2003 جىلى باستالعان اقش-تىڭ يراك ەكسپانسياسى اياقتالدى. الايدا بۇل ەكسپانسيانى «اسكەري وپەراتسيالار» تۇرعىسىنان عانا اياقتالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، بۇرىننان دا بار جانە جاڭادان اشىلعان ەلشىلىكتەرى مەن كونسۋلدىقتارى، اسكەر اتتاشەلەرى مەن كەڭەسشىلەرى، ۇنەمى باقىلاپ وتىراتىن راكەتالارى مەن بازالارى جانە جەكە كومپانيالارىنىڭ كومەگى ارقىلى اقش يراكتى ۋىسىندا ۇستاۋدى جالعاستىراتىنى ءسوزسىز. وسىعان دەيىن اسكەري ادامدارى اتقارىپ كەلگەن 1200 شاماسىنداعى قىزمەتتەردى ەندىگى جەردە «ازاماتتىق» قىزمەتكەرلەر جۇرگىزەتىن بولادى. سوندىقتان، «امەريكانىڭ ورنىن يران باسادى» دەگەن جورامالدار شىندىققا جاناسپايدى. ارينە يراننىڭ يراكتا ۇستەمدىك قۇرۋعا تىرىسىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بىراق بۇل بولەك تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى.
ال قازىر ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدى تەسكەن ءتورت سۇراق بار: يراكتا نەلەر بولدى؟ نە سەبەپتى بولدى؟ بولاشاقتا نە بولادى؟ نەگىزى نە بولۋ كەرەك ەدى؟. بۇگىن العاشقى سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاماقپىز. جاۋابىنا قاراعاندا قايعىلى ءبىر كورىنىس كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى.  
كوز الدىمىزعا يراكتان شىعىپ بارا جاتقان امەريكا اسكەرىنىڭ ارقاسىندا قالعان ەلدىڭ قارا جامىلعان كورىنىسى كەلەدى.

2003 جىلى باستالعان اقش-تىڭ يراك ەكسپانسياسى اياقتالدى. الايدا بۇل ەكسپانسيانى «اسكەري وپەراتسيالار» تۇرعىسىنان عانا اياقتالدى دەپ ايتۋعا بولادى. ويتكەنى، بۇرىننان دا بار جانە جاڭادان اشىلعان ەلشىلىكتەرى مەن كونسۋلدىقتارى، اسكەر اتتاشەلەرى مەن كەڭەسشىلەرى، ۇنەمى باقىلاپ وتىراتىن راكەتالارى مەن بازالارى جانە جەكە كومپانيالارىنىڭ كومەگى ارقىلى اقش يراكتى ۋىسىندا ۇستاۋدى جالعاستىراتىنى ءسوزسىز. وسىعان دەيىن اسكەري ادامدارى اتقارىپ كەلگەن 1200 شاماسىنداعى قىزمەتتەردى ەندىگى جەردە «ازاماتتىق» قىزمەتكەرلەر جۇرگىزەتىن بولادى. سوندىقتان، «امەريكانىڭ ورنىن يران باسادى» دەگەن جورامالدار شىندىققا جاناسپايدى. ارينە يراننىڭ يراكتا ۇستەمدىك قۇرۋعا تىرىسىپ وتىرعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى، بىراق بۇل بولەك تاقىرىپتىڭ تۇزدىعى.
ال قازىر ءبىزدىڭ كوكەيىمىزدى تەسكەن ءتورت سۇراق بار: يراكتا نەلەر بولدى؟ نە سەبەپتى بولدى؟ بولاشاقتا نە بولادى؟ نەگىزى نە بولۋ كەرەك ەدى؟. بۇگىن العاشقى سۇراقتىڭ توڭىرەگىندە ءسوز قوزعاماقپىز. جاۋابىنا قاراعاندا قايعىلى ءبىر كورىنىس كوز الدىمىزعا ەلەستەيدى.  
كوز الدىمىزعا يراكتان شىعىپ بارا جاتقان امەريكا اسكەرىنىڭ ارقاسىندا قالعان ەلدىڭ قارا جامىلعان كورىنىسى كەلەدى.
اقپاراتتار مەن تسيفرلار ءبىر-بىرىنە قاراما-قايشى. تاۋەلسىز ۇيىمداردىڭ 2008 جىلى كەلتىرگەن مالىمەتتەرىنە جۇگىنسەك جاۋلاپ الۋ بارىسىندا 1 ميلليون يراك حالقى كوز جۇمعان. تاعى دا سول جىلعى دەرەكتەرگە سۇيەنسەك 2 ميلليون ادام بوسقىنعا اينالعان. ال 2011 جىلى جەلتوقساندا جاريالانعان امەريكاندىق مالىمەتتەر بولسا، 100 مىڭ ادامنىڭ وپات بولعانىن ايتادى. باسقا ەلدەرگە نەمەسە وڭىرلەرگە قونىس اۋدارعان بوسقىندار سانى 4 ميلليون شاماسىندا. فرانتسيالىق عالىم Geraldine Chatelard زەرتتەۋلەرىنە كوز جۇگىرتسەك، 1990-2002 جىلدار ارالىعىندا 1,5 ميلليون يراك ازاماتى ءوز ەلىنەن ءبىرجولاتا كوشىپ كەتكەن. ال 2003 جىلدان بەرگى قاشقىندار مەن بوسقىندار سانىنىڭ 4 ميلليون شاماسىندا ەكەندىگى انىق.
