان قىسىم كورىپ وتىرعانىنا قاراماي قوزعالاقتادى:
- باسە، وسىلاي تاتۋلاسساڭدارشى، ساباقتاستار، مەنىڭ ساقالىم اعارىپ كەتەتىندەي بولدى!
- باسقا جونىنەن تاتۋلاسۋدان قالدىق قوي؟ - دەپ ىنتىقباي كۇبىر ەتە ءتۇستى. ونىڭ باس اۋرۋى تاياقتان بولعان ەدى، بەتى ءالى دە قىپ-قىزىل الا.
مەنىڭ جۇرەگىم ورنىنا تۇسكەندەي، سوزا كۇرسىنىپ الىپ، «ءسانمينجۋيدى» جيىستىرا سالدىم دا، بك(ب)پ تاريحىن1 پارتادان سۋىرىپ الدىم. وقۋعا قاتتى اسىعىپ جۇرگەنىم - «ديالەكتيكالىق ماتەرياليزم مەن تاريحي ماتەرياليزم» ءبولىمى ەدى.
سۋىرىپ الدىم دا، قايتا سۇعا قويدىم: «گوميندان ەڭ وشىگەتىن كىتاپ قوي بۇل، قاڭعالاقتاپ شىعا كەلىپ، قاقپاندى شاپتىرىپ المايىن!» دەگەن ساقتىق بىتە قالدى. ونىڭ ۇستىندەگى ماي باسپادا باسىلعان، ۇيعىرشا «جاڭا ءفالساپانى» الدىم سونان سوڭ. بۇل شىڭ شىسايدىڭ بەتى قىزعىلت تارتىپ تۇرعان شاعىندا دابىراسىز تاراتىلعان ماتەرياليستىك ماركستىك فيلوسوفيا وقۋلىعى ەدى. مۇنى شاكارىمنىڭ فيلوسوفياسىمەن «سۇزىستىرۋگە» - ايتىستىرۋعا ىنتىعىپ جۇرگەنمىن. «اۋزىڭدى اشساڭ نانامىن، وتىرىك ايتساڭ قۇداي ۇرسىن!» دەگەندەي، ىنتىقبايعا ءبىر قاراپ قويىپ، وقي جونەلدىم. - «ايتەۋىر سلاۆيان جازۋىندا ەمەس قوي!»...
بىرنەشە كۇننەن بەرى وقي الماي ءىش قۇستالىققا تۇسكەن ساباقتاستار قازاقستان كىتاپتارىن جايىپ سالىپ وقي جونەلدى. سلاۆيان ءارپىن بىلمەيتىندەرى بىلەتىندەرىنەن سۇراسىپ، ءتىپتى قارا تاقتاعا جازىپ تا ۇيرەنىستى.
ءدال وسى كەزدە ورالقان ماعان جاۋتاقتاي ءتۇستى دە، مەن ارىپتەستەرىمە جالتاقتاي بەردىم. بايقاسىم، جاۋلىق سەزىنگەندەرىم تۇگەل-اق سلاۆيانشاعا تونىسكەن ەكەن. ەڭ «پالە» ىنتىقبايى ەڭ قالىڭىن - ادەبيەت حرەستوماتياسىن جايىپتى الدىنا. مەن جاڭاعى اكەلگەن الىپپەنىڭ ءاربىر ءارپىنىڭ استىنا اراپشاسىن جازىپ جىبەرىپ، قاسىما كەلىپ قاراپ تۇرعان ورالقانعا ۇستاتا قويدىم.
- ءۇي، مۇنىڭ الىپپەسى قايدان تابىلدى؟!- دەسىپ، قارا تاقتا ماڭىندا جۇرگەندەر جامىراي كەلىپ ءتونىستى سوعان. ىنتىقباي دا ەپتەپ باسىپ بارىپ، قاراپ تۇرىپ-تۇرىپ مۇقاباسىنىڭ سىرتىن قايىرىپ كوردى. سلاۆيان ارپىنە ونىڭ شالا ساۋاتتىلاۋ ەكەنىن بايقاعانمىن. «جاسىرىن كىتاپ دۇكەنىنە بارىپ العىسى كەلگەن شىعار» دەگەن ويمەن ونىسىنان سەزىكتەنە قويدىم...
