الماحان مۇحامەتقاليقىزى. قازاق پەن قامشى
ۇلتتىق بۇيىمدارعا، قولونەر شەبەرلىگىنەن شىققان دۇنيەلەرگە ەرەكشە ىقىلاسپەن قارايتىن وقىرمانعا پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى الماحان مۇحامەتقاليقىزىنىڭ قامشى تۋرالى ەتنوگرافيالىق، تانىمدىق ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. قامشىنىڭ تۇرلەرى مەن قاسيەتى، كيەسى تۋرالى بايانداي كەلە اۆتورىمىز «ادامزات، ۇلت تاريحى تۋرالى جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا مۇراعات، جادىگەرلىك ايعاقتاردىڭ ايتارى مول» دەيدى.
«اباي-اقپارات»
ۇلتتىق بۇيىمدارعا، قولونەر شەبەرلىگىنەن شىققان دۇنيەلەرگە ەرەكشە ىقىلاسپەن قارايتىن وقىرمانعا پورتالىمىزدىڭ تۇراقتى اۆتورى الماحان مۇحامەتقاليقىزىنىڭ قامشى تۋرالى ەتنوگرافيالىق، تانىمدىق ماقالاسىن ۇسىنىپ وتىرمىز. قامشىنىڭ تۇرلەرى مەن قاسيەتى، كيەسى تۋرالى بايانداي كەلە اۆتورىمىز «ادامزات، ۇلت تاريحى تۋرالى جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا مۇراعات، جادىگەرلىك ايعاقتاردىڭ ايتارى مول» دەيدى.
«اباي-اقپارات»
قازاق مادەنيەتىنىڭ قول قارۋى رەتىندە ءالى كۇنگە دەيىن ماڭىزىن جويماي كەلە جاتقان بۇيىم - قامشى. قامشىنىڭ تۇرلەرى اباي جيناعان مۇرالاردىڭ قاتارىندا دا كەڭىنەن اتالادى. قامشى - ازاماتتاردىڭ ءسان-سالتانات بۇيىمى رەتىندە دە، قاناۋشى وزبىرلاردىڭ جەكە باسىنىڭ مۇددەسى ءۇشىن دە، ءتىپتى ءۇي جاساۋلارىنا دا كورىك بەرىپ تۇراتىن قول قارۋلارىنىڭ ءبىرى بولعان. اباي زامانىندا مال ءوسىرۋشى قاۋىمعا مالدىڭ جۇنىنەن، تەرىسىنەن وندىرىلگەن دۇنيە-مۇلىكتەر مەن كيىم-كەشەكتەر قانداي قاجەت بولسا، ات سايماندارى، ەر-ازاماتتاردىڭ بولمىسى ىسپەتتەس قارۋ-جاراق تۇرلەرى: قايىس، تاسپالار، قامشى تۇرلەرى دە مال جايىلىم وتارلارىنا سونداي قاجەت بولدى. اتالۋ تۇرلەرىنە، جاسالۋىنا، قولدانىلۋىنا قاراي قامشى - قايىس قامشى، ورمە قامشى، سوقا قامشى، ات قامشى، دويىر قامشى، دىراۋ، ءبۇزاۋتىس قامشى، ت.ب. بولىنەدى. ات قامشىنىڭ ءوزى - سالت قامشى، ات سوعار، ات جۇرگىزگىش، شىبىرتقى سياقتى تۇرلەرگە جىكتەلەدى. ورىلگەن تاسپاسىنا قاراي ءتورت، بەس، التى تاسپا، سەگىز ءورىم، ون ەكى تاسپادان شيراتىلعان ەسپە قامشى، ءبىر تاسپا قايىستان جاساعان ساپالىق وزەك سالعان دىراۋ، دويىر ءبۇزاۋتىس قامشىلار دا بار.