زورلانعان ايەلدەردىڭ سانى 30 مىڭعا جەتىپ جىعىلادى، ولاردىڭ اراسىندا باليعاتقا تولماعان ءبۇلدىرشىن قىزدار دا بار. وڭتۇستىك ايماقتاردا «ساپ-سارى، كوزى كوك» نارەستەلەردىڭ كوبەيگىنى دە بىلىنەدى. بوسنياداعى سياقتى كەيبىر انالار ءوز-وزىنە قول جۇمساۋعا ءماجبۇر بولۋدا.
ادەيى ولتىرىلگەن عالىمدار مەن زيالىلاردىڭ سانى 550 شاماسىندا. وعان ءارتۇرلى سالادا جۇمىس جاسايتىن ينتەلليگەنتتەردى دە قوسساڭىز سانى 3000-عا بارادى. كەيبىرىنە كۋاگەر بولعان يراكتىقتار مۇنى جاساپ وتىرعان موسساد پەن پەنتاگوننىڭ ارنايى ادامدارى ەكەندىگىنە ءشۇبا كەلتىرمەيدى.  Leyla Enver-ءدىڭ مالىمەتتەرىنە سۇيەنسەك، قازىر يراكتا عالىم قالماعان، ال ەكسپانسيادان بۇرىن ولاردىڭ سانى 45 مىڭ ەدى.
كوتەرىلىسشى دەگەن ايىپپەن قامالىپ، زورلىق-زومبىلىق كورگەن ادامداردىڭ سانى 18 900. 2010 جىلى جاريالانعان Wikileaks مالىمەتتەرىندە مىڭداعان حالىقتىڭ تەك قانا وتباسىن قورعاعانى ءۇشىن ۇستالىپ، اقىل-ەسىن اداستىراتىن ادىستەر قولدانۋ ارقىلى قينالعاندىعى ايتىلعان. Ebu Gureyb تۇرمەسى ادامزاتقا قارسى قىلمىستار ادەبيەتتەرىنىڭ اراسىنان ورىن الدى. بۇل مەكەن تسرۋ قىزمەتكەرى John Kirikao-نىڭ «ولاردى قيناپ، قۇدايىن كوزدەرىنە كورسەتتىك» دەگەن جەر.
يراكتا جالپى سانى 16 مىڭ ادام ءىز-ءتۇسسىز جوعالىپ كەتتى. باعدات بار، باسقاسى بار كوپتەگەن قالالارداعى مۇراجايلار اياۋسىز تونالدى. تەك قانا باعدات مۇراجايىنان رەسمي جوعالعان قۇندى زاتتاردىڭ سانى 170 مىڭ.
يراكتاعى ينفراسترۋكتۋرانىڭ بارلىعى قيرادى. تازا سۋ مۇلدەم جوق، حالىقتىڭ 70 پايىزى جۇمىسسىز; كۇندەلىكتى تابىسى 2,2 دوللاردى قۇرايتىن 7 ميلليونعا جۋىق ادام اشتىق جاعدايىندا ءومىر سۇرۋدە. 1,5 ميلليون ادام ءۇيسىز دالادا قالعان. 1990-2002 جىلدار ارالىعىندا امەريكا قويعان  قاتال ەمبارگونىڭ سالدارىنان 1,5 ميلليون ادام اشتىقتان ءولدى جانە ەڭ ايانىشتىسى ونىڭ باسىم بولىگى بالالار ەدى. ال قازىرگى تاڭدا ءولىم-ءجىتىم وقيعالارىنا قاتىستى كورسەتكىشتەر ودان الدەقايدا اسىپ ءتۇستى. تۇرىك دارىگەرلەر قاۋىمداستىعىنىڭ 2005 جىلعى ەسەبىندە يراكتاعى اۋرۋحانالاردىڭ 12 پايىزى زارداپ شەكككەن دەگەن مالىمەت بار. سابيلەردىڭ ءولىمى كوبەيىپ كەتكەن، 5 جاستان تومەن بالالاردىڭ 27 پايىزى دۇرىس تاماقتانبايدى. بۇرىن حات تانيتىن ادامداردىڭ سانى حالىقتىڭ 80 پايىزىن قۇراسا، قازىرگى كورسەتكىش 50 پايىزدى كورسەتەدى. قىسقاشا ايتقاندا قيراعان، بۇزىلعان، شوككەن يراكتى كورەمىز.
شىندىعىندا ەشكىم دە ولگەن مۇسىلماندارعا جانى اشىپ وتىرعان جوق. Dick Cheney «ولگەن جاۋىمىزدى ساناپ وتىرعان جوقپىز» دەگەن ەدى. ستاتيستيكالىق دەرەكتەردە تەك قانا باسقىنشىلاردىڭ ءولىم-ءجىتىم كورسەتكىشتەرى كورسەتىلەدى. وعان جۇگىنسەك يراك سوعىسىندا 4 747 امەريكالىق، 179 اعىلشىن جانە 139 باسقا ەلدەردەن كەلگەن اسكەر كوز جۇمعان. جارالانعانداردىڭ سانى 32 مىڭ.
بۇل جەردە اۋعانستاننىڭ سوعىستان شەككەن زاردابىنىڭ يراكتان ايىرماسى جوق ەكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك.
ءسوز سوڭىندا، يراكتا جۇزدەگەن مىڭ ادامدى قۇربان ەتكەن، قالالاردى قيراتقان جاۋلاپ الۋشىلاردىڭ ۇشاقتارىنىڭ بىرەسە «پارسى شىعاناعىندا ورنالاسقان يراكتىقتاردىڭ باۋىرلارى اراب ەلدەرىنەن» بىرەسە «تۇركيانىڭ اداناداعى» بازالارىنان ۇشقانىن دا ايتا كەتۋ كەرەك.

Ali Bulaç - «زامان» گازەتى.
اۋدارعان ەركەبۇلان ءالىمحانۇلى
«اباي-اقپارات»