«سۇزەگەن سوزدەن» ءۇزىندى
وسپانحان اۋباكىروۆ
ارمىسىزدار، ارداقتى، اقجارقىن، اقپەيىل، اقكوڭىل، اينالايىن، ادامدار! ءار پەندە كۇندە ەلۋگە تولىپ توي جاساي بەرمەيدى عوي. سول سەكىلدى جاڭا جىل كۇندە بولا بەرمەيدى. وسى، جىلىندا ءبىر كەلەتىن جاڭا جىلىمىزدى كوپتەن كورمەگەن جاقسى جەكجاتتارىمىزداي، جەلماياسىنان جىبەك كىلەمگە ءتۇسىرىپ، تورىمىزگە وتىرعىزايىق.
ال، تورىڭىزدە وتىرعان جاڭا جىلىڭىز قۇتتى بولسىن!
جايدارى جاقسى جىلىڭىزدىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ستارتتا تۇرعان شامپاندارعا جول بولسىن دەيمىز. تارس!!!
ءويدويت دەگەن-اي
(سىقاق).
وسپانحان اۋباكىروۆ
ارمىسىزدار، ارداقتى، اقجارقىن، اقپەيىل، اقكوڭىل، اينالايىن، ادامدار! ءار پەندە كۇندە ەلۋگە تولىپ توي جاساي بەرمەيدى عوي. سول سەكىلدى جاڭا جىل كۇندە بولا بەرمەيدى. وسى، جىلىندا ءبىر كەلەتىن جاڭا جىلىمىزدى كوپتەن كورمەگەن جاقسى جەكجاتتارىمىزداي، جەلماياسىنان جىبەك كىلەمگە ءتۇسىرىپ، تورىمىزگە وتىرعىزايىق.
ال، تورىڭىزدە وتىرعان جاڭا جىلىڭىز قۇتتى بولسىن!
جايدارى جاقسى جىلىڭىزدىڭ قۇرمەتى ءۇشىن ستارتتا تۇرعان شامپاندارعا جول بولسىن دەيمىز. تارس!!!
ءويدويت دەگەن-اي
(سىقاق).
شىلپاق، مىرقان، توتان بار،
ءيا، ايتپاقشى، بوتان بار،
تەاترعا باردىق.
كونتسەرت باستالدى، زال تىندى.
ءبىر قىز اريا شىرقادى،
- مىنا سورلى وڭەشىن جىرتادى -
دەگەنى عوي اڭكىلدەپ،
ءبوستىبايدىڭ مىرقانى.
كەلەسى نومەر بي بولدى،
- بيدەن جانىم ي بولدى.
دەپ ەدى توتان،
ال بوتان:
- وي، شىركىننىڭ سيراعى-اي،
قالاي ءجۇر ەكەن قيراماي.
بەل دەگەنىڭ سىم ەكەن،
شىركىننىڭ كۇيەۋى كىم ەكەن؟
- ءوي، مۇنىكى دالباسا،
ارى شاۋىپ ءبىر وتەدى،
بەرى شاۋىپ ءبىر وتەدى.
باسىن يەدى دە كەتەدى -
دەپ شىلپاق كەكەدى.
مىنە بىرەۋ كۇلىپ شىقتى،
ەكى جەڭىن ءتۇرىپ شىقتى.
ءا دەگەنشە ءبىر ءاندى،
باستىرمالاتىپ «ۇرىپ» شىقتى.
- ءويدويت دەگەن-اي،
قايران كەمەل-اي.
- ولمە، كەمەل، ولمە،
ولسەڭ قايتىپ كەلمە، -
دەپ ءبىر جاقتان بوتاڭ،
ءبىر جاقتان توتان،
ارت جاقتان مىرقان،
ءوي، كىلەڭ ءبىر تىرتاڭ،
ءدال ءبىر قوي قايىرعانداي،
ايقاي دا ۇيقاي:
- وي، پالە-اي!
- وي، يت-اي!
***
قوشەمەتىنىڭ سيقى-اي.
قۋىستار مەن تۇكپىرلەر
ءبىزدىڭ سىقاقتارىمىز وقۋشى جۇرتشىلىققا قۋىستار مەن بۇرىشتار، تۇكپىرلەر مەن ۇڭگىرلەر ارقىلى تارايتىن سەكىلدى.
ولاي دەيتىنىم رەسپۋبليكامىزدا شىعاتىن ءاربىر گازەت، جۋرنالدىڭ سىقاق ءۇشىن ارنالعان ءبىر قول ءسۇرتىم ورنى بار. ول ورىنعا وزدەرى سىقاقتىق مىنەزىنە وسى لايىق بولار دەپ، «سىقاق بۇرىشى»، «سىقاق قۋىسى»، «سىقاق تۇكپىرى»، «سىقاق ۇڭگىرى»، «سىپىرعىش»، «وشاعان»، «قاشاعان»، «نايزا»، «مىلتىق»، «قىلىش»، «زەڭبىرەك»، «توپان سۋ»، «اقىرزامان»، «ءازازىل»، «ازىرەيىل»، «مۇڭكىر-ناڭكۇر» دەپ ات قويعان.
مىنە، وسى اتالعانداردىڭ ء(بىرازى مەنىڭ كىنامنان ارتىق اتالىپ كەتىپتى. - و.ءا.) ىشىندە سىقاقتى ۇزبەي ۇنەمى ۇدەتە جاريالاپ وتىراتىن اتىشۋلى (جاقسى دەگەن ماعىنادا) جۋرنالىمىز «مادەنيەت جانە تۇرمىستىڭ» «وشاعان» ءبولىمى. مۇندا بۇگىن اكەلگەن سىقاق ەرتەڭ ەمەس، كەشە شىعىپ جاتادى.
