5.

بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ تەرگەۋشىلەرى دىنشە - دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ سۇراق، جاۋابىن ءۇشىنشى تومداعى "الاشوردا" ۇيىمىنىڭ ءار قالاداعى بولىمشەلەرىن كورسەتكەن سىزباسىنا تۇسىنىكتەمە الۋمەن باستاعان. ولاردىڭ بۇل تەرگەۋىنە 1988 جىلعى قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىندە:

«د.ادىلەۆتىڭ سۇراق-جاۋاپتارىنان بۇلىڭعىرلىق، لوگيكالىق قيسىنسىزدىق، كۇدىكتى پسيحيكالىق شالىق بايقالادى. سوعان قاراعاندا تۇرمەدە قىسىم جاسالىپ، كۇش قولدانىلىپ، ماجبۇرلىكپەن جاۋاپ الىنۋى مۇمكىن»، - دەگەن كۇمان بىلدىرىلگەن.

ال زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندەگى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك دىنشەنىڭ ۇستامالى جۇيكە شالىعى بولعان سياقتى. لەپىرىپ سويلەۋ، ءوزىن-ءوزى «پارتيزان» رەتىندە سەزىنۋ، كوسەم كورىنۋ د.ادىلەۆتىڭ بويىنا ءسىڭىستى مىنەزى ەكەنى بارىنە بەلگىلى بولعان. ونىڭ مۇنداي ۇستاماسى بۇقارادا جۇرگەندە بايقالىپ، ءبىر اي بويى جاتىپ قالعان:

د.ادىلەۆتىڭ: «مەن وزىمە قول سالۋعا دايىنمىن، بىراق شىندىقتى جازۋ ءۇشىن ءتىرى قالدىم»، نەمەسە: «م.دۋلاتوۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقا الاشورداشىلار جاسىرىن ۇيىمنىڭ جينالىسىن مەن تۇسىنبەسىن دەپ ورىسشا وتكىزدى»، - دەگەن سياقتى سوزدەر قالايدا كۇدىك تۋدىرادى.

مۇعالىمدىك كۋرستا وقىعان جانە ەكى جىل پارتيزانداردىڭ ىشىندە جۇرگەن ادامنىڭ ورىس ءتىلىن بىلەتىنىن م.دۋلاتوۆ اڭعارسا كەرەك-ءتى.

5.

بۋتىركا تۇرمەسىنىڭ تەرگەۋشىلەرى دىنشە - دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ سۇراق، جاۋابىن ءۇشىنشى تومداعى "الاشوردا" ۇيىمىنىڭ ءار قالاداعى بولىمشەلەرىن كورسەتكەن سىزباسىنا تۇسىنىكتەمە الۋمەن باستاعان. ولاردىڭ بۇل تەرگەۋىنە 1988 جىلعى قازاق كسر جوعارعى سوتىنىڭ شەشىمىندە:

«د.ادىلەۆتىڭ سۇراق-جاۋاپتارىنان بۇلىڭعىرلىق، لوگيكالىق قيسىنسىزدىق، كۇدىكتى پسيحيكالىق شالىق بايقالادى. سوعان قاراعاندا تۇرمەدە قىسىم جاسالىپ، كۇش قولدانىلىپ، ماجبۇرلىكپەن جاۋاپ الىنۋى مۇمكىن»، - دەگەن كۇمان بىلدىرىلگەن.

ال زاكي ءۆاليدوۆتىڭ ەستەلىگىندەگى دەرەكتەرگە جۇگىنسەك دىنشەنىڭ ۇستامالى جۇيكە شالىعى بولعان سياقتى. لەپىرىپ سويلەۋ، ءوزىن-ءوزى «پارتيزان» رەتىندە سەزىنۋ، كوسەم كورىنۋ د.ادىلەۆتىڭ بويىنا ءسىڭىستى مىنەزى ەكەنى بارىنە بەلگىلى بولعان. ونىڭ مۇنداي ۇستاماسى بۇقارادا جۇرگەندە بايقالىپ، ءبىر اي بويى جاتىپ قالعان:

د.ادىلەۆتىڭ: «مەن وزىمە قول سالۋعا دايىنمىن، بىراق شىندىقتى جازۋ ءۇشىن ءتىرى قالدىم»، نەمەسە: «م.دۋلاتوۆ پەن ح.دوسمۇحامەدوۆ جانە باسقا الاشورداشىلار جاسىرىن ۇيىمنىڭ جينالىسىن مەن تۇسىنبەسىن دەپ ورىسشا وتكىزدى»، - دەگەن سياقتى سوزدەر قالايدا كۇدىك تۋدىرادى.