ءسويتىپ، قىزىققا باتىپ كەتىپپىز دە، قىسپاققا تۇسە قالعانىمىزدى بىلمەي قالىپپىز: مۇعالىمى جوق ەكىنشى ساعاتتىڭ عانا ەمەس، مۇعالىمى توسىننان اۋىرىپ كەلمەي قالعان ءۇشىنشى ساعاتتىڭ دا، ءتىپتى ارالىق دەمالىستاردىڭ دا ءوتىپ كەتكەنىن سەزبەپپىز; ءتورتىنشى ساعاتتا كۇڭزى ءتالىمىن ۇيرەتەتىن ۇلكەن شياۋجاڭنىڭ1 ءوزى كەلىپ قاراپ تۇرىپتى. الدىمىزداعى قابىرعانى تۇگەل الىپ تۇرعان قارا تاقتا بەتى سلاۆيان ارپىنە لىق تولعان. ورالقاندى قورشاعاندار شياۋجاڭدى كورە سالا ءدۇر ەتىپ ورىندارىنا كەلدى دە، وتىرعاندار ىرشىپ-ىرشىپ تۇرىستىق. ىزامەن تۇنىپ تۇرعان ايبارلى قيىق كوزدىڭ ىزعارىنان ولىكتەي قاتىپپىز. شىبىننىڭ ىزىڭى ەستىلەتىندەي جىم-جىرتتىق ورناي قالدى.
«ا...ا....» دەپ الىپ، سوزا سويلەيتىن ادەتىنشە:
- مىنانى كىم جازدى؟- دەپ سۇرادى شياۋجاڭ. ءتىلماشى - وتكەن كۇزدە عانا وسى مەكتەپتى تاۋىسقان اقىلباي اتتى كەكسە جىگىت قازاقشاعا اۋدارىپ ايتتى. كوپشىلىكتەن ءۇن شىقپاي قالدى دا جاۋاپتى ورالقان قايتاردى:
- ءبارىمىز جازدىق! - دەي سالىپ، قولباڭداي جۇگىردى دە، قارا تاقتانى اپىل-عۇپىل سۇرتە باستادى.
- وشىرمە! -دەدى شياۋجاڭ باسەڭ ۇنمەن ىزبارمەن. ورالقان شەرتيىپ تۇرا قالدى. - ا.. ا... بۇل نە جازۋ؟
- قازاقستانداعى قازاقتاردىڭ جازۋى!- دەدى ورالقان.
- كىم ۇيرەتتى سەندەرگە؟
- بۇرىننان بىلەتىن ساباقتاستار كوپ.
- قازىر قايسىسى ۇيرەتىپ جاتىر؟
- ءبارى دە وزدىكتەرىنەن ۇيرەنىپ جاتىر!- دەي سالعان ورالقان كوپشىلىككە شىتىنا قارادى. - ءوي، وزدەرىڭ تۇرىپ ايتساڭدار بولماي ما، ساباقتاستار، مەنى شىجعىرتپاي!
قارا تاقتادا ۇيرەنۋشىلەر تۇگەل تۇرىپ، وزدىكتەرىنەن ۇيرەنىپ جاتقاندىقتارىن ايتتى دا، اقىلباي اۋدارا بەردى. شياۋجاڭ ەتى قاشقان ۇزىن-ۇزىن سارى تىستەرىن ىرسيتا كۇلدى. قاتپارلى كوزىندە سول كۇلكىنىڭ ءىزى دە جوق، وتتانىپ تەسىرەيە تۇسەدى.
- ولاي ەمەس، سەندەردى دۇرلىكتىرىپ، ۇيرەتىپ جۇرگەندەر بار، مەن بىلەمىن، بىراق وزدەرىڭ ايتىڭدار!
تورەگەلىپ تۇرعاندار جاۋاپ قايىرمادى.
- مەن سەندەرگە نە دەپ ءتالىم بەردىم؟... مەنەن نە ۇيرەندىڭدەر؟ - جاۋاپكەرلەرى ونان ءارى ءۇنسىز تۇقيا ءتۇسىپ ەدى. - سەن تۇرىپ ايت! -دەپ شياۋجاڭ شاقاندى نۇسقادى.
- «اق جۇرەك ادال بول»، «راحىمدى بول»1 دەپ ۇيرەتتىڭىز.