ات قامشىنىڭ ۇزىندىعى التى تۇتام كەلەدى. كوبىنەسە توبىلعىمەن ساپتالادى. قامشىنىڭ سابى، الاقانى، ءورىمى، بۇلدىرگەسى بولادى. قامشىنىڭ ءورىمىن سابىنا شەگەلەگەندە تەمىردەن بۇركەنشىك سالىپ، الاقانىنا ءسان ءۇشىن تاسپادان كەكىلدىك تاعادى.
م.اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنداعى ءبىرىنشى تومنىڭ 60-شى بەتىندە: «قاراشا قولىنداعى توبىلعى ساپتى جۋان قامشىنى سەرمەپ جىبەرىپ، اتقىپ تۇرىپ، قامىسبايدى باستان تارتىپ-تارتىپ جىبەردى» دەيدى. \ «قات-قاباتتا» 60 ب.\
اباي وتكىزگەن مۇرالاردىڭ ىشىندە قامشى بولماعانىمەن، اقىن زامانىنداعى قامشىنىڭ تۇرلەرى رومان جەلىسىندە مولىنان ايتىلادى. جوعارىداعى ۇزىندىدە توبىلعى ساپتى جۋان ات قامشى ايتىلسا، «قاراشا مەن ۇركىمبايدان باستاپ جاس جىگىت اتاۋلىنىڭ بارلىعىن تىسقا شىعارا سالا، بەس-ون كىسىدەن جابىلا ءتۇسىپ، تورسىلداتىپ دۇرە سوعا باستادى» \61 ب\ دەگەن ۇزىندىدە دۇرە قامشىنى تىلگە تيەك ەتەدى.
تاسپادان ورىلگەن، كولىك ايداۋعا ىڭعايلى قامشى قاشان دا ەر-تۇرمان قۇرامىمەن بىرگە جۇرەدى.
دۇرە قامشى - شىعىس حالىقتارىنىڭ ادەت-شاريعات زاڭدارى بويىنشا قىلمىس جاساعاندارعا قولدانىلاتىن اۋىر جازا قۇرالى. دۇرە سوعۋ دەنەگە جاراقات سالۋ جازاسىنا جاتادى. قىلمىسى مەن كۇناسى انىقتالعان جاعدايدا سوعىلاتىن دۇرە ەل الدىندا كورىنەۋ جاسالاتىن بولعان. دۇرە قامشى - جىڭىشكە تاسپالى، توبىلعى ساپتى، قولعا ۇستاۋعا ىڭعايلى، اسا ۇزىن ەمەس، قىسقا ساپتى بولادى.
قامشىنىڭ ساپالى بولۋى قايىسىنا بايلانىستى. مەيلىنشە جۇمساق يلەنىپ، ءيىن قانۋىن قاداعالاپ، قۇرىس-تىرىسسىز، جۇمساق ەتىپ شىعارۋ ءسوز جوق اسقان شەبەرلىكتى تالاپ ەتەدى. قايىستىڭ بار ەرەكشەلىگىن مۇقيات ەسكەرگەن شەبەرلەر يدەن شىققان قايىستى ماي جاعىپ، كەپتىرەدى. كەپكەن تەرىنى قىسقىعا، سوزعىعا سالىپ، ۋقالايدى. بۇعان قاجەتتى اسپاپتاردى دا شەبەرلەر وزدەرى ازىرلەيدى.