مۇعالىمدىك كۋرستا وقىعان جانە ەكى جىل پارتيزانداردىڭ ىشىندە جۇرگەن ادامنىڭ ورىس ءتىلىن بىلەتىنىن م.دۋلاتوۆ اڭعارسا كەرەك-ءتى.

جاس جىگىتتىڭ پسيحيكاسىنا 17-18 جاسىندا پارتيزاندىق مايداندا جۇرگەندە زاقىم كەلدى مە، ول اراسى بيماعلۇم. تۇرمەدەگى ءىستى تەرگەگەن پاۆلوۆ ونىڭ بۇل وسالدىعىن ءوزىنىڭ مۇددەسىنە پايدالانعان سياقتى. بۇل - كورسەتىندىنىڭ ستيلىنەن-اق بايقالادى جانە ماسكەۋ تۇرمەسىندەگى جاۋاپتاردى ءبىر ىزگە ءتۇسىرىپ بايانداۋدىڭ ءوزى مۇمكىن ەمەس. استىرتىن ۇيىمنىڭ سىزباسىندا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ءبارىن سىپىرا ءتىزىپ شىعىپ، مىنەزدەمە بەرەدى. سوعان قاراعاندا، اۋەل باستاعى دىنشە ادىلەۆتىڭ ۇستالۋىنا سەبەپشى بولعان "قارا نوعاي" تۋرالى ايعاقتار مۇلدەم ۇمىت قالدىرىلىپ، تەك ساياسي ايىپتاۋعا كوشكەنى بايقالادى.

1929 جىلى 2 قاراشا كۇنى تەرگەۋشى پاۆلوۆقا بەرگەن دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ قوسىمشا كورسەتىندىسى:

"استىرتىن قازاق ۇيىمى تۋرالى سىزىپ بەرگەن №1 سىزبا 20-جىلدىڭ كوكتەمى مەن جازىنداعى; ال №2 سىزبا - 21-جىلدىڭ اياعى مەن 24-جىلدىڭ اراسىنداعى قۇرىلىمداردى قامتيدى جانە وعان ەرەكشە تۇسىنىكتىڭ كەرەگى جوق، ويتكەنى استىرتىن ۇيىمداردىڭ سول كەزدەگى ءىس-ارەكەتى تۋرالى قازاقستانداعى تەرگەۋدە تاپتىشتەپ جازىپ بەرگەنمىن. ال قازىر تەك 1925-28 جىلداردىڭ اراسىن قامتيتىن №3 سىزبادا كورسەتىلگەن استىرتىن ۇيىمنىڭ ىسىنە تالداۋ جاساپ، تۇسىندىرمە بەرۋ قاجەت شىعار.

ورتالىقتان باستايىق: ۇيىمنىڭ بۇل كەزدەگى ورتالىعى - قىزىلوردا قالاسى بولدى. سوناۋ 21-23 جىلداردىڭ اراسىندا-اق استىرتىن ۇيىمنىڭ جەتەكشىسى بولعان ادام وسى قالادا تۇرادى. ەندى سول ادامداردىڭ ارقايسىسىنا جەكە-جەكە مىنەزدەمە بەرىپ، ولاردىڭ ءبىزدىڭ كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمىمىزداعى جۇرگىزگەن ۇلتشىلدىق جانە ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارىن اشكەرەلەۋگە كوشەمىن».