سوسىن سىقاقتى توقتاتپاي قوي توعىتقانداي توپىرلاتىپ جاريالاپ تۇراتىن ساتيريكتەردىڭ تريبۋناسى سەكىلدى جۇرتقا ايگىلى ءبىر ورىن بار. ول قازاق راديوسىنىڭ ادەبيەت دراما رەداكتسياسىنان اي سايىن شىعىپ تۇراتىن «قالاقاي» اتتى ساتيرالىق جۋرنال.
ال وسى راديومەن ىرگەلەس قازاق تەلەۆيزياسى سىقاق كورسە جىن كورگەندەي بولادى. ءبىزدىڭ سىقاقشىلاردى ولار بارا قالسا «كوسەنى ۇيگە كىرگىزبە...» دەگەن ۇرانمەن الماتىعا ايالداتپاي، ۇزاتىپ نارىنقولعا دەيىن قۋادى. مىناداي ديالوگ:
اۆتور. سىقاق اكەلىپ ەدىم...
تەلەۆيزيا رەداكتورى (وقىپ كورىپ). باستىقتارعا تيەتىن سەكىلدى.
اۆتور. شىراعىم-اۋ، بۇل مىسال مەن باستىقتارىڭنىڭ اراسى «جەر مەن كوكتەي» ەمەس پە؟ بۇل «جاپالاق» دەگەن مىسال. ال، سەنىڭ باستىعىڭ جاپالاق ەمەس قوي ءبىر جاقسى جەرى. سوسىن ءوزىڭ قاي باستىقتى ايتىپ وتىرسىڭ؟ ءوزىڭنىڭ وسىنداعى باستىعىڭ با، جوق باستىقتارىڭنىڭ باستىعى ما؟
تەلەۆيزيا رەداكتورى (ازىلدەپ). باستىق كوپ قوي دۇنيەدە (پاۋزا). سەن قۇدايدى، جىن-شايتاندى، پەرىنى، مولدالاردى جامانداپ جازساڭشى. بىزدە سولار تەز كەتەدى.
مىنە، كورىپ وتىرسىزدار، ولارعا مولدا، جىن-شايتان، پەرى كەرەك. ال باسقا تاقىرىپتاعى مىسال-سىقاقتىڭ ءبارىن ولار «باستىقتارعا تيەتىن سەكىلدى» دەگەن سەبەپپەن وزىڭە قايتارىپ بەرەدى. ال سوسىن ۇيگە كەلىپ تەلەۆيزور قارايسىڭ. موسكۆانىڭ پلەنكاعا تۇسىرگەن پلەنكالارىن بەرەدى. و، سىقاق! ۋداي سىقاقتار. جانارىڭنان شوشىتادى. راحات! «ۇلكەندەر ءۇشىن مۋلتفيلم»، «بۇكىلوداقتىق «فيتيل» اتتى ساتيرالىق كينوجۋرنال». بۇلار مىناۋ باستىق، مىناۋ باعىنىشتى، مىناۋ مولدا، مىناۋ جىن دەپ ءبولىپ جاتپايدى، - شەتىنەن سويىپ شىعادى. موسكۆا وسىلاي ساباپ جاتقاندا الماتىنىڭ نەسى بار ەكەنىنە تۇسىنە الماي قويدىق.
ال «جۇلدىز» دەگەن «قازاق ادەبيەتىنە» قاراعاندا تالىستاي كىتاپ قوي. وسى جۋرنالدىڭ نومەر سايىن ساتيراعا 4-5 بەت ارناپ تۇراتىن ءجونى بار ەدى. «جۇلدىزعا» ەكى-ءۇش اي ارالاپ سىقاق شىعادى، ونىڭ ءوزى سوڭعى سوناۋ بەتتەر رەدكوللەگيا مۇشەلەرىمەن ارالاسىپ جۇرەدى. سول ءبىر شۋماق-جارىم شۋماق سىقاق ولەڭنىڭ ۇستىندە «جۇلدىزدىڭ» نايزاسى» دەگەن رۋبريكا تۇرادى. ۇيا سەكىلدى.
ال «جۇلدىزدىڭ» سوڭعى ءتورت-بەس بەتىندە سىقاق اڭگىمە، ولەڭ، ەپيگرامما، پاروديا، ەتيۋد، ەل اۋزىنان دەگەندەردىڭ ءبارى جۇرسە قانداي جاراسىپ تۇرار ەدى. وسىنى ءبىر ويلاسا سىراعاڭ (ماۋلەنوۆ) ويلايدى دەۋشى ەدىك، ەندى مىنە سونى سىراعاڭ دا ويلاماي وتىرعان سەكىلدى.
ساتيراعا نازار جوق، قامقور جوق، تۋعان-تۋىسقان جوق دەپ «جىلاپ» وتىرعانىم وسى.
قانداي ولەڭ بولماسىن، ولەڭ «كوز جاسى». ال «كوز جاسىن» باعالاي كەرەك.
مەنىڭ تانىستارىم
ء(ازيز نەسيننەن)
«شىعاسىعا يەسى باسشى» دەگەندەي كوبىنە ءوزىمىز سورلى باسىمىزعا داۋ بايلاپ، بالە تاۋىپ الامىز. مەن سىزدەرگە ءوز باسىمنان وتكەن ءبىر حيكايا ايتىپ بەرەيىن.
تۇرىك فيلمدەرىنىڭ ءبىرىنشى فەستيۆالى ءوتىپ جاتقان دا كەڭىردەگىمدى سوزىپ ءجۇرىپ بىردە-ءبىر كينو قالدىرماي ءتۇپ-تۇگەل كورىپ شىعۋعا تىرىستىم. بايقاسام، وتاندىق ءفيلمدى تۇسىرۋدەن گورى ونى كورۋ قيامەتتەن قيىن ءىس ەكەن. رەنجىپ وتىرىپ تالىپ قالىپپىن دا، تەاتردىڭ ەدەنىنە ەتبەتىمنەن ءتۇسىپ قۇلاپپىن. ءاربىر بولعاندا مەتين دەگەن ءبىر جولداسىم سۇيەمەلدەپ دالاعا شىعارىپ تاكسي توقتاتتى.