تىگەتىن قايىستاردىڭ شەتىن بىرتەگىس ۇستاپ تۇرۋ، بەكىتىپ قويىپ ءتىلۋ،ءورۋ، ويۋلاۋ ءۇشىن اسا قاجەت اسپاپتىڭ ءبىرى - «قىسقى» دەپ اتالادى. ونى جۋان جانە كەپكەن اعاشتان جاسايدى. يلەنگەن قايىستاردى وڭىنە كىرگىزىپ الىپ، كەرەك زاتقا ارناپ، تاسپالاپ تىلەدى دە، قاجەتىنە پايدالانادى. قايىس ءتۇيۋدىڭ دە بىرنەشە ورنەكتەرى مەن تۇيۋلەرى بار. ولار - ءتورت تاسپادان ءتۇيۋ، قالماقشا ءتۇيۋ، تۇيەمۇرىندىق، وتكەرمە، ءتاستۇيىن،ت.ب. دەپ اتالادى. «اعاشتان ءتۇيىن تۇيگەن» دەگەن بەينەلى ءسوز وسىدان شىققان. قازاق كەيدە تيەك، بۇرشاق، بۇلدىرلاردى دا قايىستان، تاسپادان تۇيگەن. قازاق قولونەرىندە ەسكىدەن كەلە جاتقان ادەمى دە، كۇردەلى ءىستىڭ ءبىرى - تاسپا ءورۋ. ءورىمى سان الۋان بىرنەشە قامشىنىڭ تۇرلەرى اباي مۇراجايى ەكسپوناتتارىنىڭ ىشىندە بار.
سونىڭ ءبىرى - بيشىك. بيشىك قامشىدان ۇزىن. ۇشىنا قاراي بىرتە-بىرتە جىڭىشكەرە بەرەتىن، مال قايىرۋعا قولايلى قايىستان ورىلگەن اعاش ساپتى قۇرال. بيشىك ءورىمى وزگە ورىمنەن بولەكتەۋ، ارالارىن مەتال شىعىرشىقپەن قوساتىنداي بىرنەشە بولىك ەتىپ ورىلەدى. كەيدە ونى «سوپ قامشى» دەپ تە اتايدى. ۇشىنا ەكى-ءۇش قارىس تاسپا، نە ىرىكتەلگەن بىرنەشە جىلقى قىلى بايلانادى.
م.اۋەزوۆتىڭ "اباي جولى" رومانىندا ءجيى كەزدەسەتىن قامشىنىڭ تاعى ءبىر ءتۇرى - دويىر قامشى. ءورىمى جۇمىر، جۋان، ءتورت قىرلى، ون التى، نەمەسە سەگىز تاسپادان بولىپ كەلەدى. دويىر - بۇعىنىڭ، وگىزدىڭ يلەنگەن جون تەرىسىنەن تاسپالانىپ تىلىنەدى. ادەتتە دويىر - ىرعاي نەمەسە توبىلعىعا، كەيدە قۇلجا مەن تەكەنىڭ مۇيىزىنە، قاراقۇيرىق پەن ەلىكتىڭ سيراعىنا ساپتالادى. ءورىم مەن ساپ الاقان ارقىلى بەكىتىلەدى. الاقان مەن ساپقا بەكىتىلەتىن ۇشىنىڭ ۇستىنە ساندىك ءۇشىن جۇقا جەز سالىنادى. قامشىنىڭ سابى دا كۇمىس جەزبەن اشەكەيلەنىپ، قولعا ۇستايتىن جاعىنا بۇلدىرگى وتكىزىلەدى. دويىر قامشىنى مال ايداۋعا، ۇرىس-توبەلەسكە دە قولدانادى. ساندىك ءۇشىن ۇستالاتىن قامشى دا دويىر تەكتەس بولعانىمەن، ءورىمى جىڭىشكە، جەڭىل ساپتى بولادى. سال-سەرىلەردىڭ سەرىلىگىن تانىتاتىن، وتاعاسىنىڭ وتباسىنىڭ قورىعى ەكەنىن كورسەتەتىن كيەلى قامشى - قازاق مادەنيەتىندە وزىندىك قاسيەتىن ءالى ساقتاپ كەلەدى.