- ا... ا... ا... سولاي! ... ال، ادالدىقتارىڭ قايدا؟!... مەنىڭ ءتالىمىمدى قابىلدايسىڭدار ما، جوق پا؟!
جۋان باسىن تومەن ءتۇسىرىپ شاقان دا ءۇنسىز قالدى.
- ارينە، قابىلدايمىز! - دەپ بىرنەشەۋ جارىسا داۋىستادى.
- ولاي بولسا، ايتىڭدار، كىم ۇيرەتىپ جاتىر؟!... ايتپاساڭدار ءبارىڭدى جازالايمىن!
- ايىرىم ۇيرەتكەن ەشكىم جوق، وزدىگىمىز...
- سونشا قينالاتىن نە بار، ايت دەگەن بىرەۋىن-اق ايتساڭدارشى! -دەپ ىنتىقباي اتىپ تۇردى ورنىنان. - مەن تۋراسىن ايتايىن، قارا تاقتاعا جازعاندار - ءوز بەتتەرىمەن ۇيرەنۋشىلەر، ول راس! ال، سلاۆيان الىپپەسىن تاراتىپ جۇرگەن - اناۋ، بيعابىل! ورالقانعا وسى قازىر عانا بىرەۋىن بەردى، سەنبەسەڭىز پارتاسىنا بارىپ كورىڭىز!
تۇلا بويىم وت الىپ كەتكەندەي، ىپ-ىستىق بىردەمە زىر ەتىپ تابانىما دەيىن باردى دا، توسىن سۋىنا قالدى. تۋلاپ الا جونەلگەن جۇرەگىم قورعاسىنداي اۋىرلاپ بارىپ ءبىر ساتتە-اق قورعاسىنداي سول سالماق بىتە قالعانداي بولدى وزىمە. ول ىزانىڭ ەرەگەسىنەن پايدا بولعان سياقتى. ومىربەكتىڭ سانىنان ءتۇرتىپ قالىپ، پارتانىڭ استىن نۇسقاپ ەدىم، ول سەزە قويدى دا، مەنىڭ قاتەرلى كىتاپتارىمدى ءبىر-بىردەن ۇرلاپ، الدىمىزداعى بەكساپاعا وتكىزىپ جاتتى. اقىلبايدىڭ اۋدارۋىنا قاراي بەردىم مەن. ەڭكىشتەۋ ۇزىن بويلى اقىلباي ىنتىقبايدىڭ سوزىنە تىجىرىنىپ قالىپ، بەيىلسىزدەۋ اۋداردى. ات جاقتى اق قۇبا ءجۇزى سۋىنا ءبىر قاراپ قويدى ىنتىقبايعا. جاراتپاي قالعانى بايقالىپ تۇر.
شياۋجاڭنىڭ قىسىقتاۋ، ۇلكەن كوزى كەڭ اشىلدى:
- كىم ول، بيعابيلي؟!
مەن ورنىمنان ءوزىنىڭ ادەتىمەن وتىرىك كۇلىمسىرەي تۇرەگەلدىم; وتىرىك ايتپاي، ولمەي قالۋدىڭ جولى بىتەلىپ بارادى عوي.
- سەن كىتاپتى قايدان الىپ تاراتتىڭ؟
- مەن ەشقانداي كىتاپ تاراتقان ەمەسپىن!
- ورالقانعا بەرگەنىڭ نە كىتاپ؟
- ول - ءوزىمنىڭ بۇرىن ساتىپ العان الىپپەم!
- قاشان، كىمنەن ساتىپ الدىڭ؟
الىپپەنىڭ سىرتىنان 1940 جىلى باسىلعانىن كورگەنمىن. سوۆەت كىتاپتارى اشكەرە تاراتىلۋدان شەكتەلىپ، بىلتىردان بەرى «جەر استىنا» تۇسكەندىكتەن، بۇل الىپپەنىڭ وتپەي تۇرىپ قالعانىن ءتۇسىنىپ ەدىم. جاۋاپتى سول جىل ەسەبى بويىنشا قايتاردىم:
- 1941 جىلى كۇزدە شاۋەشەكتىڭ كىتاپ دۇكەنىنەن العانمىن.
- ا ... ا... ا... ورالقان، شىعار كىتاپتى!
