نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ الەمدىك داعدارىستىڭ تەجەلمەي تۇرعانىنا ەرەكشە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، «G-8» جانە «G-20» باسقوسۋلارىنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىلى تولمايتىنىن ايتا كەلىپ، «G-Global» القالى جيىنى ەرەكشە قاجەت بولىپ تۇرعانىن، كەرەك بولسا مۇنداي ماسەلەنى تالقىلايتىن ۇلكەن جيىندى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ اياسىندا وتكىزۋگە قازاقستاننىڭ دايىن ەكەنىن مالىمدەگەنى بارشاعا بەلگىلى. سودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ەلباسىمىزدىڭ وسىنداي كەلەلى ويىنا وي قوسقان الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار مەن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى دە ۋاقىت وزعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. الەم جۇرتشىلىعى بۇل ماسەلەگە نەگە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ايىلىن جيماي تۇرعان داعدارىستىڭ «جۇقتىرۋشىسىن» انىقتاپ، دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىن ودان ەمدەي الاتىن جالعىز ءۇمىت ەندى بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە الەم مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلەسكەن قيمىلى كەرەك. مىنە ن.نازارباەۆ كوتەرگەن ماسەلە مەن ۇسىنىس وسى باعىتتاعى العاشقى قادام بولماق.

نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ الەمدىك داعدارىستىڭ تەجەلمەي تۇرعانىنا ەرەكشە الاڭداۋشىلىق ءبىلدىرىپ، «G-8» جانە «G-20» باسقوسۋلارىنىڭ ناتيجەسىنە كوڭىلى تولمايتىنىن ايتا كەلىپ، «G-Global» القالى جيىنى ەرەكشە قاجەت بولىپ تۇرعانىن، كەرەك بولسا مۇنداي ماسەلەنى تالقىلايتىن ۇلكەن جيىندى استانا ەكونوميكالىق فورۋمىنىڭ اياسىندا وتكىزۋگە قازاقستاننىڭ دايىن ەكەنىن مالىمدەگەنى بارشاعا بەلگىلى. سودان بەرى ءبىرشاما ۋاقىت ءوتتى. ەلباسىمىزدىڭ وسىنداي كەلەلى ويىنا وي قوسقان الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىمدار مەن قوعام جانە مەملەكەت قايراتكەرلەرى دە ۋاقىت وزعان سايىن كوبەيىپ كەلەدى. الەم جۇرتشىلىعى بۇل ماسەلەگە نەگە ايرىقشا كوڭىل بولۋدە؟ ءبىزدىڭ ويىمىزشا، ايىلىن جيماي تۇرعان داعدارىستىڭ «جۇقتىرۋشىسىن» انىقتاپ، دۇنيەجۇزى ەكونوميكاسىن ودان ەمدەي الاتىن جالعىز ءۇمىت ەندى بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە الەم مەملەكەتتەرىنىڭ بىرلەسكەن قيمىلى كەرەك. مىنە ن.نازارباەۆ كوتەرگەن ماسەلە مەن ۇسىنىس وسى باعىتتاعى العاشقى قادام بولماق.