بايتۇرسىنوۆ احمەت: «اراداعى ۇزاق ۇزىلىستەن كەيىن مەن ونىمەن قىزىلوردا قالاسىندا (25-جىلى) كەزدەستىم، ول بۇل كەزدە ادەبي ىسپەن پەيىلىن سالا شۇعىلدانىپ جۇرگەن. مەن ونىڭ جەكە وزىمەن ەشقانداي دا اڭگىمە وتكىزبەدىم، مۇنداي سۇراقپەن ونىڭ نازارىن اۋدارۋدى قاجەت دەپ تاپپادىم، ويتكەنى، ونىڭ جاسى كەلىپ قالعان، سىيلى ادام، ال ءبىز بولساق قاتارداعىلاردىڭ بىرەۋى عانامىز. بىراقتا وزگەلەر ارقىلى بىلەتىنىم، ول ۇلتشىلدىق جانە ۇيىمدىق ىسكەرلىكتەن باس تارتپاعان. 25-28 جىلداردىڭ اراسىنداعى ونداي دەرەكتەرگە مىنانى جاتقىزامىن: ءبىرىنشى، ءبىزدىڭ ۇيىمنىڭ مۇشەسى بايسەيىت... (بەتتىڭ وسى اراسى جىرتىلعان، سويلەمنىڭ ىڭعايىنا قاراعاندا، ونى: بايتۇرسىنوۆپەن جانە باسقالارمەن بىرگە»، - دەپ وقۋعا بولادى. سونداي-اق، «بايسەيىتوۆ» ەمەس، بايسەيىت ادىلەۆ شىعار دەپ ويلايمىز.)... باكۋدەگى تۇركىتانۋشىلاردىڭ قۇرىلتايىنا باردى. قايتىپ كەلگەن سوڭ بايسەيىتوۆ ماعان مىنانى ايتتى: ولار - بايتۇرسىنوۆ پەن بايسەيىتوۆ (بايسەيىت ادىلەۆ - ت.ج.) تۇرىك پروفەسسورى كۋپرەللو-زادامەن كەزدەسىپ، ۆاليدوۆتىڭ جاعدايى تۋرالى اڭگىمەلەسپەك بولىپتى. بايسەيىتوۆتىڭ (بايسەيىتتىڭ) ايتۋىنشا كۋپرەللونىڭ دا جۇزدەسۋگە ىقىلاسى قاتتى اۋىپتى، الايدا ولاردىڭ سوڭىنا تىڭشىلار قويىلىپ، اڭدىپ جۇرگەندىكتەن دە قانشاما تىرىسسا دا ىڭعايلى ءساتىن تاۋىپ اڭگىمەلەسە الماپتى.

ءسويتىپ، مەنىڭ بايسەيىتوۆ (بايسەيىت) ارقىلى بىلگەنىم، بايتۇرسىنوۆ - باياعى بايتۇرسىنوۆ كۇيىندە قالىپتى. ول تۇرىك پروفەسسورى ارقىلى شەت ەلدە كونستانتينوپولدە جۇرگەن ۆاليدوۆپەن تىكەلەي بايلانىس جاساي الماعانىمەن دە، پىكىر الىسقىسى كەلگەنى انىق.

ەكىنشى ايعاق: مەن قىردا جاسىرىنىپ جۇرۋگە ءماجبۇر بولعان كەزىمدە 1928-جىلى ءوزىمىنىڭ جىگىتتەرىمنىڭ ءبىرى نۇرلاندى قىزىلورداعا جىبەردىم. ول مەنىڭ تاپسىرمام بويىنشا دۋلاتوۆقا جولىعىپتى. ول (دۋلاتوۆ - ت.ج.) ايماۋىتوۆپەن ەكەۋى نۇرلاندى ەرتىپ بايتۇرسىنوۆقا بارىپتى. وندا بارعان سوڭ دۋلاتوۆ: "اقا، مىنە، دىنشە ادىلەۆتىڭ جىگىتى كەلىپ تۇر، قانداي تاپسىرما بەرەمىز", - دەپ سۇراپتى. وعان جاۋاپ رەتىندە بايتۇرسىنوۆ: "سەندەرمەن سويلەستىك ەمەس پە، سونى ايتىڭدار", - دەپتى. دەمەك، بايتۇرسىنوۆ 1928 جىلدىڭ وزىندە ءبىزدىڭ استىرتىن ۇيىمىمىزدا ۇلكەن ۇيىمداستىرۋشىلىق - جەتەكشىلىك قىزمەت اتقارعان".