ورالقان بالپاڭداي كەلىپ، قىلمىستى الىپپەنى پارتا استىنان الىپ قوس قولداي ۇسىندى. الىپپەنىڭ شياۋجاڭعا ءدىر قاعىپ جەتۋى توبەدەي بانجاڭىمىزدىڭ قانشالىق قورىققانىن بايقاتقانداي. قىپ-قىزىل بورتە بولىپ، ىزەتپەن تۇرا قالدى ءوزى. شياۋجاڭ مۇقابا سىرتىنداعى «1940» دەگەن جىلعا ۇڭىلە قارادى دا، كىتاپتىڭ بەتتەرىن اسىعىس ءبىر تىرىلداتىپ ۇستەلىنە قويا سالدى.
- وزىڭدە بۇدان باسقا قانشا كىتاپ بار، ءبارىن شىعار!
- بۇدان باسقا كىتاپ جوق.
- ال، مۇنى قازىرگە دەيىن تاستاماي، نەگە ساقتادىڭ، ورالقانعا نە ءۇشىن بەردىڭ؟!
- بۇل الىپپەگە ۇكىمەتىمىزدىڭ تيىم سالعانىن ەستىگەمىن جوق! شىڭ دۋباننىڭ رۇقساتى بويىنشا شينجياڭعا وتكەن كىتاپتى بىزدە رۇقسات بويىنشا الىپ ۇيرەنگەنبىز.
- ا... ا... ا... شىڭ شىسايدىڭ ول ءىسى دۇرىس بولدى ما؟
- مەن دۇرىس دەپ تۇسىنەمىن.
- نە سەبەپتى؟
- ول جۇرگىزگەن التى ساياسات - ۇلى ءسانمينجۋيدىڭ ءبىرىنشى ساتىسى. ءوزى سولاي ماقالا جازدى عوي.
اقىلباي جادىراپ، اجارلانا اۋداردى بۇل ءسوزىمدى.
- شىڭ شىسايدا قاتەلىك بار ما، جوق پا؟
- بىلمەيمىن، مەن وقۋشىمىن عوي، شياۋجاڭ. سويتسە دە ساياساتى دۇرىس بولعان سوڭ، ىستەگەن ءىسى قاتە بولمايدى دەپ تۇسىنەمىن.
اقىلباي ماعان ۇڭىلە، كۇلىمسىرەي تۇرىپ تىڭدادى دا، حانزۋشا كوبىرەك سوزبەن تۇسىندىرە جەتكىزدى.
- ا... ا... ا، - دەپ از ويلانىپ العان شياۋجاڭ عايار كۇلكىگە باسا تۇرىپ، تاعى ءبىر سۇراۋ قويدى. - ونىڭ ىستەگەنىنىڭ ءبارى دۇرىس بولدى ما، ماسەلەن، ادامدى نە ءۇشىن كوپ قامادى ول؟ ال، ءبىز نە ءۇشىن كەڭشىلىك قىلىپ، ول تۇرمەلەگەن ادامداردى ازات ەتۋ جاعىندا تۇرمىز؟
- بۇل - قازىر بىزگە ءسانمينجۋيدىڭ تولىق نۇرى تۇسكەندىگى، دانىشپان كوسەمىمىز - جياڭ ۋيۋانجاڭنىڭ قامقورلىعى عوي. مەنىڭ تۇسىنبەي تۇرعان ءبىر ماسەلەم بار، وزىڭىزدەن ءتۇسىنىپ الايىن، رۇقسات پا؟!
اقىلباي بۇل تالابىمنان كۇدىكتەنگەندەي، اڭىرا قاراپ قويىپ اۋداردى. شياۋجاڭ سەكەمدەنگەندەي، يەگىن كىدىرە كوتەردى. مەن قارسى سۇراۋ قويدىم.
- ادامدى سونداي كوپ قاماۋشى، قاتال باقىلاۋشى - دۋبان وقۋعا رۇقسات ەتكەن الىپپەنى وسىنداي «كەڭ نۇرلى ساياسات» استىندا، «ەڭ زور عالىم» ۇستازىمىز - ءسىزدىڭ تەكتەۋىڭىزگە تۇسىنبەي تۇرمىن.
