قارا بازاردا «قاڭعىرىپ»، جۇدەپ-جاداپ «جەتىمبۇرىشتا» جۇرەتىن اپتالداي-اپتالداي قازاق جىگىتتەرىن كورگەن سايىن قاراداي قىسىلاسىڭ. بۇل جالپى استانا بازارلارىنا عانا ءتان ەمەس، ەلىمىزدىڭ قاي قالاسىنا بارساڭ دا ءجيى كەزدەسەتىن قۇبىلىس.
كەيدە سولاردىڭ ابدەن كۇن قاقتاعان قاپ-قارا جۇزدەرىن كورگەندە افريكادان اداسىپ كەلىپ جۇرگەندەر مە دەپ، شاتاساتىنىڭ دا بار! كىم بىلگەن، قازىرگىدەي قارجىلىق داعدارىس كەزىندە «اداسۋشىلار» مەن «الداۋشىلار» از ەمەس قوي. بىراق بۇلار ەشقاندايدا افريكا ەمەس، اۋىلدان كەلگەن كادىمگى قارا دومالاق قازاقتار! بۇرىن قازاققا ايتىلاتىن تەڭەۋ – «قارا دومالاق» دەۋشى ەدىك… بىراق، الگىندەي جۇدەۋ جۇزدەر دومالاق دەگەننەن گورى «قارا تىرىقتار» دەگەنگە ءدوپ كەلەتىن سياقتى. ەكى قولعا ءبىر كۇرەك تاپپاي، بازار ماڭىندا ايتەۋىر ءبىر تىرلىك تابىلار دەپ تۇراتىن توپ جىگىتتىڭ جانە ءوزى ءبارى قازاق.
داعدارىستىڭ سالدارىنان توقتاپ قالعان قۇرىلىستىڭ قانشاما جۇمىسكەرى قازىرگى كۇنى تەنتىرەپ جۇمىسسىز قالعانى راس. مىنە، «جەتىمبۇرىشتى» جاعالاپ جۇرگەندەردىڭ دە كوبىسى – سول العاشىندا استانانىڭ قىزۋ قۇرىلىسىنا قاتىسامىز دەپ اۋىلدان اعىلىپ كەلگەندەر. 98-ءدىڭ سۇراپىل توقىراۋىنان تۇرالاپ قالعان اۋىلدارعا استانا شىنىمەن دە اجەپتاۋىر ازىق بولعان ەدى. سول جىلدارى اۋىلداعى اعايىن بالاسىنىڭ جولىنا دەپ قوراداعى سوڭعى سيىرىن ساتىپ استاناعا اتتاندىرىپ جاتتى. قالا قۇرىلىسىنا قولى ءتيىپ، اۋىلداعى اتا-اناسىن اسىراعاندار دا از بولمادى. بىراق سول كەزدەردىڭ وزىندە «قالا قۇرىلىسى قاشانعا سوزىلار دەيسىڭ»، «قۇرىلىس ءوندىرىس ەمەس، بۇل دا بىتەر، بالامىز سوسىن قايتپەك؟» دەپ الاڭدايتىندار دا بولعان. الايدا، ولار قارجىلىق داعدارىستىڭ بۇرق ەتە قالارىن بولجادى دەيسىڭ بە؟! كۇندەلىكتى تاپقان-تايانعانىنا ءماز بولىپ، تىم بولماسا سىرتتاي بولسا دا جوعارى ءبىلىم الىپ قالۋدى قاپىلارىنا دا الماعان جاستار ۇنەمى قۇرىلىسشى بولامىز دەپ ويلادى ما ەكەن؟! بىراق، بۇگىنگىدەي ەكى بۇيىردەن قىسقان داعدارىس تاباقتاي ديپلومىڭ تۇرماق، 20-30 جىلعى تاجىريبەڭە دە قاراماستان جۇمىسسىزدىقپەن جولداس قىلا سالادى. قازىر «اقىسىز دەمالىس»، «شتاتتىڭ قىسقارۋى» دەگەن ۇرەيلى تىركەستەردەن تىتىركەنەتىن بولدىق.
