باۋىرجان حاليوللا. ايتپايىن دەسەڭ ايتقىزادى...
اۆتوردان:
قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل ماقالا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا استانادا وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسى اياقتالعان بويدا جازىلعان بولاتىن. الايدا، ءبىراز باسىلىمعا ۇسىنىپ كورگەنىممەن ولار باسۋدان باس تارتقاننان سوڭ، «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالعان بولاتىن. ايتىسكەر رينات زايىتوۆتىڭ «حالىق ءسوزى» گازەتىندە جارىق كورگەن سۇحباتىن وقىعاننان كەيىن، كەشتەۋ بولسا دا قايتا وڭدەپ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جىبەرگەنمىن. مىنە، ەندى جارىق كورىپ وتىر. ماقالانىڭ ايتىس وتكەن سوڭ اراعا كوپ ۋاقىت سالىپ جازىلماعانىن ەسكەرتۋدى وزىمە پارىز سانادىم.
«اباي-اقپارات»
اۆتوردان:
قۇرمەتتى وقىرمان! بۇل ماقالا تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعى قارساڭىندا استانادا وتكەن حالىقارالىق اقىندار ايتىسى اياقتالعان بويدا جازىلعان بولاتىن. الايدا، ءبىراز باسىلىمعا ۇسىنىپ كورگەنىممەن ولار باسۋدان باس تارتقاننان سوڭ، «جابۋلى قازان» كۇيىندە قالعان بولاتىن. ايتىسكەر رينات زايىتوۆتىڭ «حالىق ءسوزى» گازەتىندە جارىق كورگەن سۇحباتىن وقىعاننان كەيىن، كەشتەۋ بولسا دا قايتا وڭدەپ Abai.kz اقپاراتتىق پورتالىنا جىبەرگەنمىن. مىنە، ەندى جارىق كورىپ وتىر. ماقالانىڭ ايتىس وتكەن سوڭ اراعا كوپ ۋاقىت سالىپ جازىلماعانىن ەسكەرتۋدى وزىمە پارىز سانادىم.
«اباي-اقپارات»
وتكەن تويعا وكپە كوپ نەمەسە قىرۋار قارجى قايدا كەتتى؟
القيسسا. بۇل ءبىر ىشتە جاتقان زاپىران ەدى، بايقاماي سۇق ساۋساعىمدى سالىپ قالعاندا اقتارىلىپ كەتتى. ارتىق كەتسەم، ايىپ ەتپەسسىزدەر. بىلتىرعىنىڭ ەنشىسىندە قالعانىمەن، كۇنى كەشەگى 2011 جىلدىڭ جەلتوقسانىنىڭ 2-4-ءى ارالىعىندا استانادا ۇيىمداستىرىلۋىنىڭ ساپاسىنان گورى سالعىرتتىعى مەن سالاقتىعى باسىم، حالىقارالىق دەپ ايدار تاققان الامان ايتىس ءوتتى دۇركىرەپ. اق پاراققا ۋلى سيانى كەش توگۋىمنىڭ سەبەبى، ءبىر ادام اقيقاتىن ىزدەپ، بۇل قالاي بولدى دەپ اق-قاراسىن ايىرىپ ايتار دەگەم، ولاي بولمادى. قايتا بارلىق باسىلىم «تاۋەلسىزدىكتىڭ 20 جىلدىعىنا وراي ايتىس ءوتتى. وعان 5 مەملەكەتتەن 42 اقىن قاتىستى.ايتىس دەپ وسىنى ايت» دەپ جارىسا جازدى. ءيا، سولاي بولدى... بىراق سول ايتىستىڭ كەيبىر كولەڭكەلى تۇسىن ىشىندە جۇرگەن بىزدەن ارتىق بىلمەگەسىن ارىپتەستەرىم قالاي جازسىن؟ مەنىڭ ەڭ اۋەلگى ايتپاعىم، بۇل ايتىسقا «سامۇرىق-قازىنادان» 80 ميلليون تەڭگە ءبولىندى دەپ ۇيىمداستىرۋشىلار تاناۋىمىزدى دەلديتىپ قويدى. ايتىسقا قوجالىق جاساعان مىرزاتاي جولداسبەكوۆ «ايتىستىڭ جۇلدە قورىن بار بەدەلىمدى سالىپ، بىلتىرعى قارجىعا قاراعاندا ەكى ەسە كوبەيتتىم، ال بىلتىرعى ايتىستىڭ جۇلدە قورى 200 مىڭ دوللار بولاتىن» دەدى... «كونگرەسس-حولل» سارايى 2 800-دەي ورىندىق. بيلەتتىڭ قۇنى 500-3000 تەڭگەنىڭ ارالىعىندا. سوندا ءۇش كۇنگە ءبىز سەكىلدى «سوقىر» ەسەپشى ەسەپتەگەننىڭ وزىندە 15 ملن. تەڭگەنىڭ ۇستىندە قارجى تۇسەدى ەكەن ورتا ەسەپپەن ( بۇلاي سەنىمدى ايتۋىمنىڭ سەبەبى كاسسادا بيلەت قالماي قولما-قول اقشاعا كىرە الماي جۇرگەن قانشاما ادام بولدى ) ونىڭ ۇستىنە ءجۇرسىن ەرمان مىرزا ارنايى سىيلىق تىگىپ وتىرعان دەمەۋشىلەر بارىن قۋانا جەتكىزدى. سودان نە كەرەك، الىس-جاقىننان ات سابىلتىپ كەلگەن ايتىس اقىندارىنىڭ كوڭىلى ءبىر كوتەرىلىپ قالدى. قازىر بارلىعى ءبىزدى ماشينا، دۇنيە ءۇشىن تالاسادى دەپ كىنالايدى عوي، ايتا بەرسىن، ونى ايتاتىن ءوزىمىزدىڭ «ءسوز دەرتىمەن اۋىراتىن » اعايىندار عوي. سول ايتقان ادامنىڭ ءوزىنىڭ يىعىنا شاپان جاۋىپ، ات مىنگىزسەڭ، المايمىن دەپ تاستاپ كەتىپ قالمايتىن شىعار.