سۇراۋىمدى بار ىقىلاسىمەن اجارلانا اۋدارعان اقىلبايدان ەستي كەلە اق سۇر جۇزىنە سۇيىق قانا قىزعىلت ءنىل پايدا بولعان شياۋجاڭ سويديعان سارعىش تىستەرىن اقسيتا كۇلدى:
- سەن ءسانمينجۋيدى جاقسى وقىماپسىڭ!- دەپ، ءوزىنىڭ دە «ۇلىلىعىن» كورسەتكىسى كەلگەندەي قاسقا باسىن سىلاپ قويىپ، ەكى الاقانىن ءنانسي جايدى. - ساياساتتان تىم نادان ەكەنسىڭ! وسىنىڭدى وزىڭە اشكەرەلەتۋ ءۇشىن تەرگەدىم، حا...حا...حا ... ماسەلە ەندى شەشىلدى، ميىڭدى ەندى ەمدەيمىز. قازىرشە مۇنىڭا ءبىر عانا جاۋاپ ايتامىن: سانمينجۋي سوۆەت وداعىنىڭ كىتابىنا مۇقتاج ەمەس، جۇڭحۋا مينگونىڭ ءوز كىتابى وزىنە جەتەدى. سلاۆيان ءارپى سەندەردىڭ ميلارىڭدى ۋلاندىرادى. مۇنى نە ءۇشىن ايتقانىمدى ناداندىقتان - حايۋاندىقتان ازات بولعاندارىڭدا وزدەرىڭ-اق تۇسىنەسىڭدەر. ءبىز - جۇڭحۋا ۇلتىمىز، ءبىز - دۇنيەدە ەڭ پاراساتتى، ەڭ ۇلى حالىقپىز... ۇقتىڭ با؟!
- ەندى ءتۇسىندىم-اۋ دەيمىن!- دەپ باسىمدى يزەپ-يزەپ قالدىم. كۇلكىمدى ىشىمە ارەڭ سيعىزىپ تۇرمىن; «ءتۇسىندىم» دەۋىمدە، «سوۆەت وداعى - ءبىزدىڭ بىردەن-ءبىر جاۋىمىز» دەگەن ءسوزىن شينجياڭدا ءالى اتاپ ايتا المايتىندىعىن تۇسىنگەندىگىم ەدى. «كەيىن وزدەرىڭ-اق تۇسىنەسىڭدەر» دەدى عوي، قايىن اتاسىنىڭ اتىن اتاي المايتىن كەلىنشە قورعالاقتاپ تۇرماي ما. - ءتۇسىنىپ-اق قالدىم! -دەپ يزەكتەدىم تاعى دا. - وسىنداي كىتاپتاردى كورسەك، ءوزىمىز-اق ورتەپ جىبەرەر ەدىك، ءوز ەلىمىزدە قازىر قازاقشا باسىلعان تولىق وقۋ قۇرالى جوق. قىسقاشا تەزيس كوشىرۋمەن ەشتەڭە يگەرە الماي جاتىرمىز. شىڭ دۋبان قازاقستان وقۋلىقتارىن وقۋعا سوندىقتان راحىم ەتكەن. سىزگە وسى جونىنەن ءوتىنىشىمىزدى جەتكىزۋگە قازىر عانا مۇمكىندىك تۋىلدى. اسىرەسە حيميا، فيزيكا، ماتەماتيكا وقۋلىقتارىن قازاقشا باستىرىپ بەرسەڭىز! ال وعان قازىرشە مۇمكىندىك بولماسا، سىزدەر راحىم ەتىڭىز، قازاقستان وقۋلىقتارىن تاۋىپ وقي تۇرالىق!
- سەن مەنەن نە سۇراپ تۇرسىڭ؟... سوۆەت كىتاپتارىن وقۋدى ما؟ - شياۋجاڭنىڭ كوزىنىڭ اعى جارق ەتە ءتۇستى. - تىلەيتىنىڭدى اتاپ ايتشى!
- كۇڭزىنىڭ «ۇلى» ءتالىمىن ۇيرەتىپ جاتقان سىزدەن باسقا ەشكىمنەن زور راحىمدىلىق كۇتپەيمىز. بىزگە ءپان وقۋلىقتارىن باستىرىپ بەرۋدى سوندىقتان سىزدەن عانا وتىنەمىز! ال، وعان مۇمكىندىك بولماسا، قازىرشە قازاقستان وقۋلىقتارىن ىزدەپ تاۋىپ وقي تۇرالىق، سوعان رۇقسات ەتىڭىز!... ءوز ەلىمىزدىڭ قازاقشا وقۋلىعى شىققان سوڭ سلاۆيانشا كىتاپتاردى دارەتحانا جاققا اپارىپ ءوزىمىز-اق ورتەپ جىبەرەيىك!