جاسىراتىنى جوق، ەلىمىزدىڭ ەكسپورت جاعى ءماز ەمەس. وتاندىق كاسىپورىندار لەگى دە وڭباي تۇر. ال مۇنىڭ ءبارى قىمباتشىلىققا ۇرىندىردى. سوندىقتان دا، بۇگىندە ەلدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى جاقسى دەۋ شىندىققا جاناسپاس. ونىڭ ۇستىنە، رەسپۋبليكا حالقىنىڭ 39,7 پايىزى ورتاشا جالاقى الادى ەكەن. ال اگروونەركاسىپتى جەتىلدىرىپ وتىرعان اۋىلدار ساۋساقپەن سانارلىق. بيىلعى جىلدىڭ ءبىرىنشى توقسانىنداعى دەرەكتەر بويىنشا، ونەركاسىپتەگى ءوندىرىس كولەمىنىڭ تومەندەۋى 4,6 پايىزدى قۇراعان. ونىڭ ىشىندە تاۋ-كەن ءوندىرۋ ونەركاسىبىندە – 0,2 پايىز، وڭدەۋ ونەركاسىبىندە – 11,8 پايىز، ەلەكتر ەنەرگياسىن، گاز بەن سۋدى وندىرۋدە جانە بولۋدە 6,7 پايىز بولدى. مەتاللۋرگيا ونەركاسىبى مەن دايىن مەتالل بۇيىمدارى وندىرىسىندەگى ءوندىرىس كولەمىنىڭ قىسقارۋى 15,3 پايىزدى قۇرادى، ونىڭ ىشىندە قارا مەتاللۋرگيادا – 22,4 پايىزدى، ءتۇستى مەتاللۋرگيادا – 9 پايىزدى، تاماق ونىمدەرىن وندىرۋدە 2,3 پايىزدى قۇراعان.
ستاتيستيكا اگەنتتىگىنىڭ دەرەكتەرى بويىنشا ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ مامىرى ايىندا قازاقستاندا جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 7,4%-دى قۇراپ وتىر. بىراق، بۇل كورسەتكىشپەن كەلىسپەيتىندەر دە بار. ويتكەنى، داعدارىس دەپ دابىرلاعان مەكەمەلەر بۇگىندە قىسقارتۋدىڭ سوڭعى شەگىنە دەيىن جەتتى. كوپ جەردە ءۇش ادامنىڭ جۇمىسىن ءبىر ادام اتقارىپ وتىر. ال وعان كونگىسى كەلمەيتىن جۇمىسكەرگە تاڭداۋ جوق. ويتكەنى، قازىر باسقا جۇمىس تابۋدان گورى، جۇمىستان شىعىپ قالماۋ ماسەلە باستى ورىندا. ال، الگى اگەنتتىكتىڭ مالىمەتتەرى «تابىستى جۇمىسى بولماعان، ونى ۇزدىكسىز ىزدەگەن جانە وعان كىرىسۋگە ءازىر بولعان 15 جاستاعى جانە ودان اسقان ادامدار» دەگەن تىركەۋدەگى ءتىزىم سانىمەن عانا انىقتالاتىنىن ەسكەرسەك، شىنىمەن-اق، جۇمىسسىزدار سانى ودان دا كوپ بولۋى مۇمكىن. سونداي-اق، جۇمىسسىزداردىڭ سانىن داعدارىسقا بايلانىستى جۇمىسىن مۇلدە توقتاتقان نەمەسە جاعدايى ناشارلاعان قانشاما كوسىپورىنداردىڭ جۇمىسكەرلەرى كوبەيتتى. مىسالى، مينيسترلىك جۇرگىزگەن مونيتورينگكە سايكەس، 2009 جىلدىڭ 1 قاڭتارىنا شاققاندا 25 كاسىپورىن قىزمەتىن تولىق توقتاتقان، ونداعى جۇمىسشىلار سانى 7229 قۇرايدى ەكەن. ال جارتىلاي جۇمىس جاعدايىنداعى كاسىپورىندار سانى – 234. وندا جۇمىس ىستەيتىن 72196 ادامنىڭ 28818-ءى ءماجبۇرلى ەڭبەك دەمالىسىندا نەمەسە جارتىلاي جۇمىس ۋاقىتى رەجيمىندە ەڭبەك ەتۋگە اۋىسقان. ال بۇل قاڭتارداعى مالىمەتتەر ەكەنىن ەسكەرىڭىز.