قازاقتىڭ كەز كەلگەن ازاماتىنىڭ قارلارىنا قامشى ءىلىپ جۇرەتىن ۋاقىت كازىر الىستاپ كەتتى. توبىلعى ساپتى، قايىس قامشى يەسىنىڭ مالدى، جاندى ەكەنىن بىلدىرەدى. قامشى - ۇستاعان ادامىنىڭ قايرات-قۋاتى ارتىپ، جاماندىقتان، ءتىل-كوزدەن ساقتاپ جۇرەتىنىن، سال-سەرىلەردىڭ سەرىلىگىن تانىتاتىن، وتباسىنىڭ، وتاعاسىنىڭ قورىعى ەكەنىن بىلدىرەتىن قازاق مادەنيەتىنىڭ كيەلى سىيى.
قازاق شاڭىراعىنىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇراتىن قامشىنى كورگەندە، تاسپاداي ءتىلىپ وتەتىن ءتىلى بار، قامشىنىڭ ورىمىندەي بەدەرلى بەرەكەسى بار، قازاقتىڭ قانىنا بىتكەن قايسارلىعى بار ازاماتتىڭ شاڭىراعى ەكەنىن تۇسىندىرەدى.
«قاتىن ءولدى - قامشىنىڭ سابى سىندى» دەگەن اتالى ءسوز بار. ادامنىڭ ءتىلى ايتىپ جەتكىزە المايتىن ءسوزدى قامشى ارقىلى جەتكىزۋ قازاق سالتىنىڭ ەرتەدەن قالىپتاسقان ءداسۇرى. قازاق ادامنىڭ كوڭىلىنە كەرى اسەر ەتەتىن اۋىر ءسوزدى ەشقاشان اشىق ايتا سالماعان، استارلاپ جەتكىزگەن. ءسوز سۇراعاندا، نەمەسە كوپ سويلەپ، وزگەگە ءسوز كەزەگىن بەرمەگەندە، بولماسا ورىنسىز بيلىك ايتقان اۋمەسەرلىككە قامشىنى پايدالانعان. القالى قاۋىمنىڭ الدىنا قامشى تاستاۋ وسىنداي جاعدايلاردا پايدالانىلادى.
قاراپايىم قارا قامشىنىڭ سىرىن اشا ءتۇسۋ - بىزدەر ءۇشىن ءالى دە تەرەڭ ەتنوگرافيالىق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. سارى الا ساپتى قايىس قامشىمەن شايتاندى قۋادى دەسەدى. قامشىنىڭ ۇشار باسىندا، الاقانىندا پالە-جالادان، اۋرۋ - سىرقاۋدان قاعاتىن قۇدىرەت ۇيالايدى دەپ تۇسىنگەن دانا بابالارىمىز. قۇدىرەتتىڭ ۇيالاۋى قامشىنى ۇستاعان ادامنىڭ جان تازالىعىنا بايلانىستى. قامشى ءوزىنىڭ يەسىن دە تەرىس پيعىلدان تازارتادى. ال، قاسيەتى مەن قۇرمەتى ەرەكشەلەنگەن ادامداردىڭ كيەسى مەن قۋاتى قامشىعا اۋىسىپ وتىرادى. قامشى مەن ەمشى ءبىرىن-ءبىرى تولىقتىرىپ وتىراتىن كيەلى قۇدىرەت ەكەنىن ىرىمشىل حالىق مويىنداعان. سوندىقتان دا ەل الدىندا جۇرگەن جاقسى ادامداردىڭ، قۋاتتى ادامداردىڭ قامشىسىن ىرىمداپ، قالاپ الىپ وتىرعان. جىلقىنىڭ تەرى سىڭگەن، جىلقىنىڭ ساۋىرىنا كوپ تيەتىن ءورىم ۇشى تيگەن جەرىن وڭدىرتپايدى. ءبىر عانا مىسال كەلتىرىپ وتۋگە بولادى.