ساباقتاستاردىڭ بارلىعى تۇگەلىمەن مەنىڭ پىكىرىمدى قولداپ شۋ ەتە ءتۇستى:
- ءبارىمىزدىڭ ءوتىنىشىمىز وسى!..
- سىزدەن باسقا كىمگە ايتارمىز، ءپان ساباقتارىن يگەرە الماي قالدىق!
- قامقورلىق ەتىڭىز، بارىنەن كوشىرمە كوشىرىپ ۇلگەرە الماي جاتىرمىز!
- راحىم ەتىڭىز!...
ورالقاننىڭ جۇرەگى ورنىنا ەندى تۇسكەن سياقتى:
- قازىرشە قازاقستان وقۋلىقتارىن پايدالانا تۇرۋدى سىزدەن وتىنبەك بولعانبىز،- دەپ باستاپ، قىلمىستان اقتالۋ جاعىن ورايلاستىردى، - ال، قارا تاقتادا سلاۆيان ءارپىن ۇيرەنىپ جاتۋىمىزدىڭ دا، مەنىڭ بيعابىلدىڭ الىپپەسىن العانىمنىڭ دا سەبەبى سول!
شياۋجاڭ ماعان كوزىنىڭ استىمەن قاراپ قويىپ، تۇرەگەپ تۇرعانداردىڭ ءبارىن وتىرعىزدى.
- وتىرىڭدار!... سلاۆيان ارپىندە باسىلعان كىتاپ بولسا، ءبارىن مۇندا اكەلىڭدەر!... كىمدە بار قانە، تاپسىرىڭدار!
- جوق،... بىزدە جوق!- دەپ كوپشىلىك تاعى دا شۋ كوتەردى. - ءسىز رۇقسات ەتسەڭىز ىزدەمەك ەدىك!...
«راحىمدى» شياۋجاڭ كوك مەشپەتىنىڭ جەڭىن ءتۇرىپ، ماعان قاراي مامىرلادى. پارتا استىنان وقۋقۇرالدارىمدى ءبىر-بىردەن ءوز قولىمەن الىپ كوردى دە، باسقا كىتاپ تابا الماعان سوڭ ءوز ورنىنا قايتا بارىپ، ءار وقۋشىنىڭ جۇزىنە ءبىر-بىردەن تونە قاراپ شىقتى.
گومينداننىڭ كوپتەگەن اسكەري-ساياسي «ماماندارى» سياقتى، بۇل كىسى دە ءوزىن گيپنوزبىن1 دەپ سانايتىن، كوزىنە قاراپ ادامنىڭ ىشىندەگىسىن «بىلەتىنىن» كورسەتكىسى كەلەتىن. وقۋشىلارىنىڭ جۇزىنە قادالىپ، ءبىر-بىردەن قاراپ شىققان سەبەبى سول ەدى. «ەڭ كەسەلدىسىنەن شىقپاعان كىتاپ، باسقالارىنان تابىلا قويماس» دەپ تورىقتى بىلەم، باسقا ساباقتاستاردىڭ ەشقايسىسىن تىنتپەدى. از ويلانىپ الىپ، سويلەي جونەلدى:
- مەنىڭ وقۋشى تاربيەلەگەنىمە وتىز جىلدان استى، - دەدى ماڭعازدانا ءتۇسىپ. - مەنىڭ وقۋشىلارىمنان استرونوم دا، حيميك تە، فيزيك تە شىقتى. كوپتەگەن عىلىم ماماندارى مەن اسكەري قولباسشىلار جەتىلدىردىم. سونىڭ ءبىرى دە سوۆەت كىتاپتارىمەن جەتىلگەن ەمەس، مىنا مەنىڭ تاربيەم ارقىلى عانا جەتىلدى!