مەن ايتىستىڭ وتكەنىنە ءبىراز ۋاقىت بولعاندىقتان، تالداعاننان گورى وسىنشاما قارجىنىڭ قايدا كەتكەنىن ىزدەگەن ادام بولماعانىنا تاڭ قالامىن. قاراڭىزشى، ايتىس قورىتىندىسى بويىنشا مىنا اقىندار جۇلدەگەر بولدى: باس جۇلدە جاميعا داۋلەتقىزى - 3 ملن تەڭگە. 1 ورىن الىبەك سەرعاليەۆ-1,5 ملن تەڭگە. 2 ورىن مۇحتار نيازوۆ پەن ەركەبۇلان قاينازاروۆ- ارقايسىنا 1ملن. تەڭگەدەن، 3 ورىن االى تۋتقىچەۆ، اينۇر تۇرسىنباەۆا، سارا توقتامىسوۆا - 500 مىڭ تەڭگەدەن. سوندا جۇلدەگەر 7 اقىنعا 8 ملن كەتتى دەلىك. قالعان 35 اقىنعا ارقايسىنا 40 مىڭ تەڭگەدەن، بارلىعى 1 ملن 400 مىڭ تەڭگە جۇمسالدى .
قوناق ۇيگە استانالىق 5-6 اقىن مەن 2 قىرعىز اقىنى جاتقان جوق. ارقايسى 8 مىڭ تەڭگە تۇراتىن ەكى ادامدىق 17 بولمەنى 5 كۇنگە جالداعاندا 680 مىڭ تەڭگە بولادى (ايتىس 4-ءى كۇنى ءبىتتى، استانا- ورال پويىزى 6-سى كۇنى بولاتىن. مەن تىرقىراتىپ قۋىپ شىعامىز دەگەسىن تاعى ءبىر كۇنگە ءوز قالتامنان تولەپ جاتتىم). قىزمەت كورسەتۋى سىن كوتەرمەيتىن « اقجايىق» قوناق ۇيىنەن بارلىعى تاماقتاندى دەي المايمىن.سەبەبى دورەكى داياشىلار كىرپياز اقىندارعا اۋىزدارىنا كەلگەنىن ايتىپ، دۇرىس سويلەسپەگەسىن كوبى جاقىن ماڭداعى اسحانالاردان، بولماسا تانىستارىنىڭ ۇيىنەن اۋقاتتانىپ كەپ ءجۇردى. سولاي بولا تۇرا، قوناق ءۇيدىڭ قۇنىنداي ياعني، 680 مىڭ تەڭگە تاماققا تولەندى دەلىك. (ارينە بۇل ارتىعىمەن).
تاعى ءبىر قارجى ىسىراپتاۋدىڭ امالى - 4 مىڭ دانا 500 تەڭگەلىك كۇمىس اقشا جاساتىپتى. ول كىمگە، نە ءۇشىن كەرەك بولدى؟ كورگە جارىق بەرسىن دەپ تاعىپ كەتەتىن حورلاننىڭ جۇزىگى ەمەس قوي... جاقسى، وزدەرىنشە بىزگە دەگەن ەستەلىكتەرى شىعار. بىراق 42 اقىن مەن قازىلار القاسىنا ت.ب شاۋىپ جۇرگەن ۇيىمداستىرۋشىلارعا ارتىعىمەن 100 دانا جاساتسا جەتپەي مە؟ وعان قانشا قارجى كەتكەنىن ءبىر اللانىڭ ءوزى ءبىلسىن.
جوعارىداعى شىعىندى «جابايى» ەسەپپەن شىعارىپ كورەلىك: جۇلدە قورى 9 ملن 400 مىڭ تەڭگە، قوناق ءۇي مەن تاماققا 1 ملن 360 مىڭ تەڭگە. سوندا تەك قانا ايتىس ءۇشىن 10 ملن 760 مىڭ تەڭگە جۇمسالىپ وتىر. جارايدى، جاڭاعى كۇمىس اقشاڭىزدىڭ شىعىنى، «جالقاۋ» قازىلار القاسىنىڭ مۇشەلەرى مەن جۇرگىزۋشى بولعان ءجۇرسىن ەرمانىڭ قالاماقىسى بار. زالدىڭ ارەنداسى مەن جارناماسى بار. (مينيسترلىك تاراپىنان زال تەگىن الىنعان دا بولار) يتكە تاستاعاندا 20 ملن تەڭگە دەلىك...