- اپپاق قۋداي بولىپ كەتىپسىڭ، بەتىڭدە قان جوق، ءسول جوق، - دەپ مەتين مەنى ماشيناعا وتىرعىزدى.
- جامان بوپ تۇرمىن، - دەدىم مەن.
- ءبىزدىڭ فيلمدەر ادامنىڭ جان دۇنيەسىن مۇنشاما كۇيزەلتەدى دەپ ويلاماعان ەدىم.
ءسوز رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن، ءبىزدىڭ وتاندىق فيلمدەر جانىڭنىڭ جالعىز پەرنەسىنە ءتيىپ ەگىلتەتىن، ەڭىرەتەتىن ەستىمەگەن جىن.
باس كەيىپكەر رولىندە وينايتىن جىگىت قىپ-قىزىل قىزعا ون-ونبەس مەتر جەردەن قادالا قاراسا بولعانى، قىز ۇيالماي-قىزارماي ءتاتتى تۇرىمەن جانتايا كەتەدى... بۇل ارينە زورلىق قوي، دەگەنمەن قىز: «كەت ءارى، ءيتتىڭ بالاسى!»، «قويشى دەيمىن مەن ساعان»، «ءۇيباي-اي، اياشى اعا-تاي» دەيدى. وسىنداي سوزدەردى ەستىدىم دە ءولدىم دە قالدىم.
تەڭىز ايالداماسىنا جەتتىك تە تاكسيدى جىبەردىك. مەن مەتيننىڭ يىعىنا سۇيەنىپ سۇيرەتىلىپ ارەڭ كەلەمىن. كۇن ساحاراداعى ىستىقتاي ورتەپ بارادى. تەڭىز ايالداماسىندا قۇرشا قۇجىناعان حالىق. ەكەۋمىز دە ەنتىگىپ كەمەگە بەت الىپ سۇيرەتىلىپ كەلەمىز. جەتتىك. كەمەنى كۇتىپ تۇرمىز. جاعالاي قاققان تەمىر قاقپالار توبەڭە ۋ قۇيعانداي اۋىر قايعى جۇكتەيدى. قازىر قاپتاعان قارا تەمىرلەر اشىلىپ اماندىق بولسا كەمەگە مىنەمىز.
بىرەۋ يتىنە كىرىپ دورەكى دەنەسىمەن مەتين ەكەۋمىزدىڭ ارامىزعا الپامساداي بولىپ تىعىز تۇرىپ الدى. تاعى ءبىر تاعالى اتتاي بىرەۋ كيمەلەپ كەپ الگى ءداۋ مەن مەتيننىڭ اراسىنا ارىستانداي بوپ تۇرا قالدى. سونىمەن ءبىزدىڭ ارامىزدا ەكى بىردەي بوتەكەسى بوتەن بوگدە ادامدار تۇر. ار جاعى قاپتاپ كەلە جاتقان قاراقۇرىم جۇرت. توپتان توپىر مەنى ءبىر جاققا، مەتيندى ءبىر جاققا ەكشەپ جىبەردى.
مەن وعان:
- كەمەدە كەزدەسەمىز، - دەپ قالىڭ قىسپاقتىڭ اراسىنان قىسىلىپ داۋىستادىم.
ول دا ماعان:
- ءاي، سورلى سەن اۋىرىپ تۇرسىڭ، ءبىر ورىن تاۋىپ وتىرىپ ال، تۇرما ولاي، - دەپ قالىڭ جۇرتتىڭ اراسىنان ايقايلايدى.
مەنى سەڭ سوققانداي بىرەسە مىنا شەتكە، بىرەسە انا شەتكە اپارىپ سوعادى. مەتين كوزدەن عايىپ بولدى. بەيشارانىڭ قاپتاعان قالىڭ باستىڭ اراسىنان شوشاڭداعان قولى كورىنىپ، داۋىسى ەستىلەدى.
- ءازيز، مەن سەنى كەمەدە تاۋىپ الامىن! اداسپا!
كەمەگە كىرەر تەمىر ەسىكتى اشتى-اۋ.
لاپ قويعان جۇرت مەنى سەڭ سوققان بالىقتاي جوعارى پالۋباداعى «ليۋكس» سالونىنا ءبىر-اق الىپ ۇردى. بوس كرەسلوعا سۇلاي كەتتىم. سالدەن سوڭ ينە تۇسەر ورىن قالمادى. مەتين كورىنبەيدى. مەنىڭ قۇلاعىم دىڭىلداپ، كوزىم قاراڭعى تارتىپ، باسىم اينالىپ ءالى قالپىما كەلە الماي ماڭگىرىپ وتىرمىن.
مەنىڭ قارسىمدا ەكەۋ وتىر. ءبىرى - كوزىلدىرىك كيگەن قاسقاباس، مەن قاتارلى ادام. ەكىنشىسى پالۋان دەنەلى، ەكى يىعى استاۋداي وتىز شاماسىنداعى ادام. ءوزى ولەردەي گۇجىلدەپ سويلەيدى. ءبىر بايقاسام قاسقاباس ءتورتىنشى بەتىندە مەنىڭ اڭگىمەم باسىلعان ءبىزدىڭ گازەتتى وقىپ وتىر ەكەن.
- قاسقاڭ جازعان-اق ەكەن، - دەدى قاسقاباس «پالۋانعا» قاراپ.
