سەرىك قيراباەۆ. «قولىمنىڭ سىرتىنان ءسۇيدى...»
سەرىك قيراباەۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى
قازاقتىڭ باعزى ءبىر اقساقالى تۋرالى سارعايعان پاراقتار سىر شەرتكەندە بۇگىنىڭنەن سول مىنەز بەن قاسيەتتى شارق ۇرىپ ىزدەيسىڭ. «كەلمەستىڭ كەمەسىندە» كەتكەن كوپ جوقتىڭ ورنىن سيپاپ، جەتىمدىك جايلاعان كوڭىل-كۇيدەن ارىلۋ قايدا بۇندايدا؟!
سەرىك قيراباەۆ بويىنداعى ءبىز ىزدەپ جۇرگەن اتا قاسيەتى «ءبىر اڭگىمەلەسسەم» دەگەن ويعا ءسات سايىن كىرىپتار ەتۋشى ەدى. 23-ناۋرىز كۇنى سەكسەن بەسكە كەلىپ جاتقان اقساقالعا قولقا سالىپ، ويىمىز ورىندالعانداي بولىپ قايتتىق...
- بالالىق شاعىڭىز بەن جاستىق كوكتەمىڭىز ادام پسيحولوگياسىنا قاتتى اسەر ەتەتىن اشتىق پەن سوعىس سىندى اسا اۋىر كۇندەرگە ءدوپ كەلىپتى. اڭگىمەنى سول كەزدەن باستاساڭىز...
سەرىك قيراباەۆ،
فيلولوگيا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور قر ۇعا-نىڭ اكادەميگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ يەگەرى
قازاقتىڭ باعزى ءبىر اقساقالى تۋرالى سارعايعان پاراقتار سىر شەرتكەندە بۇگىنىڭنەن سول مىنەز بەن قاسيەتتى شارق ۇرىپ ىزدەيسىڭ. «كەلمەستىڭ كەمەسىندە» كەتكەن كوپ جوقتىڭ ورنىن سيپاپ، جەتىمدىك جايلاعان كوڭىل-كۇيدەن ارىلۋ قايدا بۇندايدا؟!
سەرىك قيراباەۆ بويىنداعى ءبىز ىزدەپ جۇرگەن اتا قاسيەتى «ءبىر اڭگىمەلەسسەم» دەگەن ويعا ءسات سايىن كىرىپتار ەتۋشى ەدى. 23-ناۋرىز كۇنى سەكسەن بەسكە كەلىپ جاتقان اقساقالعا قولقا سالىپ، ويىمىز ورىندالعانداي بولىپ قايتتىق...
- بالالىق شاعىڭىز بەن جاستىق كوكتەمىڭىز ادام پسيحولوگياسىنا قاتتى اسەر ەتەتىن اشتىق پەن سوعىس سىندى اسا اۋىر كۇندەرگە ءدوپ كەلىپتى. اڭگىمەنى سول كەزدەن باستاساڭىز...
- ءبىزدىڭ بالالىق، جاستىق شاعىمىز وتىزىنشى جىلداردان باستاپ، سوعىس كەزى، سوعىستان كەيىنگى كەزەڭدى قامتيدى. وتىز ەكىنشى جىلعى اشتىقتا شەشەمنەن ايىرىلدىم. سول جىلدارى اۋرۋ دا كوبەيىپ، شەشەكتەن قارىنداسىم كوز جۇمدى. اكەم اعايىندى ۇشەۋ، مەن ورتانشىسىنىڭ بالاسى ەدىم. مەنى اكەمنىڭ اعاسىنىڭ ايەلى باۋىرىنا سالىپ الىپتى. ءسويتىپ، سمايىل دەگەن كىسىنىڭ بالاسى بولىپ كەتتىم. اكەم ەش نارسەدەن مۇقتاج ەتكەن ەمەس، قولىنان كەلگەن جاقسىلىعىن بالالارىنا جاسادى. بىراق جەتىم، اناسىز بالانىڭ كوڭىلىنەن ءبىر مۇڭ سەيىلمەيدى ەكەن. ويلاسام، بالا كەزىمدە قاتتى قۋانىپ، ويناپ-كۇلىپ جۇرگەن كەزىم تىم از بولىپتى. اجەم مارقۇم دا «بالا بوپ ويىن قۋىپ، جۇگىرمەي، ويعا باتىپ وتىرا بەرۋشى ەڭ»، - دەپ ايتىپ وتىراتىن. مەكتەپكە بارعاننان كەيىنگى كاسىبىم كىتاپ وقۋ بولدى. نەگىزىمىز وسىنداي اتموسفەرادا قالىپتاستى عوي. ءبىزدىڭ اۋىلىمىزدا مەكتەپ بولعان جوق، التى جاسىمدا كورشى اۋىلدا العاشقى اشىلعان مەكتەپتەردىڭ بىرىنە بارىپ (اكەمىزدىڭ ءبىر ءىنىسى سول اۋىلدا قىزمەت ىستەيتىن ەدى، سول كىسىنىڭ قولىندا ءجۇردىم) وقىدىم. كەلەسى جىلى اۋىل-داردىڭ بارىندە جاپپاي مەكتەپ اشىلدى. ءبىر جىل بۇرىن وقىعان سوڭ، اكەم مەنى اۋدانعا اپارىپ وقىتتى. مەكتەپ بىتىرگەنشە كىسى ۇيىندە جاتىپ ءجۇردىم. بۇل دا بالالىعىمنىڭ وڭاشالانۋىن تۋعىزدى. ءوز ءۇيى، ولەڭ توسەگىندە، اتا-اناسىنىڭ قاسىندا اۋناپ-قۋناپ وسپەگەن بالانىڭ كوڭىلىندە ءبىر جۇدەۋلىك بولادى. مەندە وسى كۇنگە دەيىن بەيساۋات جۇرە بەرەتىن ادەت جوق.