ورايى كەلگەندە ايتا كەتەيىك، داعدارىستان شىعۋ جولىن كورسەتكەن العاشقى قادام وسى دەۋ، ارينە، بۇرىنعى بىلمەستىك بولىپ شىعادى. ءبىزدىڭ ەلباسىمىزدىڭ 2009 جىلدىڭ وزىندە دەليدە دۇنيەجۇزىلىك داعدارىستىڭ «قوزدىرۋشى ۆيرۋسىن» ءدوپ باسىپ انىقتاپ بەرگەنى ءالى ەستە. سودان سوڭ ن.نازارباەۆ وسى تاقىرىپتى تەرەڭدەتە تالقىلاعان بىرنەشە ماقالاسىن حالىقارالىق بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا جاريالاپ ۇلگەردى. ونىمەن جان-جاقتى تانىسقان دۇنيەجۇزىنىڭ ءبىر توپ داڭقتى عالىمدارى، سونداي-اق قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسى، رەسەي فەدەراتسياسى، فرانتسيا سەكىلدى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرىنشى باس­شىلارى دا ەلباسىمىزدىڭ بۇل ۇسىنىسىن ورىندى دەپ تانىدى. بىراق «سەڭ ءالى بۇزىلعان جوق». داعدارىس ايىلىن جيۋدىڭ ورنىنا ءورىسىن كەڭەيتىپ ادامزات ەكونوميكاسىنىڭ تىنىسىن تارىلتىپ بارادى. ەۋرووداقتىڭ ىرگەسى شايقالىپ تۇرادى. اقش ەكونوميكاسىنداعى جاعداي دا ۋشىعا تۇسكەن. بۇل ايماقتارداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 10 پايىزدان باياعىدا اسقان، ول ۋاقىت وزعان سايىن كوبەيە تۇسۋدە. ال بۇل ەلدەردە جۇمىسسىزدىقتىڭ 9 پايىزدان اسۋى قاتەرلى جاعداي دەپ اتالادى. دەمەك، الەم قاتەرلى جاعدايدا تۇر. ويتكەنى اقش جانە ەۋرووداق ەلدەرىنىڭ قوسىندى جىلدىق ىشكى جالپى ءونىمىنىڭ مولشەرى قالعان بۇكىل الەم وندىرەتىن ونىمنەن دە كوپ. دە­مەك، ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىسقان جەر شارى مەملەكەتتەرىنىڭ بارلىعى دا «تىزبەكتى رەاكتسيا» الدىندا. ولاي بولسا ن.نازارباەۆتىڭ «G-Global» جيىنىن شاقىرۋ تۋرالى ۇسىنىسى الەمدىك ەكونوميكاعا داعدارىستان شىعۋ جولىن كورسەتەتىن ساۋلە دەپ قابىلدانۋى ماسەلەنى دۇرىس تۇسىنگەندىك. ال ول ساۋلە نۇرعا اينالا ما؟ مىنەكەي، بۇل ماقالادا تالقىلايتىن ماسەلە وسى.

1. ساۋلەنىڭ كورسەتكەنى

ءيا، الەمدىك ەكونوميكا «قوزدىرۋشى ۆيرۋستىڭ» ءوز اعزاسىندا بار ەكەنىن بىلمەگەندىكتەن ايىقپاس دەرتكە دۋشار بولدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ دەليدە جاساعان مالىمدەمەسى جانە ودان كەيىن سول مالىمدەمەنى جان-جاقتى تۇسىندىرۋگە ارنالعان ماقالالارى الەمدىك ەكونوميكاعا ساۋلە ءتۇسىرىپ، وسىناۋ الىپ اعزاداعى «قوزدىرۋشى ۆيرۋستى» سانالى جۇرتشىلىقتىڭ انىق كورۋىنە مۇمكىندىك بەردى. بۇل «قوزدىرۋشى ۆيرۋس» ادامزاتقا ەكىنشى دۇنيەجۇزلىك سوعىستان سوڭ تاڭىلعان دۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمى، حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى، حالىقارالىق ۆاليۋتا دەپ اتالاتىندارمەن بىرگە كەلدى. رەت-رەتىمەن تۇسىندىرەيىك.

1. ەكونوميكاسى قارقىندى دامۋعا بەت العان اقش ەندى تاۋارىن وتكىزەتىن رىنوك ءىز­دەي باستادى. وسى ۋاقىتتا ول گاتت (تاۋارلار مەن تاريفتەر جونىندەگى باس اكت) دەپ اتالاتىن حالىقارالىق جاڭا ۇيىمنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇيىتقى بولدى. بۇل اتالعان ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەردىڭ تاۋارلارىنىڭ ءبىر-بىرىنە باج سالىعىن سالماي ەركىن وتۋىنە جول اشاتىن كەلىسىم-شارتتى ومىرگە اكەلدى. بەرتىن كەلە ۇيىمعا ىن­تا بىلدىرۋشىلەر كوبەيگەن سوڭ ول دسۇ (ۆتو) بولىپ اتاۋىن وزگەرتتى. بىلاي قاراعاندا ءوندىرىسى ىشكى سۇرانىستى قامتاماسىز ەتە الماي جۇرگەن مەملەكەتتەر ءۇشىن ارزان تاۋار كوزى بولىپ سانالاتىن بۇل ۇيىم، تۋراسىن ايتقاندا، مەشەۋ مەملەكەتتەردى ودان ءارى تۇرالاتىپ، دامىعان ەلدەردىڭ تاۋارلى ءوندىرىسىن قولدايتىن ءبىر حالىقارالىق بەدەلدى مەكەمە بولىپ شىقتى. ايتالىق، كسرو-دان ەنشى العان تولىپ جاتقان جاڭا مەملەكەتتەردىڭ ەكونوميكاسى وسى ۋاقىتقا دەيىن تۇزەلمەي، بارىندە دەرلىك توڭكەرىستەر تولقىنى بولىپ وتسە، بۇعان ەڭ ءبىرىنشى سەبەپكەر وسى ۇيىم ەكەنى داۋسىز. بۇل ماسەلە توڭىرەگىندە بۇعان دەيىن دە «ايقىن» گازەتىندە ارنايى جازىلعاندىقتان ەندى وعان توقتالىپ جاتپايمىز.