بۇل سوزگە جانىم كىرىپ جەتىسىپ قالدىم. بالكىم مەنى تانىپ وتىرعان بولار دەپ ويلاپ ساسقانىمنان تەڭىز جاققا قارادىم.
«پالۋان» اۋزىن قيسايتا كۇلىپ گۇج ەتە قالدى.
- ونداي يتتەر جازادى!
مەنىڭ ورنىمدا ءسىز قايتەر ەدىڭىز؟
مەن ەستىمەگەن ادامشا الگىلەردىڭ قورلاۋ سوزىنە ەلەڭ ەتپەي وتىرا بەردىم. ءبىر جاقسى جەرى بۇلار مەنى تانىمايدى ەكەن! ولاي بولسا نە دەسە و دەسىن.
«پالۋان» ءسال ۇندەمەي وتىرىپ تاعى گۇج ەتە قالدى.
- سۇرقيالار قيىستىرىپ جازادى. بىراق ونىڭ بىلجىراعى كىمگە كەرەك؟
مەن ەكىنىڭ ءبىرىن ىستەۋىم كەرەك. نە كەڭىردەكتەن الۋىم كەرەك، نە تۇرىپ كەتىپ قالۋىم كەرەك. تۇرۋعا شامام جوق. تۇرعان كۇننىڭ وزىندە مىناداي توپىردىڭ اراسىندا ءبىر اتتاۋعا مۇمكىن ەمەس. «ءبارىبىر مەنى تانىمايدى. بىلگەنىن دەسىن. ماسەلە بۇل ەكەۋىنىڭ سوزىندە ەمەس. ەڭ قىزىعى بۇلارعا مەنىڭ تۆورچەستۆومنىڭ ۇنايتىندىعى. كەيدە ءبىز شىعارمانىڭ كوركىنە قاراماي اۆتوردىڭ كوڭىلىنە جاقىنىمىزدى ماقتايمىز».
سونىمەن مەن تۇك بىلمەيتىن تۇلەيشە تىرس ەتپەي وتىرا بەرۋدى ءجون كوردىم.
قاسقاباس تۇرىپ:
- ءسىز ونى تانيسىز با؟ - دەدى.
«پالۋان» تاعى اۋزىن قيسايتا كۇلىپ:
- مەن بە؟ ارينە تانيمىن، - دەدى.
مەن «پالۋانعا» ۇرلانا قارادىم. «مۇمكىن ءبىر كەزدەردە بىرگە قىزمەت ىستەگەن تانىسىم بولار؟ جوق، مەنەن كوپ كىشى سەكىلدى. ءبىرىنشى رەت كورىپ وتىرعان ادامىم. «پالۋان» تاعى سويلەپ كەتتى.
- تانىس دەگەن ءجاي ءسوز. مەن ونى ءوزىم قولدان جاساعانداي تانيمىن. سول دا ءسوز بە ەكەن؟!
قاسقاباس تاڭقالدى.
- شىن ايتاسىز با؟ قىزىق ەكەن! بۇل اۆتورمەن مەنىڭ دە ءبىر كەزدەسكەنىم بولعان. اڭگىمەسىن وقىپ وتىرىپ دۇرىس ادام بولار دەپ ويلاپ ەدىم.
بۇلار شىندىعىندا مەنىڭ تانىسىم بولۋلارى مۇمكىن. وتىرىك تانىماعان بولىپ، نە بولسا سونى ادەيى كوزىمە ايتىپ، كولگىرسىپ وتىرعان بولار. ەگەر شىنىندا وسىلاي ىستەپ وتىرسا، پوليتسيا بولىمشەسىنەن ءولىمشى بولىپ شىعاتىنىمىز ءسوزسىز.
- جازۋىن جازادى، - دەدىك، - دەيدى گۇجىلدەگەن «پالۋان»، - الايدا سونىڭ شاتپاعىندا ءىلىپ الارلىق نە بار؟ دىم دا جوق. شىنىمدى ايتسام، سىزگە وتىرىك ماعان شىن، ونى ادام قاتارىنا جەتكىزگەن مەن.
- قوي.
- قوياتىن تۇگى جوق. بۇل مەنىڭ وسى ومىرىمدەگى جاساعان ۇلكەن اقىماقتىعىم. بۇل جازۋشىسىماقتىڭ اكەسى سۋ كەشىپ جۇرگەن بالىقشى ەدى. ءبىزدىڭ كوشەدە تۇراتىن.
- ءسىز بايقاۋىمشا، كونيدەن بولدىڭىز عوي - دەپ سۇرادى قاسقاباس.
- ءيا، سول جەردەنمىن. ونىڭ اكەسى ءومىر بويى بالىق اۋلاۋمەن بولدى. ولار كوشىپ كەلگەن كونيدە تەڭىز بولماعاندىقتان اكەسى كەپكەن بالىق ساتىپ ساۋدا ىستەپ ءجۇرۋشى ەدى.
بۇل ەكەۋىنىڭ اڭگىمەسى جۇرتتىڭ اۋزىنان سۋىن اعىزىپ ەنتەلەتىپ قويعان ەدى.
مەن نە دەرىمدى بىلمەي تەرىمدى سۇرتۋمەن وتىرمىن. ەگەر قاسىمدا مەتين بولسا، تۇرىپ كەتىپ قالار ەدىم.
- ءبىز ءبىر كلاستا وقىدىق، - دەيدى «پالۋان»، - ونى بوقمۇرىن دەپ اتايتىنبىز.
«ءوي، وتىرىكشى، سۋايت. مەن ەشقاشان كونيدە بولعان ەمەسپىن.»
- مەنىمشە ول اڭگىمەلەرىن بۇركەنشەك اتپەن جازاتىن بولۋ كەرەك، - دەدى قاسقاباس. - ال شىندىعىندا ونىڭ اتى-ءجونى باسقا.