ال سول اشارشىلىق جىلدارى جۇرت كورگەندەي قاتتى قيىنشىلىق شەكپەدىك. قۇدايعا شۇكىر، امان وتتىك. ودان كەيىن سوعىس باستالدى. 1943 جىلى مەكتەپ ءبىتىردىم. ارى قاراي وقۋعا بارام دەگەن ءۇمىتىم ءۇزىلدى، وقۋعا قۇمار ەدىم. اكەم مارقۇم اسىراپ العان بالاسى، ونىڭ ۇستىنە بالالاردىڭ ۇلكەنى بولعاندىقتان ەڭ الدىمەن جالتاقتاپ ماعان قارايتىن. قامقورلىعىن ايامايتىن. ۇيگە قوناق كەلسە دە مەنى عيبرات السىن، اقىل-كەڭەس ۇقسىن دەپ، كىسىلەرمەن بىرگە وتىرعىزاتىن. سوندىقتان ۇزىنقۇلاقتاۋ، كوپ ەلمەن تانىس بولىپ ءوستىم. مەكتەپ بىتىرگەننەن كەيىن مۇعالىم بولدىم. ءتىپتى، 10 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزدە مۇعالىمدەردى اسكەرگە الىپ كەتىپ، 5-6 سىنىپتارعا قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرە باستادىم. وقىتۋشى جەتىسپەيدى. تۇرمىس اۋىر. قايدا بارساڭ ىڭىرشاعى شىققان ەل. ءسويتىپ، قىستىڭ ورتاسىندا مەكتەپ بىتىرمەي جاتىپ مۇعالىم بولىپ، اتتەستاتتى مامىر ايىندا بىراق الدىق. ارى قاراي وقۋدى جالعاستىرسام دەگەن وي ۇنەمى مازالايتىن. مەن وسكەن جەر ساكەن سەيفۋلليننىڭ تۋىپ-وسكەن ەلى. ساكەن ەكەۋمىز ءبىر ەلمىز. كەزىندە ساكەن شىعارمالارىن وقي المادىق. ءوزى دە ەلگە كوپ كەلە الماي، سىرتتا ءجۇردى. كەيىن ساكەن اقتالىپ، شىعارمالارىن تولىق وقىدىق. ساكەن جازعان ەل، جەر سۋرەتتەرىنىڭ بار-
لىعى مەنىڭ بالا كۇنىمدە كوز الدىمدا وتكەن ءومىر ەكەن. ءبىزدىڭ جاڭارقا دەگەن اۋدان ءان مەن جىرعا باي، ساۋىقشىل ەل ەدى. 37-جىلدىڭ كارىنە دە كوپ ۇشىرادى. ساكەن سەيفۋللين، جاڭايدار سادۋاقاس شىققان جەر. ۇكىمەتتىڭ نازارىنان قالاي تىس قالسىن. «قاراعاندى پرولەتارياتى» دەگەن گازەتكە «قيراباەۆ حالىق جاۋىنىڭ قالدىعى» دەگەن ماقالا شىعىپ، اكەمدى دە تالاي جاۋاپقا تارتتى. بالا كەزىمىزدە وتىرعان ورتامىزدا شاكارىمنىڭ «قالقامان-مامىرىن»، ماعجاننىڭ «باتىر بايانىن»، ساكەننىڭ «كوكشە-تاۋىن» جاتقا سوعىپ وتىراتىن ادامدار كوپ بولاتىن. ەشكىمنىڭ اتى اتالمايدى، شىعارمالارىنىڭ اتى عانا ايتىلاتىن قۇلاعىمىزعا قۇيىپ، كوكەيىمىزگە توقىپ وستىك. كۇنى بۇگىن سول كەزدە ايتىلاتىن قيسسا-داستان، ولەڭ-جىرلاردى ۇمىتقان جوقپىن، جاتقا بىلەم. وسىلار ءبىزدىڭ رۋحىمىزدى كوتەرگەن دۇنيەلەر. قالىپتاسۋىما ۇلكەن ىقپالىن جاسادى...
- «مەنىڭ اكەلەرىم» اتتى ەستەلىگىڭىزدە اۋلەتىڭىزدەگى قازاقى تۋىستىققا بايلانىستى، اعايىندىق بارىس-كەلىستى اسەرلى وقيعالارمەن جەتكىزەسىز. مۇنىڭ ۇرپاقتى جاتباۋىرلىقتان ساقتاۋدا ۇلكەن ءرولى بولعانىن دا ايتاسىز. وتكەنگە ءسال شەگىنىس جاساپ، بۇگىنگى تۋىستىڭ تۋىسقا، اعايىننىڭ اعايىنعا جۇعىمى، قارىم-قاتىناسى تۋرالى ويىڭىزبەن بولىسسەڭىز...
- قازاق - قارعا تامىرلى، الىستى جاقىن، تۋىس قىپ جۇرەتىن ەل عوي. «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق» دەپ سارىسۇيەك قۇداسىن ۇرپاق الماسسا دا ۇمىتپايدى. كەيىنگى جاستاردان، ءوزىمنىڭ تۋىس، جاقىن بالالارىمنان كەيدە جاتباۋىرلىقتى سەزىنگەندىكتەن «مەنىڭ اكەلەرىم» اتتى ەستەلىك، تولعانىس-تارىمدى جازدىم. سوندا ايتتىم عوي، ءبىزدىڭ اكەلەرىمىزدە بالا اسىراپ الۋ ءداستۇرى ەرەكشە ەدى. اعايىندى ۇشەۋى وتىرىپ (سمايىل، جاكەن، جامان) ءبىرىنىڭ بالاسىن ءبىرى اسىراپ العان. مەن الماتىدا قىزمەت ىستەپ، بالالى-شاعالى بولعاندا اكەم كەلىپ (ەكىنشى بالامدى) «مىنا بالاڭدى مەن ۇيگە الىپ كەتەيىن، ماعان بەر»، - دەدى. بالالاردىڭ ۇلكەنى، ويىمدى ەركىن ايتىپ ۇيرەنگەن مىنەزىم بار: «وسى بىرەۋدىڭ بالاسىن بىرەۋىڭ اسىراپ جاتباۋىر قىلعاندى قايتەسىڭدەر. بالا كوپ قوي اۋىلدا. سولاردىڭ بىرەۋىن الساڭشى»، - دەدىم اكەمە. ول كىسىنىڭ كوڭىلىنە كەپ قالعان بولۋ كەرەك: «وي، سەندەر نە بىلەسىڭدەر. ءبىزدىڭ ساياساتىمىز سەندەردى جات قىلماۋ عوي»، - دەدى. شىنىندا مەن جاكەننىڭ بالاسىمىن، سمايىلدىڭ باۋىرىندا ءوستىم. سمايىلدىڭ بالالارىمەن ءبىر توسەكتە تەبىسىپ ەسەيدىم. ولاردان جاقىن ەشكىمىم جوق. ال جاكەن قانشا دەگەنمەن تۋعان اكەم، ونىڭ بالالارى ماعان بوتەن ەمەس. ءسوي-ءتىپ، ەكى-ءۇش ءۇيدىڭ بالاسى بايلانىپ-ماتالىپ، ءبىر-بىرىمىزگە وتە ەتەنە بولىپ وستىك. «ءبىزدىڭ ساياساتىمىز» دەپ وتىرعانى سول عوي اكەمنىڭ.
قازىرگى ءبىزدىڭ قازاقى تاربيەمىزدى جاڭارتىپ، قازاقتىڭ پسيحولوگياسىندا ۇمىتىلىپ بارا جاتقان وسىنداي ءداستۇردى قايتادان قالپىنا كەلتىرەمىز دەپ جۇرگەنىمىزدىڭ ءبارى دە ۇلتتىعىمىزدى ساقتاپ قالۋ ەمەس پە. وسىنى بىرەۋ تۇسىنبەيدى، جەك كورەدى. مىسالى، قازاق نەمەرە-شوبەرەلەرىن دە اسىراپ الىپ، ءوزىنىڭ اتىنا جازدىرىپ جاتادى. انا جىلى ءابۋ سارسەنباەۆ (ەر بالاسى بولعان جوق) قىزىنىڭ بالاسىن ءوزىنىڭ اتىنا جازدىرىپ، تاربيەلەدى. كەيىن ءبارىمىز ءبىر ۇيگە كىرگەن كەزدە (قازىرگى ماۋلەنوۆ كوشەسىندەگى جازۋشىلاردىڭ ءۇيى), ابەكەڭنىڭ باۋىرىنا سالىپ العان بالاسىن «سەنىڭ بالاڭ ەمەس» دەپ تىركەمەي قويدى. ابەكەڭ ەسىك-تەسىكتى توزدىرىپ ءجۇرىپ، ۇلكەن شۋمەن ازەر جاساتتى پروپيسكانى. ورىستىڭ زاڭى مەن قازاقتىڭ قازاقتىق پسيحولوگياسىنىڭ كەلىسپەگەن جەرى وسى تۇستا انىق بايقالدى...