كورسەتىندى وسىلاي جالعاسا بەرەدى. د.ادىلەۆ بۇل ارادا "كادىمگى كانىگى كونسپيراتوردىڭ" مىندەتىن اتقاراپ، استىرتىن ۇيىمنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە ارقايسىسىنا بەرگەن مىنەزدەمەسىن ءوزى قىزۋقاندىلىقپەن تالدايدى. تەرگەۋشى بۇرىنعى سۇراقتاردى قايتا قويىپ، ونى نەعۇرلىم ساياسي باعىتقا قاراي قاقپايلاپ، ءبىر ىزگە تۇسىرۋگە تىرىسقان.

دىنمۇحامەد ادىلەۆ بۇدان كەيىن مىرجاقىپ دۋلاتوۆقا "مىنەزدەمە" بەرگەن. ارينە، ونىڭ ۆاليدي مەن شوقاەۆقا دەگەن ىشكى ىقىلاسىن ايتقان. جاي عانا ءبىر ءسۇزىپ شىققاننىڭ وزىندە دىنمۇحامەدتىڭ "قارا سۋدى تەرىس اعىزىپ، قارا توندى تەرىس اۋدارعانى" بىردەن اڭعارىلادى. ءتىپتى ميعا سىيمايتىن جايلار بار. ونىڭ ءبارىنىڭ ەشقانداي ءمان-ماعىناسى جوق سوزدەر بولعاندىقتان دا، كەيبىر شەتىن دەرەكتەردى عانا ۇسىنامىز.

ەسكەرتە كەتەتىنىمىز، جاۋاپتىڭ مازمۇنىنا تەرگەۋشىنىڭ ءوزى دە تۇزدىقتاپ، ءوز جانىنان قوسىمشا "كۋالىك" قوسقانى بىردەن بايقالادى. ويتكەنى قازاقستاننىڭ جاعدايىن بىلمەيتىن ادامنىڭ ءسوزى ەكەنى كورىنىپ تۇر.

ءسويتىپ، ءبىر كەزدە «ومبىنىڭ كوشەسىندە قاڭعىپ قالعان 11 جاسار دىنمۇحامەد ادىلەۆتى» (م.دۋلاتوۆتىڭ ماقالاسىنان - ت.ج.) ادام قاتارىنا قوسقان مىرجاقىپ دۋلاتوۆتى، ەندى ەسەيگەن د.ادىلەۆ مىرزا ءوزىنىڭ كورسەتىندىسىندە ونى بىلاي دەپ "ازاپتان قۇتقارماق" بولعان.

د.ادىلەۆ (جالعاسى): "...سودان كەيىن مەن نۇرلان ارقىلى، الدە باسقا بىرەۋ ارقىلى ما، ناقتى ەسىمدە قالماپتى، ءوزىمنىڭ وسىندا كەلگەنىمدى دۋلاتوۆقا ءبىلدىردىم. ءبىرازدان كەيىن جاقسى اتقا مىنگەن، باسىندا ادەمى قالپاعى بار مىرجاقىپ ءوزى ماعان كەلدى. بولمەدە ەكەۋمىز عانا قالدىق. ءدال وسى ۋاقىتتا انگليا مەن كەڭەستىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناس ۇزىلگەن ەدى. ءبىز سول تۋرالى اڭگىمەلەستىك، دۋلاتوۆ جالپى جاعدايدى جانە قازاقستانداعى جاعدايدى سونداي ءبىر قارا بوياۋ جاعا قاتەردى توندىرە باياندادى. ول ماعان: بىزگە ازىرشە تيىسە قويماعانىمەن، ءتۇبى تۇتقىنداۋى مۇمكىن، ويتكەنى، سوعىستىڭ نە اسكەري قىسپاقتىڭ باستالىپ كەتۋى، ءتىپتى، كەڭەس وكىمەتىنىڭ قۇلاۋى دا مۇمكىن، - دەدى. ونىڭ ءوزىنىڭ دە كوڭىل-كۇيى تۇسىڭكى ەدى، سول ارادا ول تاعى دا:

- قالادان كەتىپ قالۋدى ويلاستىرىپ ءجۇرمىن. مەن ءوزىمىنىڭ تورعايىما قاراي بەت الماقپىن. سوندا بارعان سوڭ 50-60 جىگىتتىڭ باسىن قۇراپ، جاساق جاساقتايمىن، كيىندىرەمىن، قولىنا قارۋ بەرەمىن دە ىسكە كىرىسەمىن. ەگەردە سوعىس بولا قالسا ءدال وسىلاي ىستەيتىنىم انىق، ونى ەشكىم دە توقتاتا المايدى. سوعىس بولماعان جاعدايدىڭ وزىندە دە ەلگە بارىپ، جاساق ۇيىمداستىرامىن. ءدال وسىنداي پىكىردى ەسپولوۆ مىرزاعازى مەن بايتۇرسىنوۆ احمەت جانە عابباسوۆ حالەل دە ۇستانىپ وتىر. ولار دا قالانى تاستاپ، ءوز اۋىلدارىنا كەتپەكشى. ءسويتىپ، ءبىزدىڭ ءبارىمىز اۋىلعا بارىپ (جوعارىدا اتالعاندار تورعايعا بارىپ) ىسكە كىرىسكەنشە ەشقانداي بايلانىس جاساسپاۋ كەرەك. تەك دالا ارقىلى ء"تىرى بايلانىس" (حابارشى ارقىلى - ت.ج.) جاساپ، بۇكىل قازاق ەلىن قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرامىز. قايتالاپ ايتامىن - قارۋلى كوتەرىلىسكە شىعامىز، مەنىڭ بۇل ۇسىنىسىمدى قوسىلىپ، قالادان اۋىلعا كەتۋگە ەسپولوۆ مىرزاعازى، بايتۇرسىنوۆ احمەت پەن عابباسوۆ حالەل قوستاپ وتىر", - دەپ ايتتى».

بۇل ءسوزدىڭ ەشقانداي اقىلعا سىيمايتىنى انىق، بىراق تا 71 الاش ازاماتىن قۇرباندىققا شالعان «دالەل» رەتىندە ءارى كەڭەستىك سوت جۇيەسىنىڭ قوياسىن بارىنشا اشىپ كورسەتەتىن ايعاق ەسەبىندە ەرىكسىز حاتقا ءتۇسىرىپ وتىرمىز. ءتىپتى دىنمۇحامەدتىڭ وسىلاي دەپ ايتقانىنا دا كۇدىكپەن قارايسىڭ. وزگە ايىپكەرلەردى قايدام، دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ تەرگەۋشىلەر جاعىنان قاتتى قىسپاققا تۇسكەنىن، نەشە ءتۇرلى قيناۋدان وتكەنىن  ونىڭ قاراما-قايشى ايعاقتار بەرۋىنەن-اق بايقاۋعا بولادى.

ءۇش جىلعا سوزىلعان ۇشى-قيىرسىز تەرگەۋ ونى ابدەن قاجىتىپ، جايشىلىقتا كۇيگەلەك ادامنىڭ مىنەزىن ودان بەتەر جۇقارتىپ جىبەرگەنى ايدان انىق. ابدەن مەزى بولىپ، ءتۇرلى قيناۋلاردان جانى تۇرشىككەن دىنمۇحامەدتىڭ مىنا "مىنەزدەمەلەرىن" ابدەن اشىنعان، ەندى قۇتىلماسىنا كوزى جەتكەن ادامنىڭ ازاپتان قۇتىلۋ ءۇشىن ايتقان جانسەبىلى عانا دەپ تۇسىنۋگە دە بولادى. ايتپەسە، دالادا بوي تاسالاپ سوعىس جۇرگىزەتىن زاماننىڭ وتكەنىن وزگە-وزگە بايتۇرسىنوۆ پەن دۋلاتوۆ، عابباسوۆ پەن ەسپولوۆ بىلۋدەي-اق بىلەتىن. كۇنى كەشە، ون-ون ەكى جىل بۇرىن: پاتشاعا قارسى كوتەرىلىستە بوستان-بوسقا قىرىلىپ قالاسىڭدار، - دەپ زار قاقساعان دا سولار بولاتىن.