- دۇرىس ايتاسىز، - دەپ قۇپتادى، «پالۋان». - ونىڭ ناعىز اتى - ءدۇرمىش . ولار ءبىر ۇيدە ون ءتورت ۇل ەدى.
- قايداعى ون ءتورت بولسىن،- دەپ كۇمان ايتتى جولاۋشىلاردىڭ ءبىرى.
- ءيا، ون ءتورت ەدى. ءبارى بالا كۇندەرىندە ءولىپ قالدى. سوندىقتان اكە-شەشەسى مۇنى ءدۇرمىش دەپ اتاپ كەتكەن. مەكتەپتە الاقانى قىشىعان بالالاردىڭ ءبارى شىرىلداتىپ سونى سابايتىن. مەن عانا سوعان جاق بولىپ قورعاۋشى ەدىم. ادەبيەتتەن ەمتيحان تاپسىرعاندا اۋزىنا كەلگەنىن سويلەپ شاتپاقتاعانى ءالى ەسىمدە. مۇعالىم بوقمۇرىنعا جەتە ازىرلەنۋىنە قوسىمشا ۋاقىت بەردى. مەنىڭ جازىپ بەرگەن قاعازىما قاراپ ارەڭ دەگەندە جاۋاپ بەرىپ كەلەسى كلاسقا ءوتىپ ەدى. الايدا، ونىڭ تۇلەيلىگىنە شىداي الماي مەكتەپتەن شىعارىپ جىبەردى. ودان بەرى كوپ جىل ءوتتى. ءبىر كۇنى الگى تۇلەيىم ستامبۋلدا ءجۇر. بەيوعلۋمەن كەلە جاتسام بىرەۋ بۇرىشتا قىلقىندىرىپ جاتقانداي ايعايلايدى. جەيدەنىڭ جەڭىنە كەرەكتى ىلگەك ساتىپ تۇر. كوشەدە اينا-تاراق ساتاتىن ساتۋشى ەكەن. «ءاي، سورلى تۇلەيىم-اي، - دەيمىن مەن. - ابدەن جەتكەن ەكەنسىڭ». «سۇراما باۋىرىم، يت بولدىم عوي»، - دەيدى الگى. مونشاعا الىپ بارىپ سۋعا ءتۇسىردىم. ەسكى-قۇسقى كيىمدەرىمدى بەردىم. قالتاسىنا ءجۇز لير سالىپ: «قينالساڭ كەلىپ تۇر، كومەكتەسەمىن» دەيمىن. داندەپ العان قۋ نەمە كۇندە تەلمىرىپ تيىن سۇراپ مازامدى الدى.
بۇكىل كەمەدەگى جولاۋشىلار اۋىزدارىن اشىپ اڭقيىپتى دا قالىپتى.
جۇرتتىڭ قۇنىعا تىڭداپ ۇيىپ تۇرعانىن بايقاعان «پالۋان» داۋىسىن كوتەرىپ جەلپىنە سويلەدى.
قاسقاباس:
- ول قايتا-قايتا اقشانى قانداي ماقساتقا سۇراپ ءجۇر، - دەدى. «پالۋان» مەنسىنبەگەن تۇرمەن ەزۋىن قيسايتىپ:
- كارتاشىلاردىڭ ءبارى سول، جانىم. ولاردا اقشا تۇرۋشى ما ەدى؟ - دەدى.
- ءبالى، سولاي دە، شاماسىنا قاراماي كارتا وينايدى دە.
- ويناعاندا قانداي، ءتۇبىن تۇسىرەدى. بار اقشاسىن كارتاعا سالىپ، اكەسىنىڭ سوڭعى كوستيۋمىن ساتىپ جىبەرىپتى. سول ءۇشىن اكەسى بالاسىن قارعاپ-سىلەپ، ۇيىنەن قۋىپ جىبەرىپتى. مىناداي جاعدايىن ەستىگەن سوڭ، الباستىم ۇستاپ قاتتى جىنىم كەلدى. سودان كەيىن اقشا سۇراپ كەلگەن ەكەن، جەلكەسىنەن جەتى قويىپ دالاعا لاقتىرىپ جىبەردىم.
- دۇرىس iستەگەنسiڭ، - دەدى قاسقاباس ەزۋلەتە كۇلىپ.
اڭگىمەنىڭ ءدامىن الىپ العان جۇرت الاقاندارىمەن قۇلاقتارىن قالقالاپ «پالۋاننىڭ» اۋزىنا كىرىپ كەتەردەي ءولىپ بارادى.
- ودان ءارى نە بولدى؟ - دەپ تاقاقتايدى قاسقاباس.
- سودان بەرى ەسىگىمنەن سىعالامايتىن بولدى. ولەرمەن نەمەدەن اۋلاق بولۋ كەرەك.
اڭگىمەگە ءىشى شىعىڭقىراعان ءبىر جىگىت كيلىكتى.
- ءبارى دۇرىس، - دەدى ول. - ونى مەن دە تانيمىن. بۇتىنداعى شالبارىنا دەيىن تالاي ۇتقىزعان. ءبىر كۇنى ونى ءبىزدىڭ كلۋبتا يتشە تەپكىلەپ تەزەگىن شىعارعان.
- ودان ءبارىن كۇتۋگە بولادى. تاڭ قالاتىن تۇگى جوق! نە ءۇشىن سوعىپ ءجۇر، - دەدى «پالۋان».
- ەكىقابات ايەلگە تيىسكەن دەدى مە، سونداي ءبىر يتتىگى بولسا كەرەك،
- ە-ە-ە-ەح، - دەپ كۇرسىندى ءبىر سۇر جىگىت، قىتقىل، اشۋلى داۋىسپەن.