اكەلەردىڭ ءداستۇرى قانداي ەدى؟ ءبىر ءبىرىن سىيلاۋى، قۇرمەتتەۋىن ايتساي! تۋعان اكەم ومىرىندە مەنىمەن وڭاشا وتىرىپ ءبىر اۋىز ءسوز سويلەسكەن كىسى ەمەس. اسىراپ العان اكەمنىڭ كوڭىلىنە كەلەدى دەپ، مەنەن اۋلاق جۇرەتىن. سمايىل اكەم و دۇنيەلىك بولعاندا دا وسى ادەتىنەن جاڭىلعان جوق. كەيىن ءوزى توسەك تارتىپ، قايتىس بولار الدىندا كوڭىلىن سۇراي بارعانىمدا: «اكەڭنىڭ كوڭىلىنە كەلەر دەپ جاقىن تارتىپ، بەتىڭنەن ءسۇيىپ كورمەپ ەدىم. قولىڭنان سۇيەيىن»، - دەپ قولىمنىڭ سىرتىنان ءسۇيدى. ارۋاقتى سىيلايتىن، انتىنا ادال جاندار ەدى عوي. وسى كۇنى جاكەننىڭ كەيبىر بالالارى تۋىستارىنا كەتكەن بالالارعا جوقتاۋشى بولىپ، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن جاكەن اتىنا (اكەسى جامان اتىندا بولسا دا) جازدىرىپ ءجۇر ەكەن. بۇل كۇندە ادامدار ارۋاقتى سىيلاۋدى، ءداستۇردى سىيلاۋدى ۇمىتىپ بارادى...
- جاڭارقالىقتار «قيراباەۆتىڭ بۇزاۋىنا دەيىن وقىدى» دەپ اڭىز قىلىسادى ەكەن...
- جاڭارقادان ساكەندەردەن كەيىن وقىعان ادامدار ونشا كوپ بولمادى. ساكەن ۇستالىپ كەتكەننەن كەيىن ءبىر ءىنىسى قايتىس بولدى. تاعى ءبىر ءىنىسى ەلدەن كوشىپ كەتتى. ودان كەيىنگى وقىعانداردى سوعىس قۇرتتى. جاڭارقادا مەن مەكتەپكە بارعان كەزدە باس-اياعى جەتى جىلدىق عانا مەكتەپ بولدى. 2-3 سىنىپتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە جەتى جىلدىق مەكتەپتى بىتىرگەن 4-5 بالا الماتىعا وقۋعا بارامىز دەپ كەتتى. جەتى جىلدىق بىلىممەن قاي وقۋ ورنى الا قويسىن دەيسىڭ، دايىندىق كۋرسىنا ءتۇسىپ وقىپتى. ول بالالاردىڭ ىشىندە يسلام جارىلعاپ، ءابۋتالىپ جوباەۆ دەگەن ازاماتتار بولدى. باس-قالارى اسكەرگە كەتىپ، قايتىپ ورالمادى. سوعىستان كەيىن وقىعاندار ءبىزدىڭ قاتارىمىزدان شىقتى. وقىدىق. ەل كوردىك، جەر كوردىك. قىزمەتكە ىلىكتىك. كوپ ءومىرىم قازپي-دە ءوتتى. ەلدەن وقۋعا تۇسكىسى كەلەتىندەردەن كومەگىمدى ايامادىم. ءتىپتى مەكتەپ بىتىرگەن سوڭ ۇيلەنىپ كەتكەن كەلىنشەكتەر دە سىرتتاي وقىپ، ديپلوم الدى. «سەرىكتىڭ ارقاسىندا قيراباەۆتىڭ بۇزاۋىنا دەيىن وقىدى»، - دەپ جۇرگەنى سول عوي ەلدىڭ. ازاماتتىق پارىزىمىزدى قولدان كەلگەنشە وتەۋگە تىرىستىق. وقۋعا تۇسكەندەر ارى قاراي الىپ جۇرە الاتىنىن، جۇرە المايتىنىن وزدەرى شەشتى. ونىسىنا ارالاسپادىم. ىستەگەن جاقسىلىعىمدى قارىز قىلعان كىسى ەمەسپىن. عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ «دوس بولمايتىن اداممەن، دوس كەزىڭدە ايىرىلىس» دەگەن ءبىر جاقسى ءسوزى بار ەدى. كۇندەلىكتى قارىم-قاتىناستا وسى ءسوزدى نەگىزگە العان ادام وكىنبەيدى دەپ ويلايمىن.
- وتكەن عاسىردىڭ ەلۋىنشى جىلدارىنداعى ۇلتشىلدىقتى اشكەرەلەۋ ناۋقانى كەزىندە م.اۋەزوۆ، ە.بەكماحانوۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.ىسمايلوۆ، ق.امانجولوۆ سەكىلدى الىپتارعا تاعىلعان پالە-جالانىڭ تالايىن كوزبەن كورىپ، قۇلاقپەن ەستىدىڭىز. بۇگىنگىنىڭ كوزىمەن قاراپ وتىرىپ، تالعام تارازىڭىزعا تارتقاندا ايتپاۋعا بولمايتىن قانداي سىرلار مازالايدى؟
- ول كەزدە زامان قاتتى، ەر سىنالاتىن شاق بولدى. الدىندا دا قازاق كەڭەس وكىمەتىنەن زارداپتى كوپ شەكتى. حالىق نە ءبىر تاۋقىمەتتى كورىپ، ساياساتقا يلىككىش بوپ كەتكەن. سوندىقتان دا جۇرت پارتيانىڭ ايتقانىنان شىقپايتىن. سوعىستان كەيىن ستالين «يدەولوگيالىق جۇمىستى كۇشەيتۋ كەرەك»، - دەپ مەزگىل-مەزگىل قاۋلىلار قابىلداپ وتىردى. بارلىق ونەر سالاسىندا بۇل قاۋلىلار اتقارىلىپ جاتتى. م.اۋەزوۆ، ە.بەكماحانوۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.ىسمايلدەردىڭ سوڭىنان شىراق الىپ ءتۇستى. ءتىپتى ءبىرىنشى دارەجەلى ستاليندىك سىيلىقتى العان اۋەزوۆتىڭ «اباي» رومانىن قايتا قاراۋعا تىرىستى. اۋەزوۆ پەن مۇقانوۆ شىعارماشىلىعى تۋرالى زەرتتەۋ كىتاپتار جازعان ز.كەدرينا مەن ت.