اعايىندار-اۋ، ەسەپكە شامالى مەنىڭ ءوزىم وسىلاي شىعارىپ وتىرمىن جانە سىزدەرگە تالقىلاتىپ وتىرمىن. سوندا قالعان قارجى قايدا، كىمنىڭ قالتاسىنا كەتتى؟ ايتىستى ۇيىمداستىرعان اتى بار دا زاتى جوق «دامۋ» رۋحاني قورى دەگەن نە مەكەمە، وسىنشا قارجى اينالىمعا ءتۇسىپ جاتقاندا ونى ەشقانداي قۇزىرلى ورىندار نازارىنا الىپ، ءبىر تەكسەرمەي مە؟
ءمااا، ايتپاقشى زالدان شىعىپ وسى ايتىسقا شاشۋىم دەپ «التىن قىران» كومپانيالار توبىنىڭ باس ديرەكتورى يسلامبەك سالجانوۆ 3 ملن تەڭگە، نۇرتاي سابيليانوۆ مىرزا 1 ملن تەڭگە بەردى، ال ساعان بەزگەلدەك، ونى قايدا قويامىز؟
مەن مۇنىڭ ءبارىن نەگە تاپتىشتەپ جازىپ وتىرمىن؟ ەگەر جەكە ادام دەمەۋشى بولعان بولسا، مەيلى دەيسىڭ عوي، ءوز اقشاسىن قالاي شاشسا دا. مىناۋ مەملەكەت قولداپ، مادەنيەت مينيسترلىگى جاۋاپتى بولعان ۇلكەن ايتىس ەمەس پە، نەگە ونىڭ قارجىلىق قۇرىلىمدارى جاريالىق سيپاتتا بولمايدى. نەگە ءبىر ادام قىسقاشا تۇسىنىك بەرمەيدى؟ قىسقاسى، بۇل ماسەلە الدا دا قوزعالادى دەپ ويلايمىن...
«مىرزاتاي ارالاسقان ايتىسقا ەندى قاتىسپايمىز»
بۇل - ايتىستان سوڭ قوناق ۇيدە وتكەن «استىرتىن» جينالىستا قابىلدانعان «قاۋلى». نە بولسا دا وزىمەن كەتسىن، كەسىرى تيمەۋ ءۇشىن، «مىناۋ-مىناۋ» دەپ اتىن اتاپ جاتپايىن، ىقپالدى، بەدەلدى ايتىسكەرلەردىڭ اشىنۋى ەدى بۇل. نەگە دەگەن ساۋالعا جاۋاپتى تارقاتا تۇسەيىن. ايتىس باستالاردان ءبىر كۇن بۇرىن جينالىس جاساپ ءبىراز اقىلىن ايتتى «ابىز» جولداسبەكوۆ. بۇل جولى ريزا بولعانىمىز ايتەۋىر «اۋىزدارىڭا قاقپاق بولمايمىز» دەدى. ونى اڭدىپ وتىرعان ءجۇرسىن اعامىز ءىلىپ اكەتىپ، «ەستىپ وتىرسىڭدار عوي، اقيقاتتى، شىندىقتى كوركەمدەپ ايتا بىلسەڭدەر، ەشكىم قوي دەمەيدى، بۇل ايتىستىڭ العىسى مەن قارعىسى مىرزاعاڭنىڭ موينىندا» دەپ زىپ ەتكىزدى. ءبىر كوڭىلگە قاياۋ سالعانى 42 اقىندى تۇگەندەي كەلە ايىرقالپاقتى قوس قىرعىز اقىنىنا «سەندەرگە وكپەم قارا قازانداي، بالەن جىلى بارعانىمىزدا جۇلدە بەرمەي، ءبارىن الىپ قالدىڭدار» دەپ زىركىلدەپ ۇرىستى. قۇدايىم-اۋ، ۇيىنە كەلگەن جىلاندى دا باسىنا اق قۇيىپ شىعاراتىن قازاقپىز عوي، ونسىز دا شەرمەندە باۋىرلارىمىزعا شۇيىلىككەنى نەسى دەدىك تە قويدىق. سويتسەك، كورەر قۇقايىمىز الدا ەكەن. بار بيلىكتى ءوز قولىنا مىقتاپ العان مىرزاعاڭ ءۇش كۇن بويى ويىنا كەلگەنىن جاسادى. نە اقىنداردىڭ، نە حالىقتىڭ كوڭىلىنە پىسقىرىپ تا قاراعان جوق. ءبىر مىسال، كەلەسى كۇنى العاشقى جۇپ بولىپ استانالىق ب.يماشەۆ پەن ا.تۇرسىنباەۆا ايتىستى. ۇپاي بەرەتىن ۋاقىتتا نايقالىپ ورنىنان تۇردى دا تاماعىن ءبىر كەنەپ جىبەرىپ، «شەشەن بۇلبۇل» شەشىلە سايراپ كەتتى. «بۇل ايتىس بىلاي بولدى» دەپ سىناپ-مىنەپ جاتقان سەكىلدى ەدى... ءسوز سوڭىندا «ەگەر تومەن ۇپاي قويساق، شۋلايىن دەپ وتىرسىڭدار؟ سوندىقتان ەكەۋىنە دە ءبىر اۋىزدان ون قويامىز» دەپ شەشىم قابىلداي سالدى. سوندا قالعان قازىلار القاسىنىڭ مۇشەلەرى ءوز پىكىرىن بىلدىرمەسە نە ءۇشىن وتىر، ءبىر ءوزى بار شارۋانى تىندىرا بەرمەيدى مە؟ وسى ساتتە جۇكەڭ «ەل كۇتكەندەي ايتىس بولمادى» دەپ سيپاپ ءوتتى. بۇل سوزىنەن اقىندارعا دەگەن باعاسىن ەمەس، ادىلقازىلارمەن اراداعى قاتىناسىنىڭ سالقىندىعىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس ەدى. شاماسى «سەن ارالاسپا ەشتەڭەگە، ءبارىن ءوزىم شەشەم » دەگەن بولۋى كەرەك، بۇرىنعىداي جانتالاسىپ جۇرگەن ءجۇرسىندى كورمەدىك، سەلقوس، وزىمەن ءوزى، بىردەڭە دەسەڭ ەكى يىعىن قومپاڭ ەتكىزەدى دە قويادى. ال، ادىلقازىلار القاسىنىڭ «ەركەلىگى» ءبىر بۇل ەمەس. ادەتتە، ادام جۇمىسقا دا كەشىكپەي كەلەدى عوي، ونىڭ قاسىندا 42 اقىننىڭ تاعدىرىن شەشۋگە دەگەن جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا العان فاريزا اپامىز ەكى كۇندە دە ايتىستىڭ ورتاسىندا كەشىگىپ كەلىپ باعا بەردى. جارايدى، شارۋاسى كوپ، ات ۇستىندەگى ادام عوي دەپ وعان دا كەشىرىممەن قارادىق. ءبىر قىزىعى، توراعالىق قۇقىعىن پايدالانعان مىرزاعاڭ فاريزا اپامىزدىڭ اتىنان دا باعا بەرىپ وتىردى. ءبىر قولىندا 9 دەگەن سان، ءبىر قولىندا 8 دەگەن سان. بۇعان جىلايسىز با، كۇلەسىز بە؟! الدە ماعاۋيننىڭ ايتىپ جۇرگەن «جارماعى» وسى ما؟
«سونىمەن سودان الگى اپام قازاققا ءتيىپتى، نەكەسىن ورىس قيىپتى» دەگەندەي، ايتىستىڭ ءۇشىنشى كۇنى دە كەلىپ جەتتى. حالىقتىڭ دەگبىرسىزدەنە كۇتەتىندەرى دە شەشۋشى كەزەڭ ياعني، سۋپەر-فينال ەمەس پە؟ جوق... كەنەتتەن مىرزاعاڭ ساحنادان جۇلدەگەرلەر ەسىمىن حابارلاپ جاتتى. «وۋ؟ نە بولدى» دەپ تۇسىنبەي اڭ-تاڭبىز. سويتسەك، «مىرزاعاڭنىڭ ەم قابىلدايتىن ۋاقىتى بولىپ قالىپتى» دەگەن حابار شىقتى. ءوزى كەتسە دە قارايعان حالىق قالادى عوي، قالعان شارۋانى اماناتتاپ كەتە بەرمەي مە؟ ويتپەدى، جۇلدەگەر بولادى دەپ ساقتاپ قويعان جۇيرىكتەرى ەكىنشى اينالىمدا «سىر» بەرە باستاعان بولاتىن. مۇحتارمەن ايتىسقان جاميعاسى دا، «سەندەردى قۋانعاننان سىناپ تۇرمىن، ال ەندەشە جاعايىن شىراق ءتۇبىن»(ول قانداي شىراق، «توڭقايىپ» لاپىلداپ جاناتىن ) نەمەسە «كانەكەي تۇياعىڭمەن شابا بەرشى» (بىرەۋ باسىمەن شاۋىپ جۇرگەندەي) دەپ «اتالى تىركەستەر» ايتقان الىبەگى دە ءۇشىنشى اينالىمعا شىداس بەرۋى ەكىتالاي ەدى. ەسەسىنە امانجولدىڭ، مۇحتاردىڭ، اسەمنىڭ، قىرعىزدىڭ «ايقاسقاسى» االىنىڭ (االىنى ەلىندە سولاي اتايدى ەكەن) ەكىنشى تىنىسى اشىلىپ، كەڭ كوسىلە شاباتىن شاعى بولاتىن. ءبارى اياق استىنان وزگەردى. اقساقالدىڭ ساياساتى مىناداي بولدى - داڭقىمىز الىسقا كەتسىن دەگەن ماقساتپەن باس جۇلدەنى قىتايلىق قانداسىمىز جاميعا داۋلەتقىزىنا بەردى. وتە ورىندى، اتامەكەنگە كەلدى عوي، قۋانىپ قايتسىن دەگەن بولار. بىراق مۇحتار نيازوۆقا وبال بولعانىن بارلىق اقىن قىنجىلا ايتىپ جاتتى. تىم قۇرىسا ەكەۋىنە ءبولىپ بەرمەدى مە ەكەن؟ - دەپ. ءبىرىنشى جۇلدەنى الدىڭعى جىلى ءوزى اشقان «جاڭالىعى» الىبەككە بەردى. لوگيكاعا كەلەدى، جاقسىلىقتى اياعىنا دەيىن جاساۋ كەرەك. ال الدىڭعى جىلى امانجول التاەۆقا «باس اقىن دەگەن اتاق بەرسەك قايتەدى؟» دەپ ساحنادا كولبەڭ-كولبەڭ «بيلەگەنى» ەسىنەن شىعىپ كەتسە كەرەك. بۇل جولى ەكى كۇندە دە ادەمى ايتىس جاساپ، ەڭ جوعارى ۇپاي العان امانجولدى ۇمىت قالدىردى. ءسويتىپ «جاڭا جاڭالىقتىڭ» باعىن اشۋ ءۇشىن «ەسكى جاڭالىقتىڭ» تامىرىنا بالتا شاپتى.