- ونى ۇرماسقا بولمايدى، مىرزالار. مىسالعا مەن ءوزىمدى الايىن، شىبىننىڭ شەكەسىنە شەرپەگەن ادام ەدىم. سونى ءۇش رەت ۇيەلەتىپ تۇرىپ سوقتىم. ول قۇشاقتاسىپ وتىرعان ەكى جاستىڭ قىلىعىن قىزىقتايتىن قۇرعاق قۇمارتۋ اۋرۋمەن اۋىرادى. مۇنداي وگىز ىنتا ادامداردىڭ بولاتىنىن بىلەسىزدەر. بۇلار تۇبىندە اعاشقا، تەلەگراف باعانالارىنا شىعىپ الىپ، تەرەزەمىزگە تەلمىرىپ قىزىعىمىزعا قاراپ وتىرعانى. مىرزالار، قۇداي مەن ءوزىمنىڭ كەلىنشەگىممەن جاتاتىن بولمەدە شەشىنىپ جاتىپ تەرەزەگە كوزىم ءتۇسىپ كەتتى. قاراسام اعاشتىڭ باسىندا ءبىر ادام وتىر. مەن دالاعا جۇگىرىپ شىعىپ الگى ءيتتىڭ بالاسىن وتىرعان جەرىنەن جۇلىپ الدىم. سويتسەم الگى جازۋشىم ەكەن، قاپ بالەم كوزىڭدى ويماسام. تاياقتى الا سالىپ تاس ماڭدايدان بەردىم كەپ. اياعىما جىعىلىپ، تابانىمدى جالاپ: «وڭباي كەتەيىن، اعاتاي، ەندى سىعالامايمىن» دەپ جالبارىندى. بايقۇستى اياپ كەتتىم دە جىبەرە سالدىم. سوسىن نە بولدى دەيسىزدەر عوي، مىرزالار؟ كەلەسى كۇنى كەشكە الگى اعاشقا شىعىپ الىپ مەنىڭ تەرەزەمە سىعالاپ وتىر.
يەگى شايقالاقتاعان قاتپا شال اۋزىن سىلپ ەتكىزىپ.
- سەنىڭ قاسىڭدا قىز بولعان شىعار ارينە، - دەدى.
مەنى قۇرعاق قۇمار وگىزىنتا ارۋىمەن اۋىرادى دەگەن سۇر جىگىت ءسال كىدىرىپ جاۋاپ بەردى.
- مەن جالعىز ەدىم. تەرەزەدەن سىعالايتىن قۋ ناۋقاس بۇكىل قالادان قاس قاقپاي قاراپ وتىراتىن قاتىن تاپپاي مەنى قىزىقتايىن دەپ كەلسە كەرەك. سونىڭ الدىندا عانا قىزىم كۇيەۋ بالاممەن قاقىلىدجىداعى تۋىستارىمىزعا كەتىپ ەدى.
مەنىڭ جىنىم كەلدى. ءبارىنىڭ بەتىنە تۇكىرىپ «اقىماق!»، «ارسىز!»، «وسەكشى!» دەپ ايقايلاپ تۇرىپ ۇرىسقىم كەلدى. الايدا مۇنىمەن ءىس بىتپەيدى. مەن بىرەۋىنىڭ مۇرىنىن بەت قىلسام، بىرەۋى مەنىڭ مۇرىنىمدى ەت قىلۋى انىق. ەڭ بولماسا بىرەۋىن تانىسامشى. كورمەگەن كوگەرمەگىرلەر. مۇنداي دا بەتىمەن جالىقپاي جالعان ايتاتىن ارسىزدار بولادى ەكەن-اۋ! قينالماي قيىستىرىپ سوعىپ وتىر.
ءبىر جاستاۋ جولاۋشى:
- بىراق ءوزى جاقسى جازدى، - دەدى.
- ول ءسوز ەمەس، بالام، - دەدi بەرەت كيگەن كiسi. - باستى ماسەلە جان تازالىعى. ادام پاراساتتى بولۋ كەرەك.
جاڭعاقتاي قاتىپ قالعان اق شاشتى شال باسىن وكىنىشپەن شايقاپ بىلاي دەدى:
- قاپ! قاپ! حالقىمىزدىڭ اتىنا كىر كەلتىرەدى دەپ كىم ويلاعان. ول باتشاعاردى قولىنا قالام ۇستاتىپ جازۋشى قىلعان مەن ەدىم.
- ءسىز دە تانيسىز با ونى؟ - دەدى «پالۋان».
شال اۋىر كۇرسىندى.
- تانيسىز با دەگەن ءسوز بە ەكەن؟ ول بوس ءسوز. ونى ادەبيەتشى جاساعان مەن دەپ تۇرمىن عوي. باياعىدا مەن بيلەدجيكتە گازەت شىعاراتىنمىن. ءبىر كۇنى رەداكتسياعا قارا دومالاق ءتامپىش بالا كەلىپ جۇمىس سۇرادى. جانىم اشىپ كەتتى. شاماسى شايتان ءتۇرتتى بىلەم، تۇلەي نەمەدەن جۋرناليست شىعارعىم كەلگەنى. نانىن تاۋىپ، كۇنىن كورىپ كەتسە ماعان ومىرباقي راحمەتىن ايتا جۇرەر دەپ ويلادىم. نەگە عانا سوعان اعىمنان جارىلدىم ەكەم؟!
«پالۋان» تاپتىم دەگەندەي تىزەسىن سالىپ قالدى.
- ايتام عوي! ەندى ماعان تۇگەل تۇسىنىكتى. ە، ماعان قايتىپ كەلەردىڭ الدىندا ءسىزدىڭ گازەتتە قىزمەت ىستەگەن سونىڭ ءوزى دەڭىز.