ءنۇرتازيندى «سىناۋ ورنىنا ورىنسىز ماقتاعان»، - دەپ ايىپتادى. «بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىق قاتەلىكتەرى ءۇشىن» م.اۋەزوۆ ۋنيۆەرسيتەتتەن، اكادەميانىڭ ءتىل جانە ادەبيەت ينستيتۋتىنان جۇمىستان شىعارىلدى. اكادەميا پرەزيديۋمىنىڭ قۇرامىنان بوساتىلدى. ءبىز دە «سوۆەت وكىمەتىنىڭ، پارتيانىڭ ايتقانى دۇرىس»، - دەپ وستىك قوي. ادەبي كىتاپتاردى وقىپ، شىعارمالارعا العاش سىن كوزبەن قاراي باستاعاندا وسى يدەولوگيانىڭ ىقپالىنا كوپ ۇشىرادىق. بىراق مەن العاشقى كوزقاراستارىمنان كوپ ساباق العان سياقتىمىن. قاسىم امانجولوۆ جونىندە ماقالا جازعام. 1951 جىلى جەلتوقسان ايىندا اۋرۋحانادا جاتقان قاسىمدى «پارتيالىعىن قارايمىز»، - دەپ جازۋشىلار وداعىنا الىپ كەلدى. ول كەزدە مەن «ادەبيەت جانە يسكۋسستۆو» (قازىرگى «جۇلدىز») جۋرنالىندا ىستەيتىنمىن. س.مۇقانوۆ جازۋشىلار وداعىن باسقارىپ تۇرعان كەز. ۇيىمنىڭ تاڭداۋى ماعان ءتۇستى. «قاسىم جونىندە ماقالا جازعان، بايانداما جاساۋعا ىلايىق»، - دەپ شەشتى. قاشقاقتاپ ەم، بولمادى. ول ماقالام اقىننىڭ ولەڭىندەگى جەكەلەگەن سوزدەردى سىناعان «قازاقتى كوپ ايتادى. ءبىز قازىر ءبىر ىڭعاي قازاق ەمەسپىز، تۇتاس سوۆەت حالقىمىز»، - دەگەن سەكىلدى جالتاقتاۋ جازىلعان دۇنيە ەدى. ۇلكەن ءبىر كونتسەپتسيالىق جامانداۋعا قۇرىلماعان. قاسىمنىڭ انا ءتۇرىن كورگەننەن كەيىن، باياندامانى مۇلدە باسقا ارناعا بۇرىپ جىبەردىم. قاسىمدى كورۋگە بەت-ءجۇزىم شىدامادى. بايانداما جاساپ بولعان سوڭ، جي-نالىستىڭ ارتىنا قاراماي كەتىپ قالدىم. باياندامادا «كەمشىلىگى، قاتەلىگى بار»، - دەپ ايتىپ كەلىپ، باسقاشا قۇرىپ شىقتىم. قاسىم مارقۇم قاتتى ريزا بولىپتى. ونى مەن بىلگەن جوق ەدىم، كەيىن ەستىدىم. ەسماعامبەت ىسمايلوۆ دوسى ەدى، سول كىسى تۇرمەدەن بوساپ كەلگەندە قاسىم سول كىسىگە ايتىپتى. «جاس سىنشى قيراباەۆ تارازى باسىن تەڭ قويا ءبىلدى»، - دەپتى. قاسىم سۇمدىق جاقسى كورەتىن اقىنىم ەدى. العاش ادەبي كىتاپتاردى وقي باستاعاندا، ەلدە جۇرگەن كەزدە وسى قاسىمنىڭ شىعارمالارى قولىما كوبىرەك ءتۇستى. «قۇپيا قىز» دەگەن پوەماسىن سول كەزدە تۇتاستاي جاتتاپ العان ەدىم (قاسىم جونىندەگى ءبىر ماقالامدا وسى پوەمانىڭ تولىق نۇسقاسى قالپىنا كەلمەگەنىن جازعام). سوسىن قاسىمنىڭ 38-ءشى جىلى جامبىلدىڭ مەرەيتويىندا جازىلعان «جامبىل تويىندا» اتتى پوەماسىنىڭ دا بۇگىن كوپتەگەن شۋماقتارى ءتۇسىپ قالعان. جۇسىپبەك قوجانىڭ: «باسىندا مەنەن جايىلدى قيسسا بولىپ بۇل جىبەك، ەندى بۇگىن قاراسام، ەڭىرەپ جىلاپ، ءجۇر جۇدەپ»، - دەگەنى سەكىلدى، قاسىمنىڭ ولەڭدەرى ەڭىرەپ، جىلاپ ءجۇر... قاجىم، ەسماعامبەتتەر ۇستالىپ كەتكەن سوڭ، فاميلياسى تۇرعان جەرلەردى الىپ تاستادى. قايتىپ كەلگەن سوڭ دا اتتارى ورنىنا قويىلعان جوق. ءالى كۇنگە شەيىن سول قالپىندا. يەسى جوق. قاسىم مۇراسىنا يەلىك ەتۋ مۇمكىندىگى بولعان عافۋ اقىن دا ونى ەسكەرمەدى. مەن ونى وزىنە دە ايتقام. «جازۋشى» باسپاسىنىڭ ديرەكتورى ءابىلماجىن جۇماباەۆ پەن عافۋ قايىربەكوۆ ەكەۋى: «جيناقتى قۇراستىرعاندا سەنىڭ ءسوزىڭدى ۇمىتىپ كەتىپپىز»، - دەي سالدى ءبىر اڭگىمەلەسىپ وتىرعاندا...
ەلۋىنشى جىلدارداعى ساياسي تاقىرىپتاعى بىرەر ماقالادان سوڭ، تازا ادەبيەتتىك تۇرعىداعى شىعارمالاردى تالداۋعا اۋىستىم. ساياساتقا كوپ بارماۋعا تىرىستىم. قاسىم قايتىس بولعان كەزدە اقىن شىعارماشىلىعى جونىندە ءبىر ماقالا جازىپ، جىبەرگەن قاتەلىكتەرىمنىڭ ورنىن تولتىرۋعا تىرىستىم. سىن قايىرى ازداۋ بولاتىن نارسە. ادەبي پروتسەسس قالاي كەتىپ بارادى؟ ادەبيەت دامۋىنىڭ تەندەنتسياسى قالاي؟ وسىنداي ماسەلەلەردى كوبىرەك جازۋعا، ادەبيەتتىك، كوركەمدىك تۇرعىدان وسىنىڭ قۇنى قانشالىقتى دەگەنگە كوبىرەك كوڭىل بولەتىن بولدىق.
- ءسىز «پيونەر» جۋرنالىندا رەداكتور بولدىڭىز. سول كەزدە جۇماباي شاياحمەتوۆ، ساعىندىق كەنجەباەۆتار اعالىق قامقورلىق كورسەتىپتى...