ەڭ سوراقىسى، قاتىسقان ءار اقىنعا 40 000 (قىرىق مىڭ) تەڭگەدەن بەرگىزدى دە، بەس-التى ساعات «تاياق» كوتەرگەن قازىلار القاسىنىڭ ءار قايسىسىنا 500 000 (بەس ءجۇز مىڭ) تەڭگەدەن بەرگىزدى. مەنى دۇنيە قاققان دەپ جازعىرىپ وتىرعان بولساڭىزدار، وزدەرىڭىز بىلىڭىزدەر. تەك ءادىلىن ايتىڭىزشى، اعايىن، ەڭبەك كىمدىكى؟ كۇندىز كۇلكىدەن، تۇندە ۇيقىدان ايىرىلىپ ايتىسقان بىزدىكى مە، جوق ۋايىم-قايعىسىز كەلىپ، « قالعىپ» وتىرىپ ۇپاي بەرىپ كەتكەن قازىلار القاسىنىكى مە؟
ءسال كەرىتولعاۋ... قايبىر جىلى قىزىلوردادا ايتىس ءوتىپتى. سودان مىرزاعاڭ ءتۇس قايتا كەتۋى كەرەك بولادى دا، ايتىستىڭ بار ۋاقىتىن وزگىرتىپ، تاڭدا جاساتىپ جىبەرىپتى ايتىستى. زالدا ايتىس اقىندارىنىڭ 40-50 شاقتى تۋىستارى عانا بولعان. ەستىمەگەن ەلدە كوپ-اۋ...
سوندىقتان ءبىراز اقىن «ەگەر ءجۇرسىن ءبىزدىڭ ءسوزىمىزدى سويلەپ، قورعان بولا الماسا، مىرزاتاي دەگەنىن جاساپ قۇل يەلەنۋشى سياقتى باسىنا بەرسە، ەندى ايتىسقا قاتىسپايمىز» دەپ كەلىستىك. ارينە، بۇل «بۇلىكشىل» توپتى ۇيىمداستىرىپ، بەل ورتاسىندا جۇرگەسىن مەنى بۇدان بىلاي ايتىستىڭ ماڭايىنا دا جولاتپايتىن شىعار، وزدەرى ءبىلسىن...
(پارادوكس،سول «جينالىستا» بەلسەنە سويلەپ،بەل شەشىپ «باتىرلىق» كورسەتكەن بىرەر اقىن د.قوناەۆتىڭ 100 جىلدىعىنا وراي الماتىدا وتەتىن ايتىسقا قاتىسام دەپ جەلپىنىپ وتىر... قوجاناسىر جىل سايىن 50 جاسىن جاسايدى ەكەن. دوستارى بىلتىر عانا تولدىڭ عوي 50-گە دەسە «ەر جىگىت ءبىر ءسوزدى بولۋى كەرەك» دەپتى. مەن دە سول قوجەكەڭ بولدىم ەندەشە..)