مەن بۇلاردىڭ ۇياتسىز وتىرىگىن بۇدان ءارى تىڭدايعا ارىم جەتپەدى. كەتۋ كەرەك بۇ جەردەن! كەتۋ كەرەك پە، الدە بىلشيعان بەتتەرىنە تۇكىرۋ كەرەك پە؟ كەتكەنىم ءجون شىعار. سوسىن اۋزىنا كەلگەنىن وتتاسىن. وڭباعاندار! مەن ونىڭ بيلەدجيگىن ارى-بەرى پوەزبەن وتكەندە كورمەسەم تۇسىمدە كوردىم بە ەكەن. مەن ول جەردە ەشقاشان بولعان ەمەسپىن. مىنا شال قانداي گازەت جايلى كوكىپ وتىر؟!
مەن ورنىمنان تۇردىم. تۇرعانىم دا سول مەنى ورنىما بىرەۋ تاباندا جالپيا قالدى. الايدا اتتاۋعا شامام جوق. دىزەم دىرىلدەپ، باسىم اينالادى. جان-جاعىمدا ءيىن تىرەسكەن جۇرت مەنى ەسىككە قىسقانداي.
امالسىز «ءوزىمنىڭ تانىستارىمنىڭ ورتاسىندا قىبىرسىز تۇرىپ قالۋعا تۋرا كەلدى».
«پالۋان» مەنىڭ بىردە جەزوكشەلەر ۇيىنەن ۇستالىپ، پوليتسيادان جالاڭاش قاشىپ كەتكەنىم جايلى وتىرىك سوعىپ وتىر. بىرەۋ ونىڭ ءسوزىن ءبولىپ، مەنىڭ جاسىرىن بوعاۋىز رومان باستىرىپ جاستاردىڭ اراسىنا تاراتاتىنىم جايلى ايتىپ وتىرىك اشۋلانىپ وتىر. ونىڭ سوزىنە قاراعاندا ول مەنى الگىندەي بىلعانىش ىستەن باس تارتۋىم كەرەكتىگى جايلى ۇگىتتەپتى. تۇزەلمەيتىنىمە كوزى جەتكەن سوڭ، مەنى ۇيىنەن قۋىپ شىعىپتى دا، سودان بەرى مەنىمەن سويلەسپەيدى ەكەن. ءوزىنىڭ تاڭعاجايىپ فانتاستيكالىق اڭگىمەسىن الگى بىلاي تامامدادى:
- بۇل تا تۇك ەمەس! وكىمەت وعان ءتىپتى پارا بەرىپ وزىنە تارتسا دا، ەكى ءجۇزدى ماقالاسىندا وپپوزيتسيالىق پارتياعا جىنىن قۇسقانداي قۇسىپ، جەردەن الىپ جەرگە سالدى.
بىرنەشە ادام جاعالارىن ۇستاپ شوشىپ قالدى:
- نە دەيسىز، ويباي-اۋ!
- و-و-و!.. قايتالاپ ايتامىن، ونىڭ بىلىعى دەگەن بىلىق-اق.
«اپىر-اۋ، مىنالار نە دەپ تۇر؟ - دەپ جانىم شىعا جازداپ جاعامدى ۇستايمىن. - مۇمكىن مەن وزىمە بەلگىسىز جەڭىستەرگە جەتكەنىمدى بىلمەيتىن بەلگىسىز اۋرۋمەن اۋىراتىن شىعارمىن؟!»
ءوزىم ءجايلى تاڭعاجايىپ وقيعالاردى ءوزىم اڭ-تاڭ بوپ تىڭداپ تۇرمىن. مەنىڭ سۇرىقسىز قىلىقتارىم، وڭباعاندىعىم، يتتىگىم تىپتەن كوپ ەكەن.
بايقاپ تۇرسام مىنا جۇرتتىڭ ءبارى مەنى جاقسى بىلەدى ەكەن. وسىلار ماعان قيىن كۇندە كومەكتەسىپتى، وسىلار مەنى ادام قاتارىنا قوسىپتى. ءبارىبىر مەن ادال ادام بولا الماپپىن. سوسىن وسىلار مەنى «كەت وڭباعان ازعىن!» دەپ تەپكىلەپ قۋىپ شىعىپتى.
«مۇمكىن بۇلار باسقا بىرەۋ ءجايلى ايتىپ تۇرعان بولار» دەگەن ارىمدى اقتايتىن ءۇمىتتى وي كەلەدى.
- كەشىرىڭىز، افەندىم، ءسىز كىمدى ايتىپ تۇرسىز؟ - دەدىم مەنىڭ ءتۇرلى سۇرقيالىق ىستەرمەن شۇعىلدانعانىم تۋرالى ءبوسىپ تۇرعان جولاۋشىعا.
ول مەنىڭ اڭگىمەم باسىلعان گازەتتى كورسەتىپ اتىمدى اتادى.
- ءبىز وسى انتۇرعانعا جىنىمىز كەلىپ اشۋلانىپ وتىرمىز. ءسىز دە تانيسىز با مۇنى؟
- بىلەمىن.
- وۋ بەرى قاراڭدار، مىرزالار. مىنا افەندىم دە تانيدى ەكەن مۇنى! ءبارى جاپىرىلىپ ماعان قارادى. بىرەۋى تۇرىپ:
- سىزدىڭشە بۇل قانداي ادام؟ - دەدى.
- قالاي دەۋگە بولادى؟ ونشا جەتىسكەن ادام بولماۋ كەرەك شاماسى.
مەن تاعى دا بۇل مىلجىڭداردان تىسقارى كەتۋگە تىرمىسىپ باعىپ ەدىم بولمادى. قاراسام اناداي جەردە مەتين تۇر ەكەن. ول دا مەنى كورىپ قالىپ اتتان سالدى:
- ەي، ءازيز! ءازيز!