ەگەر رەسمي دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، بۇگىندە رەسپۋبليكا بويىنشا ەڭبەككە جارامدى ادام سانى 6,9 ميلليوندى قۇراسا، ولاردىڭ 2,7 ميلليونى اۋىل تۇرعىندارى كورىنەدى. سول جۇمىسقا جارامدى 6,9 ميلليون ادامنىڭ 4,2 ميلليونى جالدامالى جۇمىستارعا جەگىلسە، قالعان ازىن-اۋلاعى لاۋازىمدى قىزمەتتەگىلەر. «قۋىرداقتىڭ كوكەسىن تۇيە سويعاندا كورەسىڭ» دەمەكشى، جۇمىسسىزدىقتىڭ بەلەڭ الۋى ءالى الدا دەپ وتىر ماماندار. وعان اعىمداعى جىلدىڭ 1 ساۋىرىندە ەنگىزىلگەن مەملەكەتتىك قىزمەتتەگى بوس ورىندارعا ورنالاسۋ بويىنشا جاريالانعان موراتوري دە ءوز ۇلەسىن قوسۋى مۇمكىن. سەبەبى، جاريالانعان موراتوري جاس مامانداردى جۇمىسپەن قامتۋدا اسا اۋىر جاعدايعا سوقتىرارى ءسوزسىز. ويتكەنى، جۇمىس تاجىريبەسى جوق جوعارعى وقۋ ورنىنىڭ ستۋدەنتىنە ونسىز دا جۇمىسقا ورنالاسۋ وڭايعا سوقپاسى انىق. ستاتيستيكالىق مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، جاس جۇمىسسىزداردىڭ باسىم كوپشىلىگى ءدال وسى العاش رەت جۇمىس ىزدەپ جۇرگەندەر ەكەن. جالپى ەلىمىزدە جاستار جۇمىسسىزدىعى كەلەلى ماسەلەگە اينالعانى شىندىق. مىسالى، 2008 جىلى قازاقستانداعى 15-تەن 24 جاسقا دەيىنگى ازاماتتار اراسىنداعى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى 7,4% پايىزدى قۇراسا، ول جالپى جۇمىسسىزدىق دەڭگەيىنەن 2,4% پايىزعا جوعارى. رەسمي دەرەكتەر كوزى بيىل مەملەكەتىمىزدەگى جوعارى وقۋ ورىندارى مەن كوللەدجدەردى 323 مىڭنان اسا، ونىڭ ىشىندە 46,5 مىڭى گرانتپەن وقىتىلعان ماماندار بىتىرەدى دەپ وتىر. ال، وسى جازدا «بولاشاق» ستيپەندياسىنىڭ تاريحىندا العاش رەت الەمنىڭ ەڭ بەدەلدى جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم العان 800-دەن استام ستۋدەنت ورالماقشى. ولاردىڭ باسىم بولىگى تەحنيكالىق نەمەسە مەملەكەتتىك باسقارۋدى يگەرگەن ماماندار.
جۇىسسىزدىق – جالپى ءبىزدىڭ ەلىمىزدە عانا ەمەس، قارجىلىق داعدارىسى كەزىندەگى بارلىق ەلدى دە ەسەڭگىرەتىپ وتىرعان قاۋىپتى دەرت. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمى 2009 جىل ءۇشىن ەكونوميكالىق تارىلۋدىڭ سالدارىنان جۇمىسسىزدىقتىڭ دا ارتا تۇسەتىنىن ايتقان بولاتىن. ال بۇگىندە جاھاندىق ەكونوميكا 2,6 پايىز تارىلىپ وتىر. بۇل كورسەتكىش جىلدىڭ باسىنان بەرگى بولجامداردىڭ بارلىعىنان جوعارى. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ بولجامى بويىنشا، الەمدەگى ون ميلليونداعان ادامدى كەدەيشىلىك قيناۋى مۇمكىن. تەك بۇل كورسەتكىشتىڭ ءبىراز بولىگىن ءبىزدىڭ ەلىمىز ەنشىلەپ كەتپەسىن دەپ تىلەيمىز.
كورشىمىز رەسەيدە دە جۇمىسسىزدىق دەڭگەيى بيىل سوڭعى 9 جىلداعى رەكوردتىق كورسەتكىشكە جەتتى. «رەسەي ستاتيستيكا» اگەنتتىگىنىڭ مالىمەتتەرى بويىنشا ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىندا ەلدەگى ناقتى جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشى 7,7 ميلليون ادامدى قۇراعان، بۇل ەكونوميكالىق بەلسەندى حالىقتىڭ 10,2 پايىزى. ال ەۋروپادا جۇمىسسىزدىق 10 پايىزدان اسىپ كەتتى. انگليادا جۇمىسسىزدار ەكى ميلليونعا جەتىپتى.
دامىعان مەملەكەتتەردە جۇمىسسىزدىق قارجى سالاسىنىڭ قىزمەتكەرلەرىن قامتىسا، دامۋشى مەملەكەتتەردە شيكىزاتقا الەمدىك سۇرانىستىڭ تومەندەۋىنە بايلانىستى وسى سالانىڭ جۇمىسكەرلەرىن قامتىعان. حالىقارالىق ەڭبەك ۇيىمىنىڭ (حەۇ) بولجامى بويىنشا الەمدە 2009 جىلى جۇمىسسىزدار سانى 50 ميلليونعا جەتسە، ونىڭ 23 ميلليونى ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ تۇرعىندارىنا تيەسىلى دەلىنگەن. يسپانيادا دا 2000 جىلدىڭ شارىقتاۋ شەگىن اتتاپ، بىلتىرعى جىلدىڭ سوڭىندا مەملەكەتتىڭ جۇمىسقا قابىلەتتى تۇرعىندارىنىڭ اراسىندا جۇمىسسىزدىق كورسەتكىشى 13,91% وسكەن. يسپانيادان كەيىن سلوۆاكيا مەملەكەتى تۇر – 10 پايىز. سوعان ۇقساس جاعداي چەحيادا دا 5,3 پايىزدى كورسەتتى. قىتاي مەملەكە-تىندە دە جاپپاي جۇمىسسىزدىق، رەسمي تىركەلگەن جۇمىسسىزدار سانى اقش-تان بەس ەسە كوپ.