2. حالىقارالىق ۆاليۋتا قورى جانە حالىقارالىق ۆاليۋتا دەپ اتالاتىن ۇعىمدار دا جوعارىدا اتالعان حالىقارالىق تاۋار تاراتۋشى ۇيىمنىڭ جۇمىسىن جانداندىرۋعا بايلانىستى ومىرگە كەلدى. «ۇزىن شوقپار» ۇستانىمىن «ۇزىن دوللار» ساياساتىنا اۋىستىرىپ العان اقش بيلىگى ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالا سالىسىمەن برەتتەن ۆۋد كەلىسىمشارتىن ومىرگە اكەلۋگە مۇرىندىق بولدى. سوعىستان تيتىقتاپ شىققان ەۋروپا مەملەكەتتەرى مەن جاپونيا مۇنى قولداۋعا ىقتيارسىز كەلىستى. ويتكەنى ولارعا ەس جيۋ ءۇشىن دە سىرتتىڭ كومەگى كەرەك ەدى. اقىر اياعىندا اقش مەملەكەتىنىڭ ۇلتتىق ۆاليۋتاسى دوللاردى حالىقارالىق ۆاليۋتا رەتىندە قابىلدادى. باستاپقىدا ولار «دوللار مەملەكەتتەگى التىن مولشەرىمەن قامتاماسىز ەتىلەتىن بولسىن» دەگەن تالاپتارىن شارتقا ەنگىزگەن بولاتىن. كەيىننەن، دالىرەك ايتساق، 1976 جىلى اقش باستاپقى كەلىسىم - شارتتاعى دوللاردىڭ اقش قورىنداعى التىنمەن شەندەستىرىلۋىن مىندەتتەيتىن باپتى الىپ تاستاۋعا ۇيىمنىڭ باسقا مۇشەلەرىن كوندىردى. ءسويتىپ، بۇل مەملەكەت تەك قانا قاعازدان دوللار دەپ اتالاتىن حالىقارالىق ۆاليۋتا دەگەن بەدەلى بار دۇنيە باسىپ شىعارىپ-اق، باي الاتىن قۇدىرەتتى الپاۋىتقا اينالىپ شىعا كەلدى. دۇنيەجۇزى تۇگىل ۇيىمعا مۇشە مەملەكەتتەر الدىندا دا ەش جاۋاپكەرشىلىكسىز بولىپ شىقتى.

3. دۇنيەجۇزىلىك قارجى جۇيەسىنىڭ بۇگىنگى جۇمىسىنداعى بولمىس-ءبىتىم دە كەينس ­ تەورياسىنىڭ نەگىزىندە تۇلعالاندى. ولاي دەيتىن سەبەبىمىز كەينس تەورياسى جاۋاپكەرشىلىكسىز جانە شەكسىز ينۆەستيتسيانى قولدايدى عوي. قازىرگى الەمدىك قور بيرجالارىنداعى «جۇمىس» جاعدايى دا سولاي. ەميتەنتتەر قۇندى قاعاز ساتىپ الۋشىلار الدىندا، كەرىسىنشە قۇندى قاعاز يەلەرى ەميتەنتتەر الدىندا جاۋاپكەرشىلىگى جوق «جاقتار». مۇنداي جاعدايدا باعانى ءوسىرۋ مەن ءتۇسىرۋ بەلگىلى ءبىر توپتاردىڭ ارنايى ۇيىمداستىراتىن «قۇقايى» بولىپ شىعادى. 1998 جىلعى ازيا قور بيرجالارىنداعى داعدارىس سونىڭ سالدارى ەكەنى انىقتالعان. ءتىپتى، بۇگىنگى اقش جانە ەۋرووداق قور بيرجالارىنداعى «تولقۋلار» دا سونىڭ سالدارى. جاۋاپكەر­شىلىك جوق جەردە ادام ءسميتتىڭ «كورىنبەيتىن قولى» دا قابىلەتسىز.