- دەپ كەۋدەسىن قاعىپ-قاعىپ جىبەردى. - مەنىڭ، سونداي-اق، مەنىڭ سەرىكتەرىمنىڭ لەكتسياسىن ىقىلاسپەن تىڭداساڭدار، سەندەر دە... ەگەر ميلارىڭدا ايىرماشىلىق بولماسا، عالىم بولىپ شىعاسىڭدار... مەن سەندەرگە عىلىمنىڭ ءبىر شىندىعىن ايتايىن: عىلىمعا سەنۋ دە، سەنىپ كەتپەۋ دە جاقسى. سەنۋ ارقىلى ۇمتىلىپ ساۋات اشاسىڭدار، ال سەنبەۋ ارقىلى اقىماقتىقتان قۇتىلاسىڭدار. ماسەلەن، «ۆيتامين ادامنىڭ دەنەسىن وسىرەدى» دەيدى. امەريكا قۇراما شتاتتارىندا تاۋداي دەنەلى ەتىپ شىعارامىز دەپ بالالارعا ارناۋلى ۆيتامين جەگىزگەلى قاشان. ال امەريكان حالقىنان بىرەر ديۋ شىققانىن كورمەپپىن. ءالى باسقا ادامزات سياقتى عانا عوي. اقىماقتىق - سوعان سەنۋدە. ەندى فيلوسوفيا عىلىمىنا كەلەيىك، ماتەرياليستىك فيلوسوفيا قۇدايدى جوققا شىعارعالى قاشان. ال سول قۇدايسىزداردىڭ اسپان مەن جەردى - تابيعاتتى وزگەرتكەنىن كوردىڭدەر مە! ...قۇدايدىڭ ورنىنا قۇداي بولعاندى قويىپ، گەرمانيا ارمياسى سول كوممۋنيستەرىڭنىڭ اۋزى-مۇرنىن قان جالاتىپ جاتپاي ما؟!- دەگەندە شياۋجاڭىمىزدىڭ قيىق كوزى قانتالاپ، ەتى قاشقان ارسا ءتىسى اقسيىپ كەتتى. ەكى ەزۋىنەن كوبىك بۇرقىراپ، جىندانعانداي جىنىگە سويلەدى. - تۇككە شاماسى كەلمەسى بار، قۇدايمەن الىسقانى اقىماقتىق بولماي ما؟!... وقۋشىلار، مەن كوپ كورگەن، كوپ عالىم تاربيەلەگەن ۇستازبىن، سەندەر باسقا عىلىم تالاپ ەتىپ قاڭعىرماڭدار، ناعىز عىلىم مىنە، مىناۋ عانا: جەر شارىندا جۇڭحۋا ۇلتىنان پاراساتتى ۇلت جوق، كۇڭزى عىلىمىنان زور عىلىم جوق. ول بۇكىل جەر شارىنا نۇرىن شاشىپ، ادامزاتقا شىن ادامگەرشىلىك-ادالدىق، راحىمدىلىق ۇيرەتۋگە، دۇنيەنىڭ ۇلى بىرلىگىنە ءسوزسىز جەتۋگە لايىق!
وسىنداي سىلدىر كومەي، شەشەن سوزبەن ەسىپ كەلىپ توقتاعان شياۋجاڭ ماعان كوزىنىڭ قىرىمەن قاراي قالدى:
- سەنىڭ اتىڭ كىم؟ ...سەن، ءسانمينجۋيدى جاقسى وقى! ا... جاقسى وقى!... ءتۇسىنىپ الماساڭ، سەنىڭ كەلەشەگىڭ قاتەرلى، ەكىنشى مۇنداي كىتاپ وقىما! -دەپ ساۋساعىن بىلەپ-بىلەپ قالدى دا، ىنتىقبايعا قارادى. - سەنىڭ اتىڭ كىم؟
- ىنتىقباي! -دەپ ول ىتقىپ تۇردى.
- وتىر، وتىر! ..ءا...ءا.. ءان-تىكى-ءباي، سەن - جاقسى! ... ءبارىڭ دە وسىدان ۇيرەنىپ ادال بولىڭدار! ءان -تىكى-ءباي مەنىڭ ساباعىمدى، ءسانمينجۋيدى جاقسى وقىعان!...
«راحىمدى»، «ادامگەرشىلىك عىلىمىنىڭ ۇستازى» وسى باعاسىن ايتىپ، باس بارماعىن كوتەرە ىرجيدى دا، الدىنداعى الىپپەنى الا جونەلدى.