ازۋى التى قارىس ەلدەردىڭ ءوزى جۇمىسسىزدىقپەن جاعالاسىپ جاتقاندا ءبىزدىڭ ەلدىڭ ماسەلەسى ورىندى ەكەن دەۋىڭىز دە مۇمكىن. ول دا دۇرىس. بۇل تۇرعىدان ءبىزدىڭ قۇزىرلى ورىندار قول قۋسىرىپ وتىرعان جوق. ماسەلەن، ۇكىمەت وسىدان ەكى جىل بۇرىن رەسپۋبليكالىق جانە جەرگىلىكتى بيۋدجەتتەر ەسەبىنەن قارجىلاندىرىلاتىن الەۋمەتتىك نىساندار سالۋ ارقىلى حالىقتى جۇمىسپەن قامتۋ، نەسيەلەندىرۋ تاجىريبەسىن كەڭەيتۋ، جەكە قوسالقى شارۋاشىلىقتاردى دامىتۋ ءتارىزدى تولىپ جاتقان جۇمىسسىزدىققا جۇگەن سالاتىن باعدارلامالاردى قابىلدادى. ءتىپتى، اعىمداعى جىلدىڭ اياعىنا تامان قازاقستاندا جۇمىسسىزدىق ازايا باستايدى دەپ مالىمدەگەن ەدى قر ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ورىنباسارى ەربول ورىنباەۆ پرەزيدەنتتىڭ قاتىسۋىمەن وتكەن داعدارىسقا قارسى شارالاردىڭ جۇزەگە اسىرىلۋى جونىندەگى كەڭەستە. «رەسپۋبليكا ەكونوميكاسىندا 2009 جىلعى I توقساندا 7,8 ملن. ادام جۇمىسپەن قامتىلدى. جىل اياعىنا دەيىن ءالى 250 مىڭنان استام ادام جۇمىسقا ورنالاسۋى ءتيىس» دەيدى مالىمەتتەر. بىراق مۇنىڭ ءبارى، ەلباسىنىڭ الدىندا اقتالۋدى كوزدەگەن جالاڭ دەرەكتەر بولماسا يگى. ەلىمىزدە داعدارىسپەن كۇرەس شارالارىنا ەلباسىنىڭ قولداۋىمەن قىرۋار قارجى ءبولىنىپ، ەلدىڭ الەۋەتىن كوتەرۋگە بارىنشا كۇش سالىنىپ جاتىر. بىراق، بۇل قارجى جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ «بەرەكەسىزدىگىنەن» ءتيىستى جەرلەرىنە جەتە الماي جاتاتىنى دا جاسىرىن ەمەس. باسشىلىققا ىستەن گورى، ەسەپ كورسەتىپ ۇيرەنىپ قالعانداردىڭ «قىلىعىن» كەيدە حالىقتىڭ قازىرگى كوز الدىمىزداعى جاعدايى جايىپ سالىپ جاتاتىنى دا شىندىق. دەگەنمەن، داعدارىس كەزىندە جۇمىسسىزدىقتىڭ ۋشىعۋى زاڭدى دا. بىراق، بىزدە داعدارىستى دابىرلاتىپ، ودان ءوز مۇددەسىن تۇگەندەپ الىپ جۇرگەندەر دە از ەمەس. جالاقىنى ازايتىپ، جۇمىس تالابىن كوبەيتىپ جاتقاندار جۇمىسكەرلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋعا مۇمكىندىك بەرمەيدى. سونداي-اق، ەڭ باستىسى – شەتىنەپ، شەتتە قالاتىندار دا الدىمەن باياعى قازاقتار. قارا جۇمىسقا سالىنىپ، ماڭدايى تەرلەپ جۇرگەندەر دە ءوزىمىزدىڭ قانداستار! «جەتىمبۇرىشتا» جەتىمسىرەپ تۇرعاندار دا قازاقتار! قالاي بولعاندا داعدارىس دەپ قانشا دابىرلاساق تا، اينالدىرعان 15 ميلليون حالقى بار بايتاق دالا قازاقستاندا قازاقتاردىڭ عانا قارا بازاردا «قاڭعىرىپ» جۇرگەنى قىنجىلتادى.

دينارا بىتىكوۆا
«ەل» ۇلتتىق قوعامدىق-ساياسي، ەكونوميكالىق اپتالىعى