4. دۇنيەجۇزىلىك رەيتينگ اگەنتتىكتەرى دە اقش ىقپالدى توپتارىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ومىرگە كەلگەن جانە تەك وسى مەم­لەكەت مۇددەسى ءۇشىن جۇمىس ىستەيتىندەر. سون­دىقتان دا ولاردىڭ «ەسەپتەرىندە» ۇنەمى ورەسكەل قاتەلىكتەر جۇرسە دە زارداپ شەگۋشىلەر الدىندا بۇلاردىڭ بىردە-ءبىرى ءالى كۇنگە جاۋاپ بەرگەن جوق. ماسەلەن، 2007 جىلعى نيۋ-يورك قور بيرجاسىندا تۇ­تانىپ، ودان كۇنى بۇگىن تالايدى كۇيدىرگەن الاپات ورتكە اينالعان داعدارىس ءورتى ەڭ ءبىرىنشى رەيتينگ اگەنتتىكتەرى ەڭ جوعارى باعا بەرگەن الپاۋىت كومپانيالاردى جالمادى. كۇنى بۇگىنگە دەيىن سولاي بولىپ كەلەدى. ءبىر كوڭىل اۋدارارلىق تۇس حالىقارالىق رەيتينگ اگەنتتىكتەرى مۇمكىندىگىن تومەن باعالاعان كومپانيالار، مەملەكەتتەر بۇل داعدارىستان زارداپ شەگۋدىڭ ورنىنا جاعدايىن جاقسارتىپ الدى. دەمەك، «ەسەپ» قاتە. ەسەپ تەك ءبىر مەملەكەتتىڭ مۇددەسىن قورعاۋ ءۇشىن «جۇمىس ىستەسە» ارقاشان دا ونىڭ شەشىمى قاتە بولادى.

مىنەكەي، نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆ ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ كورسەتىپ بەرگەن داعدارىستى قوزدىرۋشى ۆيرۋس وسىلار. وسىلاردان قۇتىلۋ ءۇشىن «G-Global» شەشىمى كەرەك. «G-Global» شەشىمى دۇرىس بولسا، ول ن.ءا.نازارباەۆ ساۋلەسىنە لازەرلىك قۋات بەرىپ، الەمدىك ەكونوميكا اعزاسىندا جۇرگەن دەرت قوزدىرعىش ۆيرۋستاردى جويا الادى. ولاي بولماعان جاعدايدا «باياعى جارتاس - ءبىر جارتاس» قايتالانا بەرسە ودان باسقانى بىلاي قويعاندا ەڭ الدىمەن اقش ۇلكەن زارداپ شەگەدى نەمەسە سول ۇلكەن زارداپتى مەملەكەت تۇرعىندارىنىڭ سەزىنىپ، بيلىككە اشىقتان-اشىق قارسى تۇرۋىن بولدىرماس ءۇشىن اتالعان مەملەكەت ۇلكەن ءبىر سوعىس ءورتىن تۇتاتۋى مۇمكىن.

2. ساۋلە نۇرعا اينالا ما؟

ساۋلەنىڭ نۇرعا اينالۋى ءۇشىن ەڭ الدىمەن اقش ىقپالدى توبىنا قارسى شىعا الاتىن قۋاتتى كۇش كەرەك. مۇنداي كۇش تەك قانا قىتاي، رەسەي فەدەراتسياسى، جاپونيا، ەۋرووداق جانە مۇناي ەكسپورتتاۋشى تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ ىقىلاسى ءبىر نۇكتەدە تۇيىسكەندە عانا پايدا بولادى. ولاي بولماعان جاعدايدا اقش ىقپال­دى توبى ءدال وسى جولمەن جۇرە بەرەتىن بولسا، وزدەرى كورەتىن «قۇقايدىڭ» سۇلباسىن زەردەمەن بايقاپ، مويىنداۋى، سونان سوڭ بۇل جولدان باس تارتۋى كەرەك. وسى ەكەۋىنىڭ قايسى ءۇمىت كۇتتىرەدى؟