- «راحىمدى ۇستاز» جابىلا جالىنعانىمىزدا جالعىز الىپپەمىزدى دە قايتارىپ بەرمەي كەتتى-اۋ!- دەپ قالدى، الدىڭعى پارتاداعى ءبىر ساباقتاس. اقىلباي ارتىنا ءبىر قايرىلىپ كۇلدى دە، ماعان قاراپ، باسىن يزەي شىقتى.
- قويان جۇرەگىم-اي!- دەپ مەنى قۇشاقتاي الدى ومىربەك. - قارنىن قاسقىرشا اقتاردىڭ-اۋ ءوزىنىڭ!
-جوق، ول ەندى مەنى جەيدى!- دەپ كۇبىرلەدىم. ورالقان باستاعان ساباقتاستارىمنىڭ كوبى ماعان باس بارماقتارىن كورسەتتى.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، «اقىل اۋىس، ىرىس جۇعىس» دەيتىن ناقىل بار بىزدە. ۇستازىم الدامكوس بولعاندا، ماعان سونىڭ تىم قۇرىعاندا بىرەر وتىرىكشىلىگى جۇقپاس پا؟ مەنىكى، «بالتا تيگەنشە دوڭبەك جال تابادى» دەگەندەي، دالباسانىڭ عانا وتىرىگى عوي. ول كۇلە تۇرىپ جەمەككە ساپ ەتە تۇسكەندە، مەنىڭ دە كۇلە جالتارىپ، اۋزىن سالپ ەتكىزگەنىمدى كۇناعا بۇيىرماسسىز دەپ سەنەمىن. «اركىمنىڭ ءوز جولىمەن ءوزىن باپتا» دەپ ءتالىم بەرىپتى فيلوسوف جۋ شي. وتىرىكشىنى وتىرىكشىلىكپەن باپتا دەگەن نۇسقاۋ دا شىقپاي ما بۇدان. سوندىقتان، وتىرىكشىلىكتى قىلمىس قاتارىنا قوسپايتىنىڭىز حاق.
«ولەر وگىز بالتادان تايمايدى» عوي، نەسىن جاسىرايىن، بۇل تاراۋدا قازا سوققىسىنا جۇكتى قىلمىسىم اشكەرەلەندى. ول - مەنىڭ سول كەزدىڭ وزىندە-اق شەكتەۋگە ۇشىراعان عىلىمعا قۇمارلىعىم. مەنى وقىمىستى ەتىپ شىعارماۋ ءۇشىن گوميندان قانشالىق قۇرىسسا، مەن سونشالىق تىرىسىپپىن. «مۇنداي كىتاپ وقىما، كەلەشەگىڭە قاتەر» دەگەن عوي سول قاسقا باس شياۋجاڭ. وسى ءسوزىنىڭ قانشالىق دانىشپان ءسوز ەكەنىن ەندى ءتۇسىندىم، ايتقانى ەندى كەلدى عوي. مەندەيلەردى «ساسىق زيالى» دەگەن اتاۋمەن قاماپ، قانعا بوكتىرىپ وتىرسىزدار. سول ۇستازدىڭ ايتقانىن ورىنداسام، وسى تۇرمە الار ما مەنى؟! سول كەزدىڭ وزىندە-اق گوميندان ءتىس-تىرناعىمەن قارسى بولعان سوۆەت كىتاپتارىندا نەم بار ەدى مەنىڭ!... كوزىمدى اشامىن دەپ، ويعىزۋعا ۇمتىلىپپىن عوي! قىلمىس، قىلمىس!.. ەڭ زور قىلمىس!... بار قىلمىستىڭ نەگىزى وسى اقىماقتىعىمدا!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 حۋاڭدي - جۇڭگودا تۇڭعىش مەملەكەت قۇرىپتى دەلىنەتىن اڭىز پاتشاسى
1 «جۇڭگونىڭ تاعدىرى» - جياڭ جيەشى جازىپ، 1943 جىلى جاريالانعان كىتاپ
* اكسيوما - دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيتىن، داۋسىز شىندىق
1 «سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك (بولشەۆيكتەر) پارتياسىنىڭ قىسقاشا تاريحى»
1 شياۋجاڭ - مەكتەپ باستىعى، ءمۇدىر
1 كۇڭزىنىڭ ادامگەرشىلىك جونەندەگى ءتورت ءپرينتسيپىنىڭ ەكەۋى وسى ەدى
1 ارباۋ، كوز بايلاۋ