- كەڭەس وكىمەتى كەزىندەگى كادرلاردىڭ ءبارىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. جۇمەكەڭ ۇلكەن اقساقال ەدى. جۇماباي شاياحمەتوۆتەردىڭ بيلىككە كەلۋى كەزدەيسوقتىق ەمەس. ستالين قازاقتارمەن الىسىپ ءوتتى. كەشەگى ءا.بوكەيحانوۆ، ت. رىسقۇلوۆ، س.سادۋاقاسوۆتار ستالينمەن تالاي ايتىسقان ادامدار. الاش ورداشىلار سوۆەت وكىمەتى ورناعان سوڭ بىردەن «ءبىز وسى اۆتونوميا قالپىمىزدا روسسيانىڭ قاراماعىنا كىرەمىز»، - دەپ اشىق سۇراندى. احمەت بايتۇرسىنوۆ باستاپ ستالينمەن تالاي كەلىسسوز وتكىزدى. ستالين كەلىسپەي، اقىرىندا الاش وردانى تاراتىپ جىبەردى. ارتىنان سوۆەتتىك اۆتونوميا بولعان كەزدە دە احمەت، ءالىمحاندار قازاقستاننىڭ شەكاراسىن بەكىتتىرۋ جونىندە ستالينمەن تاعى دا ايتىستى. ونىمەن جانە كەلىسە الماي، اقىرىندا بۇل ماسەلەنى لەنين شەشىپ بەردى. سول زاماننان باستاپ ستالين قازاقتاردى ولەردەي جەك كورىپ، ازۋىن قايراپ ءجۇردى. لەنين كەزىندە بارلىق رەسپۋبليكانىڭ باسىنا ءوز ۇلتىنىڭ وكىلدەرىن قويۋ ساياساتىن ۇستانعان-تۇعىن. لەنين ءولدى. قازاقستاندى العاش قۇرىلعاننان باستاپ، 1946 جىلى جۇماباي شاياحمەت كەلگەنگە دەيىن ءبىر قازاق باسقارىپ كورگەن ەمەس. ءبىزدى ەۆرەي دە، ورىس تا، گرۋزيندەر دە، ارمياندار دا بيلەدى. ستاليننىڭ پەيىلىن تۇزەگەن سوعىس. سوعىس كەزىندە نەمىستەر ماسكەۋدىڭ تۇبىنە شەيىن كەلدى. ال سول كەزدە ماسكەۋ ءۇشىن كىم جان اياماي شايقاسقانىن ستالين كوردى. سوعىس باستالعان كەزدە نەگىزى قازاقتان اسكەر الماعان، ونى سەندەر بىلمەيسىڭدەر. كەيىن نەمىستەر جانالقىمعا العان تۇستا سوۆەت حالقىن جاپپاي اسكەرگە اكەتتى. سوعىستىڭ وزىندە ەرلىك كورسەتكەن قازاقتارعا باتىر اتاعى كەشىكتىرىلىپ بەرىلىپ ءجۇردى. باسپاسوزدەن ۇلكەن قارۋ جوق. مايدان دالاسىنداعى قازاقتىڭ جان قيارلىق رۋحى جونىندە گازەت-جۋرنالدار جارىسا جازىپ جاتتى. ۇلكەن-ۇلكەن سوۆەت جازۋشىلارى قالام تەربەدى. قازاققا دەگەن كوزقاراس وزگەردى. قازاقستانعا سوڭعى كەلگەن باركوۆ گۋمانيست ادام ەدى، كەتەرىندە «قازاقستانعا سىرتتان كىسى اپارۋدىڭ كەرەگى جوق. قازاقتار جەتىلدى، شاياحمەتوۆ دايىن»، - دەپ ايتىپ كەتىپتى. جۇماباي شاياحمەتوۆ سولاي كەلدى. ەلۋىنشى جىلدارداعى «ۇلتشىلدىقپەن كۇرەس» كەزى شاياحمەتوۆكە وڭاي تيگەن جوق. ەلۋ جىلدىعىندا ستالين شاياحمەتوۆكە لەنين وردەنىن بەرىپ، قورعاپ قالدى. سول كەزدەگى ۇلكەن ءبىر سەزدە شاياحمەتوۆتىڭ ستاليندى قۇشاقتاپ تۇسكەن سۋرەتى جاريالانىپ، ابىروي بولعان...
1952 جىلى مەنى «پيونەر» جۋرنالىنا رەداكتورلىققا شاقىردى. ورتالىق كومسومول كوميتەتىن يدەولوگيا جونىندەگى حاتشىسى ساعىندىق كەنجەباەۆ: «ءبىز بۇل جۇمىسقا نەگىزى زەينوللا قابدولوۆتى شاقىرعانبىز. ارتىنان ارىز قارشا بورادى. ارىز جازعان ءوزىمىزدىڭ جىگىتتەر. بۇل ءبىر ۇلتتىق ينتەلليگەنتسياعا سىن كەز بولىپ تۇر عوي»، - دەپ اعىنان جارىلىپ ەدى. رەداكتور بولىپ بەكىگەن كەزدە شاياحمەتوۆ ايتقان ءبىر-اق اۋىز ءسوز ەسىمدە ءومىر بويى قالىپ قويدى. «سەن جاس جىگىت ەكەنسىڭ. كىشكەنتاي بولسا دا كوللەكتيۆ باسقاراسىڭ. كوللەكتيۆكە بارعان ادام ماڭايىمەن جۇمىس ىستەي ءبىلۋ كەرەك. باستىق ەكەنىڭدى ءبىلدىرىپ الما»، - دەپ ەدى جارىقتىق. مەنەن بۇرىن بۇل جۋرنالدا توكەن ءابدراحمانوۆ رەداكتور بولعان. ۇلتشىل اتالىپ، جۇمىسىنان كەتتى. «سوۆەت پيونەرىنىڭ كوزىن مالدىڭ كوزىنە تەڭەدى» دەگەن ايدار تاقتى. ورىسشا وقىعاندار قازاقتىڭ وبرازدى ءسوزىن قايدان ۇقسىن، «بوتاكوز» دەگەن تەڭەۋى ءۇشىن پالەگە قالدى.
- «پيونەردەن» الماسىپ «سوتسياليستىك قازاقستانعا» بارعان كەزىڭىزدە ادەبي ورتادا قانداي قۇبىلىستار بولدى؟
- برەجنەۆ تاققا وتىردى. جاعداي قالىپقا تۇسە باستادى. اۋەزوۆ قايتىپ كەلدى. ساتپاەۆتى ءوزىنىڭ ورنىنا قايتا قويدى. جەر اۋدارىلعان كەڭەسباەۆ ورالدى. جۇبانوۆ، تاجىباەۆتارعا تاعىلعان ايىپتار الىندى. قاسىم سەكىلدى ءبىراز ادامدار مارقۇم بوپ كەتكەن. ورتالىق كوميتەتتىڭ بەكىتۋىمەن «سوتسياليستىك قازاقستانعا» جۇمىسقا بارعان كەزىم سول شاق قوي. رەداكتور قاسىم ءشارىپوۆ دەگەن كىسى ەدى، وي-پىكىرىمدى ىرىكپەي ايتىپ ءجۇردىم. «ءبىزدىڭ ۇلكەن قاتەلىگىمىز - جازۋشىلاردان، اۆتورلاردان ايىرىلىپ قالدىق. ينتەلليگەنتسيا ءبىزدى ىلعي جاماندايتىن گازەت دەپ قارايدى. وسىلارمەن قارىم-قاتىناسىمىزدى جوندەۋىمىز كەرەك»، - دەپ ۇسىنىستارىمدى ءبىلدىردىم. ول كىسى دە تەرىس كورگەن جوق. جاڭا شىعارمالار جيناپ، قاۋىرت جۇمىسقا كىرىستىك. اۋەزوۆكە تەلەفون شالىپ، جاڭا شىعارمالارىنان ۇزىندىلەر باستىق. قاليجان بەكحوجين دا كوپ سىنالعانداردىڭ ءبىرى ەدى، ول كىسىگە حابارلاسقانىمدا: «وي، سەندەر ءبىزدى باسپايتىن ەدىڭدەر عوي»، - دەپ ءسال رەنىشىن ءبىلدىردى دە، ارتىنشا توپتاما ولەڭدەرىن الىپ جەتتى. ءابدىلدا دا كىشكەنە تۋلاپ، وكپە-رەنىشىن ايتقان سوڭ بارىپ شىعارما بەردى. ءسويتىپ ەلدىڭ بەتىن اقىرىن-اقىرىن بەرى قاراتا باستادىق. ونەردىڭ ءتۇرلى سالاسىن قامتيتىن ماقالالار ۇيىمداستىرىپ، سەرپىلىس جاسادىق. ءبىزدىڭ ۇلكەن جازۋشىلارىمىز جىلى ءسوز ەستىمەي ءوستى. ءومىر بويى سولاي كەتتى. سول كىسىلەر جايلى كوپ توقتالاتىن ءداستۇر قالىپتاستىردىق. سونداي زاماندار ءوتتى...