اقش ازىرگە «دوللار باسىپ شىعارۋ» مۇمكىندىگىنەن ايىرىلعىسى كەلمەيدى. رەسەيدىڭ تانىمال قارجىگەرى الەكسەي كۋدرين ايتقانداي، ول جاقتاعى بيلىكتە كۇنى بۇگىن اقيقاتقا تۋرا قاراي الاتىن تۇلعا جوق. ەكىنشىدەن، مۇنداي «ماي شەلپەكتەن» باس تارتۋ قالاي بولعاندا دا قازىرگى تاڭدا مەملەكەتتىك بەرەشەگى 17 تريلليون دوللاردان اسىپ كەتكەن ەل ءۇشىن ۇلكەن زارداپتى بولماق. (ەسكەرتە كەتەيىك، ۋاقىت وزعان سايىن بۇل زارداپتىڭ كولەمى ۇلعايا تۇسپەك). ال مەملەكەت باسشىلارى وزدەرىنە «سايلاۋشىلار بەرگەن» مەرزىم مەن مۇمكىندىكتى مۇنداي «ىسكە» پايدالانۋعا قورقادى. دەمەك، اقش تاراپىنان «ءوز ەركىمەن» الەمدىك ەكونوميكا دەپ اتالاتىن الىپ اعزاعا جابىسقان داعدارىس قوزدىرۋشى پارازيت جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدەن باس تارتۋ ۇمىتتەن گورى كۇدىكتى كوبىرەك تۋعىزاتىن ءبىر ساعىمداي عانا دۇنيە. ولاي بولسا كەلەسى جول قالادى.

قىتاي، رەسەي فەدەراتسياسى، جاپونيا، ەۋرووداق جانە مۇناي ەكسپورتتاۋشى تاياۋ شىعىس مەملەكەتتەرىنىڭ كۇش بىرىكتىرىپ الپاۋىت اقش بيلىگىنە «بۇل جولدان باس تارت» دەۋى مۇمكىن بە؟

ءيا، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ باسشىسى بۇل ءسوزدى قورىقپاي، ۇرىكپەي جەكە- دارا ايتىپ شىققان. سونان سوڭ ونى قايتالادى. بەرتىندە فرانتسيا پرەزيدەنتى نيكوليا ساركوزي «بۇل ماسەلەنى «G-20» قاراۋىنا شىعارامىن» دەپ باتىرسىنعانى بەلگىلى. بىراق سول دوكەيلەر سول ماسەلەنى تالقىلادى دەگەندى ەستىگەن جوقپىز. بار ەستىگەنىمىز بريكس توبىنداعىلاردىڭ بۇدان بىلاي ءوزارا ەكسپورت-يمپورت الماسۋدا دوللارمەن جۇمىس ىستەمەۋگە كەلىسكەندىگى. ايتقانداي، جەكەلەگەن «ارىپتەس مەملە­كەتتەرمەن» ساۋدا اينالىمىندا دوللاردى قولدانباۋ جولىنا جاپونيا، اراب الەمى جانە لاتىن امەريكاسىنداعى بىرقاتار ەلدەر كوشكەن بولاتىن. دەسەك تە، ەۋرووداقتىڭ قالعان مەملەكەتتەرى ءمۇل­دە «تىم-تىرىس». اشى­عىن ايتايىق، لوندون مەن تەلاۆيۆ ۆا­شينگتونعا ەشقاشان دا قارسى شىقپايدى. مىنا تىيىلماي تۇرعان داعدارىس ەۋرو­وداقتىڭ قالعان مەملەكەتتەرىن «اقىلعا تۇسىرە مە؟» ول جاعى بەلگىسىز.

قالاي دەسەك تە، جاعداي ءالى تۇسىنىكسىز. استانا ەكونوميكالىق فورۋمى اياسىندا «G-Global» وتە قالسا ءبىزدىڭ ەلباسىمىز تاعى دا باستى كەمشىلىككە ساۋلەسىن ءتۇسىرىپ، الەم جەتەكشىلەرىنىڭ «كوزدەرىن اشارى» ءسوزسىز. ال ونىڭ لازەرلىك نۇرعا اينالۋى مەملەكەتتەردىڭ كۇش بىرىكتىرۋىنە قاراپ تۇرعان سەكىلدى. ەسكەرتە كەتەيىك، ەۋرووداقتاعى داعدارىس ەگەر ءدال وسى توڭىرەكتە دۇرىس شەشىم قابىلدانباسا، تۇزەلۋدىڭ ورنىنا ۋشىعا تۇسەدى. ودان زارداپ شەگەتىندەر بۇگىنگىدەي ساناۋلى ەمەس ودان الدەقايدا كوپ بولماق.

«ايقىن» گازەتى