ءبىر سۇحباتتىڭ «داڭقى» مەن داقپىرتى
پروۆينتسيادا جاتقاسىن كوپ جاڭالىقتان قۇر قالاسىڭ. ءبىراز ادامنان «ويباي، رينات زايىتوۆتىڭ سۇحباتى شىعىپتى، «حالىق ءسوزى» دەگەن گازەتكە، سەندەر اقىن ەمەس ەكەنسىڭدەر، تەك رينات مىقتى ەكەن» دەگەن ءسوزدى ەستىدىم. ءيا، مىقتى ەكەنى راس. بىراق «مەن مىقتىمىن» دەپ ادام ءوز-ءوزىن قالاي جارنامالايدى، ىڭعايسىز سەكىلدى. ول گازەتتى ءبىر وقىرمىن، شىققانىنا ءبىراز بولعان تاۋەلسىز باسىلىم ەكەن دەپ جۇرگەنمىن، ءبىر ارىپتەسىم جاقىندا «قيىن تۇگى جوق، كەل، كورسەتەيىن» دەپ عالامتورعا يكەمى جوق مەنىڭ «ساۋاتىمدى اشىپ» كورسەتىپ بەردى. وقىپ وتىرىپ ويعا قالدىم. سوسىن «بۇل قازاق ءبىرىنىڭ ارتىن ءبىرى اشپاسا جۇرە المايدى ەندى، مەن دە قازاقپىن عوي» دەپ ءبىراز سوزىنە جاۋاپ بەرۋگە تۋرا كەلدى. سۇحباتتىڭ نەگىزگى جەلىسى قىرعىز اقىنى االى تۋتقىچوۆپەن بولعان ايتىسقا بايلانىستى وربىگەن ەكەن. بۇل ايتىس ءوز باعاسىن الدى. مەن ءوز تاراپىمنان عانا ايتايىن، رينات شىعا سالا نەشە ءتۇرلى اۋىر ءسوز ايتتى. ايتا بەرسىن، ءوزىنىڭ ايتىستاعى تاكتيكاسى شىعار، تەك قوناعىنا ءسوزدى بۇرىن بەرىپ ايتسا دا بولار ەدى عوي.
«ەلىڭدەگى اتىس-شابىستان شارشاپ، دەمالۋعا كەلدىڭ بە؟» دەپ بىردەن مىسقىلمەن باستادى. كوكەم-اۋ، ەلىنىڭ نامىسىن تۋ قىلىپ كوتەرىپ كەلىپ وتىرعان ادامنىڭ جەرىندەگى ساياسي شيەلەنىستە نەڭ بار؟
ال، ايتقىش ەكەنسىڭ، جەتى اي بويى جەلدىڭ وتىندە تۇرىپ، اياعى قانتوگىسكە ۇلاسىپ، قانشاما ادامىنان ايرىلىپ، قابىرعاسى قايىسىپ تۇرعان جاڭاوزەندى ايت ەندى كازىر، سەن «باتىرسىڭ» عوي.
«ايەلگە تىزگىن بەرىپ وتىرسىڭ » دەپ تاعى سوقتىعىستى. ر.وتىنباەۆا ورتا ازياداعى «ەركەكتىك» جاساعان جالعىز ايەل پرەزيدەنت، ادىلەتتى تۇردە تاعىنان تۇسكەن.
ال، ەندى سۇحبات جايلى «سۇحبات» جاسالىق...
ءبىر سوزىڭدە «سوڭعى ءۇش-ءتورت جىلدىڭ كولەمىندە بىزدە كەلىسىپ ايتىسۋ دەگەن پايدا بولدى. كىممەن ايتىساتىنىڭ كەيدە ءبىر اپتا بۇرىن، كەيدە ءبىر كۇن بۇرىن بەلگىلى بولادى. بىزدە ايتىس بالدىق جۇيەمەن باعالانادى عوي. سودان ەكى اقىن دا جوعارى بالل الايىق دەيدى دە، نە ايتاتىندارىن ءتۇنى بويى جازىپ، كەلىسىپ الادى. ونى ءجۇرسىن اعام دا جاقسى بىلەدى، قازىلار دا حاباردار. ونىمەن قويماي، دايىن ايتىستارىن حالىق الدىندا قويىلىم ەتىپ قويىپ شىعاتىندار دا بار. سوندىقتان االىنىڭ سوزىنە ەشبىر تالاسىم جوق. بۇيتە بەرسەك، ءبىزدىڭ ايتىس وشەدى شىنىمەن. جازىپ الىپ ايتىسۋ فونوگراممامەن ءان ايتۋ سياقتى عوي. بۇل - ايتىستىڭ اينالىسىندا جۇرگەندەردىڭ كىناسى» دەپسىڭ.
دۇرىس، مويىندايمىن بۇل سوزدەرىڭدى. دايىندالامىز، جاتتايمىز، بىراق ۇنەمى سولاي دەپ ايتۋعا قانداي قاقىڭ بار؟ بارلىق ايتىس ولاي ءوتىپ جاتقان جوق.مەنىڭ ماماندىعىم جۋرناليست. كەيدە وقىرماندى تارتۋ ءۇشىن نەبىر ايلا-ءتاسىل قولدانىپ، كەيىپكەرىڭنىڭ «قوياسىن» قۇستىراسىڭ. ونسىز دا ايتىستىڭ جاۋى كوپ، سولاردىڭ اۋىزىنا ءسوز سالعاننان نە ۇتامىز؟ الدە اقيقاتتى، شىندىقتى تەك سەن ايتا الاسىڭ با؟ ال، كەتتىك ەندەشە.... مىڭ سان ادامنىڭ الدىندا ايتىسپاق تۇگىل، جاي تۋعان كۇنگە تىلەك ايتۋعا دا ادام ىشتەي دايىندالادى عوي. ءتىپتى جازىپ بەرگەن قازاقشا ءسوزىڭنىڭ ءوزىن مىڭگىرلەپ وقي المايتىن ءماسىموۆ «ءداداڭ» دا ۇكىمەتتى بەسىنشى جىل باسقارىپ وتىر، وعان نە ايتاسىڭ؟ سەن نەگە كوپكە توپىراق شاشاسىڭ، ءبارى جازادى، كەلىسەدى دەپ. جارايدى، ءبىز سونداي بولايىق، سەن عانا «قاھارمانسىڭ!!!». ال، ءجۇرسىن اعامىز جاميعامەن ايتىساسىڭ دەگەندە نەگە دىزاقتادىڭ؟ ەكىنشى كۇندە دە ات-تونىندى الا قاشتىڭ، «نە ايتام، نە ايتام» دەپ. قالاي نە ايتاسىڭ، سەن «سۋىرىپ سالما» اقىنسىڭ عوي، «ەشكىمنەن قورىقپايتىن، دايىندالمايتىن» اقىنسىڭ عوي، شىق تا اڭىراتا بەر، اعىزا بەر....