- قاينەكەي جارماعانبەتوۆتىڭ ەسىمىن ءجيى اۋىزعا الاسىز...
- ول كىسى - مەنىڭ ۇستازىم. مەنى ادەبيەتكە الىپ كەلگەن دە سول كىسى. سوعىس باستالعان جىلى كازپي-ءدى بىتىرگەن. سوسىن كومسومولدىڭ ورتالىق كوميتەتىندە حاتشى بولدى. ءبىز ستۋدەنت كەزىمىزدە (1947 جىلى) كومسومول جاس جازۋشىلاردىڭ العاشقى كەڭەسىن ۇيىمداستىردى. ءسابيت مۇقانوۆ (جازۋشىلار وداعىن باسقاراتىن), سوسىن قاينەكەي بايانداما جاسادى. ءا.نۇرپەيىسوۆ، ت.احتانوۆ، ح.ەرعاليەۆتەر بار، مايداننان كەلگەن كەزى. وسىندا ادەبيەتكە ارالاسىپ جۇرگەن ز.قابدولوۆ، ا.شامكەنوۆتەر بار. وسى كەڭەستە بۇل جاستاردىڭ شىعارمالارى تالقىلاۋعا ءتۇستى. كەڭەستىڭ قورى-تىندىسى رەتىندە ءتورت ادامدى (زەينوللا، تاحاۋي، ءابدىجامىل، امانجول) جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەلىگىنە قابىلدادى. ول كەزدە ولاردىڭ كىتابى دا شىعىپ ۇلگەرمەگەن. قاينەكەي وسىلاردىڭ بارلىعىنا مۇرىندىق بولدى. حاميت ەرعاليەۆ، سىرباي ماۋلەنوۆ جانە دە باسقا اقىن-جازۋشىلار قاينەكەيدىڭ قاسىنان تابىلاتىن. بىزگە ساباق بەرگەن، ەكى تىلگە بىردەي شەشەن، وتە ءبىلىمدى كىسى ەدى. ەلۋىنشى جىلداردىڭ الاساپىرانىندا ازداپ ساياساتتىڭ ىڭعايىندا كەتتى. باستىق قوي. مەن جازعان ماقالالارىمدى وسى كىسىگە كورسەتىپ، اقىل-كەڭەسىن تىڭدايمىن. بىزدەگى ادەبيەت ۇيىرمەسىن باسقاردى. «جاڭا كىتاپ شىقسا، الىپ كەلىڭدەر»، - دەپ تاپسىرىپ وتىراتىن. جاقسى كىتاپتار توڭىرەگىندە تالقى ۇيىمداستىراتىن. بايانداما جاساتاتىن. جاقسى بايانداماڭدى تولىقتىرتىپ، گازەت-جۋرنالعا ءوزى ۇسىناتىن نەمەسە بىرەۋگە تاپسىراتىن. جازۋشىلار وداعىندا حاتشى، «جۇلدىز» جۋرنالىندا رەداكتور. باستان اساتىن شارۋاسى بولسا دا، كەشكە ۇيىنە شاقىرىپ، جازعان-سىزعانىمىزدى كورىپ شىعادى. ايەلى قانىش ساتپاەۆتىڭ ۇلكەن قىزى، انامىزداي بولىپ كەتتى. قاينەكەيدىڭ ماعان جاساعان قامقورلىعى، ءبىزدىڭ بۋىنعا جاساعان جاقسىلىعى وتە كوپ. اۋزىمنان تاستامايتىنىم سول.
- «قيراباەۆ دەگەن بىرەۋ كەلىپ، قيراتىپ جاتىر»، - دەپ ازىلگە باساتىن تايىر جاروكوۆپەن وتە جاقىن قارىم-قاتىناستا بولعانسىز-اۋ. قاي مىنەزىن قاتتى ۇناتتىڭىز؟
- بۇل دا قاينەكەيدىڭ ەڭبەگىنىڭ ارقاسى. ستۋدەنت كەزىمدە بۇل كىسى مەنى جازۋشىلار وداعىنا الىپ بارىپ، بايانداما جاساتاتىن. 1948 جىلى «مەكتەپ» باسپاسى قايتا اشىلىپ، جاستارعا، بالالارعا ارنالعان كىتاپتار كوپ شىقتى. ءبىر جينالىستا اسقار توقماعامبەتوۆ: «وسى اقىن-جازۋشىلار بۇرىن باسىلىپ كەتكەن دۇنيەلەرىن قايتا-قايتا باستىرتادى. «مىناۋ جاڭا كىتابىم» دەپ قالتاسىنان شىعارۋ ءۇشىن جاسايدى وسىنىڭ ءبارىن»، - دەپ سىنادى. سوسىن قاينەكەي ماعان: «مەكتەپ» باسپاسىنان شىققان كىتاپتار-دىڭ بارلىعىن كورىپ شىعىپ، بايانداما جاساشى. شىعارىپ جاتقاندارى شىن بالالار ادەبيەتى مە، ەمەس پە؟»، - دەدى. 1949 جىل بولاتىن. بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەي سىنادىم-اي كەلىپ. جۇماعالي سايىن كەشىگىڭكىرەپ، مەنىڭ ءسوزىم اياقتا-لىپ قالعان كەزدە كىرىپ كەلە جاتسا، الدىنان تايىر كەزدەسىپ قالادى. «نە بوپ جاتىر»، - دەپ سۇراماي ما تايىردان. تاكەڭ: «قيراباەۆ دەگەن بىرەۋ شەتىنەن قيراتىپ جاتىر»، - دەپ ازىلدەپتى. باياندامامدى الىپ، كورىپ شىققان جۇماعالي مارقۇم ءسوز الىپ: «سىنشىل بولعان جاقسى، سىن كەرەك. بىراق ءبارىن شەتىنەن سىناي بەرۋ ادەبيەتتى باعالاۋ ەمەس. بەلينسكيدى كوپ ايتادى ەكەنسىڭ، ولاردى ءبىز دە وقىعانبىز، قاراعىم»، - دەپ باسۋ ايتتى.