«تاقىر جەردى كولدەنەڭدەي كەسىپ ءوتىپ بارا جاتقان جىلاندى ات ۇستىنەن تەڭگە العانداي ەڭكەيە بەرە بەل ورتاسىنان وسىپ، ءبىر رەت تارتىپ وتسەڭ، جەتەدى. يرەتىلگەن كۇيىندە باسىن وقشىرايتا كوتەرگەنىمەن، دەنەسى بىردەن جانسىزدانىپ، جەرگە جابىسىپ قالعانداي قوزعالماي، جاتقان جەرىندە جان تاپسىرادى. ايتپەسە، جىلاندى ءۇش كەسسەڭ كەسىرتكەلىك جانى قالادى. تاسپەن ۇرىپ، ولتىرمەك بولساڭىز، قانى شىعىپ، مىلجالانسا دا، العا جىلجۋىن قويماي، جان-جاعىنا باسىن قايقاڭداتا ءتىلىن سۋماڭداتىپ، يرەلەڭدەۋىن قويمايدى».\م.وماروۆتىڭ ايتقاندارىنان\
قامشى - كەز-كەلگەننىڭ جىنىن قاعادى. شايپاۋ ايەلدەردى كورگەندە "قامشىمەن شايتانىڭدى قاعۋ كەرەك ەكەن" دەپ جاتادى. سوزدە ۇلكەن ءمان بار. قامشىنى ۇستاۋ، سىلتەۋ دە ۇلكەن ونەر. ناعىز قامشىگەر جىگىتتەر ءبىر تارتقاندا- اق، وگىزدىڭ ءتورت قابات جون تەرىسىن قاق ايىرادى دەيدى. قامشىعا دا شەبەرلىك، ماشىق كەرەك.
بويجەتكەن قىزى بار ۇيگە قۇدا ءتۇسۋ ءۇشىن كەلگەندەر، قولىنا قامشى ىلە كەلەدى. ول «وسى ءۇيدىڭ بويجەتكەنىنە يەلىك ەتكىمىز كەلەدى» دەگەندى بىلدىرەدى. توردە قامشى ءىلۋلى تۇرسا، ول تۋرالى ءسوز قوزعاماي، كەلگەن ىزدەرىمەن قايتا قايتادى. ءىلۋلى تۇرعان قامشى، «بۇل ءۇيدىڭ قىزىنىڭ يەسى بار» دەگەنى. توردە قامشى بولماسا، اكەلگەن قامشىلارىن تورگە ىلەدى.
قالاي دەگەنمەن دە قامشى ءتىلىن تۇسىنە ءبىلۋ دە «دالا دانىشپانى» اتانعان بابالارىمىزدىڭ ۇعىمنىڭ تەرەڭدىگى بولسا كەرەك.
قازاق مادەنيەتىنە بايلانىستى تاريحي دەرەكتەردى وقىپ، ەتنوگرافيالىق قۇندىلىقتىڭ سىرى تەرەڭدەي تۇسەتىنىنە كوز جەتكىزە وتىرىپ، قانشالىقتى ماعىنالى بايلىعىمىزدان قول ءۇزىپ قالعانىمىزعا قايران قالاسىز.
قامشى تۇرلەرىنىڭ ايشىقتى اسىل قازىناسى ەل مادەنيەتىنىڭ وتكەن عۇمىر شەجىرەسىنىڭ جاندى ايعاقتارى ىسپەتتى.
دۇنيە - ۇلكەن كول،
زامان - سوققان جەل" - دەپ ۇلى اقىن ايتقان ۇرپاقتاردىڭ الماسۋى توقتاماعان جەردە، دۇنيە بولمىس-ءبىتىمنىڭ ساباقتاستىعى ۇزىلمەك ەمەس.
قالاي دەسەك تە، ادامزات، ۇلت تاريحى تۋرالى جازبا دەرەكتەرگە قاراعاندا مۇراعات، جادىگەرلىك ايعاقتاردىڭ ايتارى مول.
الماحان مۇحامەتقاليقىزى،
قازاقستان-رەسەي ۋنيۆەرسيتەتى
«ابايتانۋ» عىلىمي-تانىمدىق
ورتالىعىنىڭ ديرەكتورى
«اباي-اقپارات»