تاعى ءبىر سوزىڭدە «قوناق ءۇي بەرىلمەگەنىن ساحنادا ەستىگەندە تاڭعالدىم. قازاققا جات نارسە عوي. شىعا سالا ۇيىمداستىرۋشىلارعا ايقايلادىم. سويتسەم قىرعىزدىڭ ەكى اقىنى قوناق ۇيدەن وزدەرى باس تارتىپتى. االىنىڭ مۇنىسى قاتىن وسەك، بىلايشا ايتقاندا. ايتپەسە قىتايدان، موڭعوليادان كەلگەن اقىندار جاتتى عوي، 40 قازاققا عانا جاتىن ورىن بەرىلگەن جوق» دەپسىڭ.
قوناق ءۇيدىڭ بەرىلمەگەنى راس اڭگىمە. «اقجايىق» قوناق ۇيىندە وتىرىپ االىعا تەلەفون شالىپ، «قاي بولمەگە ورنالاسىپ ەدىڭ، ءبىرىنشى قاباتقا تاماققا كەلسەڭشى» دەگەنىمدە «بىزگە ەشكىم ونداي اڭگىمە ايتپادى، ءبىر «بايكەمىزدىڭ» ۇيىنە ورنالاستىق، بۇگىنگى قابىلداۋ ۇنامادى، مىرزاتاي اتا وتىرىك ايتتى، ءبىز بار جۇلدەنى قازاقپەن بولىستىك، ول بولسا ساراعا بەرىڭدەر دەپ قاسارىسىپ وتىرىپ الدى. بىزگە ايىرماسى جوق قوي، ايتەۋىر قازاق السا بولدى ەمەس پە؟» دەپ مۇڭىن شاقتى. دوستىق نيەتپەن كەشىرىم سۇرادىم. ەندى بۇل ماسەلەگە ۇيىمداستىرۋشىلار كىنالى.
تاعى ءبىر سوزىڭدە «فينالدان باس تارتقانىما كەلەر بولسام، ءبىرىنشى كۇنى االىمەن ايتىستان سوڭ جۇكەڭ: «كىممەن ايتىساسىڭ؟»، - دەپ سۇرادى. «اينۇرمەن، نە بالعىنبەكپەن»، - دەدىم. «جاعداي بىلاي، الىبەك بالعىنبەكتى جەڭۋى كەرەك، ءسويتىپ فينالدا الىبەك قىتايدان كەلگەن جاميعامەن ايتىسۋى قاجەت»، - دەدى ول كىسى. وندا مەن نەسىنە قاتىسام؟ مۇنى جۇكەڭە دە ايتتىم. سول سەبەپتى ايتىستان باس تارتتىم» دەپسىڭ...