تاكەڭ كەرەمەت كىسى ەدى عوي. «ماعجاننىڭ ولەڭىن وقىدى» دەپ ايىپتالعان قاجىمنىڭ سوتىندا كۋالىككە تارتىلعان تاكەڭ: «مەن سول كەشتە كوپ ءىشىپ قويىپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن، ەستىگەن جوقپىن»، - دەپ ازاماتقا اراشاشى بولماسا دا، كۇيە جاقپادى. جىگىتتىك قوي. تاكەڭنەن قالعان قاناتتى ءسوز، ءازىل ءسوز كوپ.
- عابيت مۇسىرەپوۆپەن اراڭىزدا ءسال دۇردارازدىق بولعان با؟
- بۇرىن، سوڭدى جازىپ جۇرگەن ماقالالارىمدى جيناقتاپ، ءبىر سىن ماقالالار جيناعىن قۇراستىرۋدى ويلاپ ءجۇرۋشى ەم، سونى «جازۋشى» باسپاسىنا ۇسىنعان بولاتىنمىن. 1959 جىلعى جوسپارعا كىرگەن. كەيىن جوسپاردان سىزىلىپ قالعانىن ەستىدىم. عابيت مۇسىرەپوۆ باسپانىڭ جوسپارىن قاراپ، كوپ نارسەلەردى الىپ تاستاپتى. مەنىڭ ۇسىنعان كىتابىمدى كورىپ: «بۇنداي ماقالالار اركىمدە بار، مەنىڭ جازعاندارىمدى جيناسا دا ءبىر كىتاپ بولادى»، - دەپ جوسپاردان الىپ تاستاپتى. كوپ وتپەي جازۋشىلار سەزى بولدى. سول سەزدە قازاقستاندا ادەبيەت سىنىنىڭ دامۋىنا جاعداي جوقتىعىن، سىنشىلار كىتاپتارىنىڭ شىقپايتىنىن، ادەبي سىنعا ومىرلەرىن ارناعان ب.كەنجەباەۆ، ە.ىسمايلوۆ، ت.نۇرتازيندەردىڭ وسى كۇنگە شەيىن ءبىر جيناق شىعارىپ كورمەگەنىن، وسى تاقىرىپتا اڭگىمە بولسا، مۇسىرەپوۆ ءوزىن كولدەنەڭ تارتاتىنىن ايتتىم. جوسپاردان شىعىپ قالعان التى-جەتى جاس اقىننىڭ تاعدىرى جايلى دا ءسوز قوزعادىم. عابەڭ مەنەن بۇنداي ءسوز كۇتپە-گەن بولۋ كەرەك. زال تولى ادام، سويلەپ بولعانىمدا دۋ قول شاپالاقتادى. عابەڭ مەن سويلەپ بولعان سوڭ، مىنبەرگە كوتەرىلىپ، جۇرتقا ارامىزدا بۇرىننان سالقىندىق بار سەكىلدى قىلىپ اڭگىمە باستادى. «مەنىڭ تسك-م قيراباەۆ بولدى»، - دەگەندە شاپالاق قايتا زالدى جاڭعىرتتى. سەزدىڭ سوڭىندا قايتا ءسوز سۋراپ الىپ، عابەڭنiڭ شىندىقتى بۇرمالاپ ايتقانىن ءتۇسiندiردiم. زالدا جازۋشىلار عانا قالعان، ءسوز قۋعان جۇرت ول كiسiنiڭ سوزiنە سەنiپ كەتتi. اعا جازۋشىلاردىڭ كورمەگەنi جوق قوي. ولاردىڭ جاقسىلىعىن دا، جايسىز مiنەزدەرiن دە زامانى تۋدىردى. كەسكiلەسكەن تارتىستاردا كوپتi سەندiرiپ، اۋديتوريادان ۇستەم شىعۋى ءۇشiن جالعان سويلەۋدi دە ولارعا ءومiر ۇيرەتتi. عابەڭ بۇل جولى سول ەسكi ءادiستi قولداندى. مەن وسىنى ايتتىم. «جارايدى، مەن قويدىم. بiرiمiزدەن سوڭ بiرiمiز سپراۆكا بەرiپ جاتپايىق» - دەدi ول مەن سويلەپ بولعان سوڭ.
بiراز كۇن وتكەن سوڭ سافۋان شايمەردەن قوناققا شاقىردى. سابەڭ مەن عابەڭ ەكەن. سابەڭە باس تارتتى، تiلدi ءماريام اپايدىڭ الدىنا قويدى. «سەن ەكەۋiڭ بiرiڭ باس، بiرiڭ تiل جەيسiڭدەر. بiز نە جەيمiز، - دەپ عابەڭ ءماريامنىڭ الدىنداعى تiلدi وزiنە تارتىپ الدى دا، ۇش جاعىن ۇلكەندەۋ قىپ كەسiپ ماعان ۇسىندى.
- ءما، تiلi وتكiر بولسىن! ەندi تاتۋلاسايىق، - دەدi.
«دۇرىس» - دەدi, سابەڭ سافۋان دا قۋانىپ قالدى». وسىلاي بولار دەپ ەدiم ءوزiم دە» - دەدi دە، «قولىن ال، قولىن ال» - دەپ مەنi اسىقتىردى. مەن عابەڭنiڭ قولىن الدىم. ءسويتiپ دوستاسىپ كەتتiك.
مەن عابەڭنiڭ جازۋشىلىعىنا، قايراتكەرلiگiنە شاك كەلتiرگەن ادام ەمەسپiن. ول جونiندە تالاي جازدىم دا. بiراق كiم-كiمگە بولسا دا، سىن كوزiمەن قارايتىن ادام ەسەبiندە، كوپ جىل ارالاسا ءجۇرiپ عابەڭنiڭ ءوز ۇعىمىنا سىيمايتىن، ۇلى جازۋشىنىڭ ۇلكەن تۇلعاسىنا مiن بولىپ كورiنەتiن قىزىقتارىن دا بايقايتىنمىن. ونى مەن ەستەلiكتەرiندە جازدىم دا. ولاردىڭ ۇلكەن باسى كiشiرەيتپەي-اق، پەندەشiلiك قىزىقتارىن ايتقان دا تەرiس ەمەس دەپ ويلايمىن.
بۇل جاعىنان تابا، پەندەشiلiكتەن ءوزiن جوعارى ۇستايتىن ورنىقتى عابيدەن ەدi عوي مارقۇم.