«ءاۋ» دەيىن دەسەم، مىنا مىلجىڭدار مەنىڭ كىم ەكەنىمدى ءبىلىپ قويادى. مەن بۇ جۇرتتى قولايسىز جاعدايعا دۋشار ەتۋىم ىقتيمال. ماسەلە وندا ەمەس. ءوزىم ەكەنىمدى بىلدىرسەم بۇلاردىڭ بۇكىل جول بويى ايتقان بوزا-بوقتىعىن جۇتىپ قويعان بولار ەدىم.
مەتينگە جاۋاپ قاتپاۋدى ءجون كوردىم.
ول ايقايلاپ قويار ەمەس:
- ءاي، ءازيز! جاعدايىڭ قالاي؟ ءازيز!
بۇرىلماي تۇرمىن. كەمەدەن تۇسكەندە ءبارىن تۇسىندىرەمىن.
تىرس ەتپەي تۇرعانىما اشۋلانعان مەتين جۇرتتى كيىپ جارىپ جانىما جەتىپ كەلدى.
- سەن نەمەنە، كەرەڭ بوپ قالعانسىڭ با؟ داۋىسىم قارلىقتى عوي.
- نە كەرەك وزىڭىزگە، افەندىم؟ - دەپ مەن وعان سالقىن قارادىم.
- جىندىمىسىڭ ءوزىڭ؟ سونداي دا قالجىڭ بولا ما؟
- قاتەلەسىپ تۇرسىز، افەندىم. ءسىز مەنى بىرەۋگە ۇقساتىپ تۇرعان بولارسىز.
- ەسىڭدى جي، ءازيز! ەكەۋىمىز قازىر كەمەگە بىرگە مىندىك قوي.
- مەن ءسىزدى تانىمايمىن.
جاڭا عانا قاۋقىلداسىپ جاتقان جولاۋشىلار ەندى ەكەۋمىزگە قاراپتى دا قالىپتى.
- سايقىمازاقتانبا ەندى، جەتەر ءازيز.
- قايداعى ءازيزدى ايتىپ تۇرسىز؟ مازا بەرىڭىزشى، افەندىم.
- سيقىرسىما، بولدى ەندى. ەكەۋمىز جاڭا عانا كينوتەاتردا بىرگە وتىردىق قوي. سەن اۋىردىم دەگەن سوڭ مەن تاكسي اكەلدىم.
- نە ساندىراقتاپ تۇرسىز؟ مەن ءسىزدى تانىمايمىن دەدىم عوي، افەندىم.
- جىندانعان شىعارسىڭ. ءازيز، سەن جانىم-اۋ، مەنىڭ جولداسىمسىڭ عوي. «اقشام» گازەتىنە اڭگىمەلەر جازاسىڭ. ولاي ەمەس دەشى.
- ساندىراق! ءسىز شاتىستىرىپ تۇرسىز.
- ءازيز!
- تاسكەنەشە جابىسقان نە دەگەن ادامسىز ءوزىڭىز؟ مازا بەرىڭىز، افەندىم.
- ءوي، بىردەمە كورىنگەن بە، ءازيز؟!
مەن قاسىمداعىلارعا بۇرىلىپ:
- كەشىرىڭىز، مىرزالار. مىنا مايلى كۇيەدەي جابىسقان كىسىگە قاتەلەسىپ تۇرسىز دەپ تۇسىندىرىڭىزدەرشى. سىزدەر بارلىقتارىڭىز ول ءجۋرناليستى بىلەسىزدەر. مەن مۇلدە باسقا اداممىن عوي، سولاي ەمەس پە؟
سوزشەڭ سۇر جىگىت تۇسىنبەگەن ادامشا يىعىن كوتەرىپ قويدى.
- قۇداي-اۋ، ءسىزدىڭ وعان ون قايناساڭىز سورپاڭىز قوسىلمايدى عوي؟ «پالۋان» دا ونى قوشتاپ قويدى.
- بىلجىراق! ول - ۇزىن بويلى جىگىت قوي.
قاسقاباس كەكەسىن كەيىپپەن كۇلەدى.
- ارينە، بۇل تۇسىنبەستىك، تۋىسقان. ول شالدىر-شاتپاق سىزدەن ساداعا كەتسىن. وعان ءسىزدىڭ قۇيتتاي دا ۇقساستىعىڭىز جوق.
مەن مەتينگە «كوردىڭ بە؟» - دەگەندەي سەسپەن قاراپ قويدىم.
- قاتەلەسىپ تۇرسىز دەسەم جابىسىپ بولمايسىز.
مەتين ىزا بولعاندىعى سونشا، ءوزىن-ءوزى قىلقىندىرىپ ولتىرۋگە دايىن تۇر.
- تۋف، اقىماق! - دەپ مەتين قولىن ءبىر سىلتەدى دە، كەتىپ قالدى.
مىنە، قادىكەيگە دە كەلىپ جەتتىك. ءبىز كەمەدەن ءتۇسىپ كەلە جاتىرمىز. «پالۋان» قالعان وتىرىگىن سوعىپ كەلەدى. ونىڭ ايتۋىنشا مەن ەۆروپانى ارالاپ قايتقان ساپارىمدا ايەلدەردىڭ نەيلون ءىش كيىمىن الا كەلىپپىن. مەنى پوليتسيا ۇستاپ الىپ قاماماق بولعاندا الگى «پالۋان» مەنى قۇتقارىپتى. ول از بولعانداي مەن توبەلەسسىز كۇنى وتپەيتىن بۇزاقى ەكەنمىن. ونىڭ ۇستىنە ءبىر كۇن كەبۋ جۇرمەيتىن ۋداي ماسكۇنەم كورىنەم.
اپىر-اۋ، مەن مۇنداي ادام ەمەس ەدىم عوي. ادامدارعا جاعۋ قيىن.
«جۇلدىز» جۋرنالى