ول ءسوزدى ءجۇرسىن بارىمىزگە دە قالجىڭداپ ايتقان. ءتىپتى ماعان «ارنايى سىيلىق بار، نوۋتبۋك كەرەك پە، اقشالاي كەرەك پە» دەدى. ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىنداعى «اقشانى وتە جاقسى كورەمىن» دەگەن ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ كەتىپ، «تەمىرى» قۇرىسىن، اقشا كەرەك» دەدىم. ال وسىنىڭ قايسىسى شىندىققا اينالدى؟ ارنايى سىيلىق بەرمەك تۇگىل، ءۇشىنشى اينالىم بولعان دا جوق قوي. ءجۇرسىننىڭ «قىرت» اڭگىمەسىنە ابدەن ەتىمىز ۇيرەنگەن ءبىز سول كۇيىمىزبەن كەتە باردىق. سونىڭ ءبارىن دابىرالاتىپ ءباسپاسوز بەتىندە «باتىر» اتانۋ ءۇشىن «ويباي، ءجۇرسىن وتىرىك ايتتى، وڭباعان ەكەن» دەپ سۇحبات بەرە بەرسەك نە بولامىز؟ مەنىڭ جۇكەڭە ماحابباتىم اشىلىپ، «عاشىق»بولىپ وتىرعانىم شامالى، مەن دە ونى كەيدە جەك كورىپ كەتەم، بولمايتىن نارسەگە بالا قۇساپ رەنجيدى دەپ. الدە جۇكەڭمەن جەكە باس ارازدىعىڭ بار ما ەدى؟ ونىڭ جازىعى «ارعىندار ماعان كۇن بەرمەيدى» دەپ ارىز ايتا بارعانىڭدا ارقاڭنان قاعىپ، ادام تانىمايتىن ريناتتى ساناۋلى ۋاقىتتا «جۇلدىز» قىلىپ التى الاشقا تانىتقانى ما؟ مىنا اڭگىمەڭ سول جاقسىلىعىنا ايتقان «العىسىڭ» با؟
تاعى ءبىر سوزىڭدە «قازىرگى اقىنداردىڭ ەشقايسىسىنان قورىقپايمىن» دەپسىڭ. ارينە، سەن قورىقپايسىڭ. سەبەبى ەشكىمنىڭ كوڭىلىنە قاراماي، جەكە باسىنا دەيىن ايتا بەرەسىڭ، ءتىپتى ءبىر ايتىستا تۇرمىسقا شىققانىنا ءبىراز بولىپ، ءبىر پەرزەنتكە زار بولىپ جۇرگەن ارىپتەسىڭە «نەگە بالا تۋماي ءجۇرسىڭ» دەپ باس سالدىڭ. سەن ەشكىمنەن قورىقپايسىڭ، كەرىسىنشە، ءبارى سەنەن «قورقادى». كەمشىلىكسىز ادام بولمايدى، سەن سونىڭ ءبارىن قارسىلاسىڭدى جەڭۋ ءۇشىن ساحنادا ايتا بەرەسىڭ، سەبەبى «باتىرسىڭ» عوي.
تاعى ءبىر سوزىڭدە «قارسىلاسىممەن انانى ايتامىز، مىنانى ايتامىز دەپ ۋادەلەسىپ الۋ جوق مەندە. سودان بولار، باس جۇلدە الماعانىما مىنە ءتورت جىل بولدى» دەپسىڭ.
ءدال وسى ءسوزدى سەن ايتۋعا ۇيالساڭ نەتتى، شىراعىم، قاناعات قايدا؟
ءبىرى اللانىڭ بۇيرىعىمەن، ءبىرى ادامنىڭ پيعىلىمەن ساحنادان قول ۇزگەن، ءبارىمىزدى ازاماتتىعىمەن دە، اقىندىق قۋاتىمەن دە ون وراپ كەتەتىن، ايتىستان ءبىر دە ءبىر كولىك مىنە الماي كەتكەن مارقۇم وراز بەن ءتىرى بەكجان (اشىرباەۆ) بۇلاي وكپە ايتپاپ ەدى. ولار مىنبەگەن كولىكتىڭ ءتۇرىن سەن ءمىندىڭ. (قىزعانىپ جاتقام جوق، مىقتى اقىنسىڭ، ءالى دە باعىڭ جانادى، جانا بەرسىن. ساعان سەنەم) ءجۇرسىن سەنى كوككە كوتەرۋ ءۇشىن قانشاما اقىننىڭ وبالىنا قالدى، سول ءۇشىن قانشا قارعىس الدى. ءبارى كورمەگەن «جىلى-جۇمساقتى» سەن كوردىڭ. ءو.سارسەنوۆتىڭ «ايالى الاقانىندا» ءجۇرىپ بۇلاي مۇڭ شاعۋىڭ ازاماتتىققا جاتپايدى. ارينە، ماعان سەنىڭ جۇرەگىڭە جارا سالىپ، وسىنشاما سوزدەردى ايتۋ وڭاي ەمەس، مۇنىڭ ءبارىن دوستىق پەيىلدەگى جاناشىرلىق دەپ ۇعارسىڭ... ونىڭ ۇستىنە تالابىڭا ۇنەمى تىلەكشى دوسىڭمىن عوي. سوندىقتان كەيبىر سوزگە اباي بولايىق. ايتىستىڭ جاۋى كوپ ەكەنىن جوعارىدا ايتتىم، تاعى قايتالايمىن. اۋپىرىمدەپ ءجۇرىپ اشقاندا قايتا جاۋىپ تاستاماساق تا اركىمگە قوجاۋلىق قىلمايىق، ەشكىمگە تابالاتپايىق.«بارلىق اقىن بالاسى ءبىر انانىڭ» دەپ مۇقاعالي تەككە ايتپاعان، ەكەۋمىز ءبىر باۋىرمىز، دوسىم!
P.S قۇرمەتتى ءھام سۇيىكتى وقىرمانىم، ايتىس دەسە ىشكەن اسىن جەرگە قوياتىن حالقىم، تاعى دا عافۋ وتىنەمىن، ارتىق كەتسەم. مۇنىڭ ءبارىن جازىپ، ايتىپ، جاماناتتى بولۋ ماعان دا وڭاي ەمەس، بىراق مەنىڭ جەكە كوزقاراسىم - وسى...
باۋىرجان حاليوللا،
ايتىسكەر اقىن،
باتىس قازاقستان وبلىسى
«اباي-اقپارات»