- قازاقستان جازۋشىلار وداعىن باسقارعان ءسابيت، عابيت، عابيدەن، اديلەردەن كەيىنگى ءانۋار ءالىمجانوۆ پەن ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ باسشىلىق قىزمەتكە كەلگەنى كوڭىلىڭىزدەن ونشا شىقپاپتى. نەگە؟
- ولارعا كوڭىلىم تولماعانى - ەكەۋى دە ورىسشا جازادى. قازاق ادەبيەتىن بىلمەيدى، وقىمايدى. قازاقشا بىلمەيتىن، ءبىر قازاق جازۋشىسىنىڭ كىتابىن وقىماعان ادام قالاي قازاقستان جازۋشىلارىن باسقارادى؟ ولجاس تا، ودان بۇرىن ىستەگەن ءانۋار دا قازاق جازۋشىلارىنىڭ جينالىسىنا بارمايتىن. ورىس جازۋشىلارىنىڭ سەكتسياسىنا عانا قاتىساتىن. ولجاسپەن بىرگە جۇرەتىن الجاپپارعا: «ولجاسقا ايت، سويلەي الماسا دا، قازاق جازۋشىلارىنىڭ جينالىسىنا قاتىسسىن. قازاق جازۋشىلارىنىڭ اتى مەن كىتابىن ءبىلىپ ءجۇرسىن. قۇلاعىنا ءسىڭسىن»، - دەپ تالاي ايتتىم. ءالجاپپار: «ايتتىم، كەلەتىن بولدى»، - دەيدى. بىراق ولجاستىڭ توبەسىن دە كورمەيسىڭ. مەن ولجاستىڭ كەزىندە جازۋشىلار وداعىنىڭ حاتشىسى بولدىم. سىن كەڭەسىن باسقاردىم. پرەزيديۋم مۇشەسى بولدىم. ءانۋار دا، ولجاس تا وداقتىڭ ىشكى تىرلىگىنە دەندەپ كىرە الماي كەتتى. ومىرلەرىن ماسكەۋدە، شەتەلدە وتكىزدى. بۇعان عابيت تە، عابيدەن دە قارسى بولعان كەزىندە. سول كەزدە ورىسشا جازاتىنداردى باسشىلىققا قويۋ «مودا» بولدى. مىناۋ قىرعىزدار دا، تۇركمەندەر دە سولاي ىستەدى. كەلەشەك ورىستا دەگەن تۇسىنىكتىڭ ىقپالى عوي. وعان ريزا بولماعانداردىڭ ىشىندە ءابدىجامىل دە، مەن دە بولدىم. ءوز باسىم قارسىلىققا شىعىپ، جاعالاسقان جوقپىن.
- كەزىندە الىپتارىمىز نەگىزىن سالعان، تۇعىرىن قالاعان ادەبيەت عىلىمىنىڭ بۇگىنگى جاعدايى تۋرالى نە ايتاسىز؟
- قازىرگى ادەبيەت عىلىمى پۋبليتسيستيكاعا قاراي كەتىپ بارادى. وعان دا تۇسىنىستىكپەن قاراۋ كەرەك شىعار. بەلينسكيدىڭ «ادەبيەتتە جانرلاردىڭ شەكاراسىن مەملەكەتتىڭ شەكاراسىن كورسەتكەندەي سىزىپ كورسەتۋ قيىن»، - دەگەنى بار. ءبىر جانردىڭ ءبىر جانرعا ىقپالى ماننىڭ ءۇنى. بىراق بىزدە ادە-بيەتتىڭ عىلىمي مازمۇنىن اشۋدىڭ ورنىنا بايانداۋ باسىم. عىلىمنىڭ ادامى ازايىپ كەتتى. كادر جوق. ادەبيەت عىلىمى سولاي كۇن كورىپ جاتىر. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا، بىزدەن كەيىن دە قانشاما جاپ-جاس جىگىتتەر وسى سالاعا ويىستى. ب.مايتانوۆ، ب.ىبىرايىم، ق.ابدەزۇلى، ج.دادەباەۆتار قانداي جاقسى كەلىپ ەدى عىلىمعا. وسىدان كەيىنگى بۋىننان بۇنداي شوعىردى كورە الماي جاتىرمىز. ادەبيەتتى زەرتتەپ ءبىر باسپا تاباق ماقالا جازۋ ءۇشىن، كەمىندە ءجۇز باسپا تاباق كىتاپ وقۋىڭ كەرەك. ولار جونىندە جازىلعان ەڭبەكتەرمەن تانىسۋ كەرەك. ەلدىڭ ءبارى سودان قاشادى. قاشقاننان سوڭ وتكەن تاريحتى بىلمەي شىعادى. ادەبيەت زەرتتەۋشىنىڭ تاريحي مالىمەتتەردى، ادەبي پروتسەستى جاقسى ءبىلۋ قاجەت. ەكى كۇننىڭ بىرىندە تەلەديداردان، گازەتتەن تۇسپەيتىن كەيبىر جاس ادەبيەتشىلەر كەشەگىنىڭ ءبارىن يگەرىپ الدى دەپ ايتا المايمىن. ولاردىڭ وزدەرىنە دە تالاي ايتتىم.
ال ەندى وسى عىلىمعا كوڭىل بولمەۋىمىزدىڭ ۇلتتىعىمىزعا، ەلدىگىمىزگە تيگىزەر زاردابىن مولشەرلەۋدىڭ ءوزى قيىن. عىلىمدى عىلىم دەپ قاراپ، تەرەڭىرەك بارلاۋعا ەشكىمنىڭ بارعىسى جوق. اشىعىن ايتايىن، ءبىز وسى دەڭگەيگە وپ-وڭاي جەتكەندەي كورىنەمىز، جاستارىمىز بىردەن بىزدەي بولا سالعىسى كەلەدى. ءبىز كىشكەنە بىردەڭە تانىساق، بىلسەك الپىس-جەتپىس جىل عۇمىرىمىزدى ارناپ جەتتىك. سوسىن عىلىمعا بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەت تاراپىنان دۇرىس كوڭىل بولىنبەي جاتقانى جاسىرىن ەمەس. بىلتىر «نۇر وتان» پارتياسىندا عىلىم جونىندەگى زاڭدى تالقىلاۋ بولدى. بارمايىن دەپ ەم، مارقۇم سالىق زيمانوۆ: «بارىپ قايتايىق، ويىمىزداعىنىڭ بارلىعىن ءبىر ايتىپ قالايىقشى»، - دەگەن سوڭ باردىم. قاتتى-قاتتى سوزدەر ايتتىم. ولار «عىلىمعا اقشانى ءبولىپ جاتىرمىز»، - دەيدى. «مەن عىلىمي قىزمەتكەردىڭ قالتاسىنا اقشا تۇسكەن جوق» دەيمىن. ولشەم عىلىمي قىزمەتكەردىڭ قولىنا تيگەن قارجىمەن باعالانادى ەمەس پە. جاقسى ايلىق تولەنسە، قارقىندى جۇمىس ىستەلەدى. باسقاعا الاڭدامايدى. قازىر بىرنەشە جەردە جۇمىس ىستەۋگە ەلدىڭ ءبارى ۇيرەنىپ الدى. ءار جەردە ىستەگەن جۇمىستا نە بەرەكە بولسىن. مەن ينستيتۋتتان ديرەكتورلىقتان كەتكەندە ءبولىم باسقارۋعا باردىم، كەيىن وعان قۇلبەكتى ۇسىندىم، «ءجوندى اقشاسى جوق» دەپ ول كەتتى. ونان كەيىن بەكەن كەلىپ، ول دا ايالدامادى. دوكتورلار تۇراقتامايتىن بولعان سوڭ كانديدات بولسا دا نۇرداۋلەتتى شاقىرىپ الدىم. جاعداي وسى...
- سىر-سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
سۇحباتتاسقان ىرىسبەك دابەي.
«قازاق ادەبيەتى» گازەتى