بۇدان كەيىن ادىلەۆ پەن پاۆلوۆ استىرتىن ۇيىمنىڭ شەت ەلمەن بايلانىسقان تامىرىن تاراتادى. ونسىز تەرگەۋدىڭ شارتى تولمايتىنى انىق. بۇرىنعى ايتىلعانداردىڭ ءبارىن دە زاڭداستىرۋعا ۇمتىلادى. پاۆلوۆ سوناۋ قازاقستانداعى ساەنكو مەن الشانسكيدەن شەنىنىڭ جوعارى ەكەنىن دالەلدەۋى ءتيىس. بۇل ارادا دىنمۇحامەدتى ۇرىپ-سوعىپ، قورلاپ كوندىردى مە، جوق پا، ونىسىن قۇداي ءبىلسىن، حاتتاماعا قاراعاندا ەكەۋىنىڭ دە مۇددەسى ءبىر جەردەن شىققان. دىنمۇحامەد ودان ءارى:

"سودان كەيىن دۋلاتوۆ ماعان: شوقاەۆ پاريجدە كورىنەدى، وندا تۇركيانىڭ ەلشىلەرىنىڭ حاتشىسى بولىپ ىستەيدى ەكەن، - دەپ حابارلادى. بۇل مالىمەتتى قايدان العانى تۋرالى اڭگىمە كەزىندە ماعان ايتپادى. شوقاەۆ تۋرالى پىكىرلەسكەندە ول تەك جالپىلاما عانا ماعۇلمات بەرىپ: كوردىڭ بە ءبىزدىڭ ادامدار بارلىق جەردە دە بار، ولار وزدەرىنىڭ قال-قادەرىنشە شاماسىنا قاراي ارەكەتتەنىپ جاتىر، - دەگەندى ءبىلدىرۋ ماقساتىن عانا كوزدەدى. دۋلاتوۆتىڭ ايتۋىنشا، مىسالى، شوقاەۆ جەنەۆادا ۇلتتار ليگاسىنا بارىپ ۇسىنىس جاساپتى، بەرليندە بولىپتى، بۇكىل ەۆروپانى ارالاپ شىعىپتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا تىنباي ارەكەتتەنىپ ءجۇر ەكەن", - دەپ جاۋاپ بەرەدى.

دىنمۇحامەدتىڭ كورسەتۋىنە قاراعاندا مىرجاقىپ دۋلاتوۆ وعان جاسىرىن ۇيىمنىڭ ەسەبىن بەرىپ وتىرعان. ال، دىنشە بولسا ونى ماقۇلداپ وتىرعان ادام ىسپەتتى ء(ۇى توم، 142-بەت). دىنمۇحامەدتىڭ جەلدەي ەسىپ، ۇستاتقىزباي بارا جاتقانىن پاۆلوۆ تا ءبىلىپ، ايعاق ىزدەپ، ودان دۋلاتوۆتىڭ جاساقتارى تۋرالى سۇراسا كەرەك. سوندا عانا دىنمۇحامەد كىلت توقتاپ:

ء"وزىنىڭ تورعايداعى جاساقتارىنىڭ ۇيىمداستىرىلۋى جونىندە ماعان دۋلاتوۆ ەشتەڭە دەمەدى. تەك جوعارىدا كورسەتىلگەنىندەي، ەسپولوۆتىڭ، بايتۇرسىنوۆتىڭ، عابباسوۆتىڭ قىرعا شىعاتىنىن عانا ەسكەرتتى. سودان كەيىن ول ماعان سىرتتا كەرمەدە تۇرعان اتىن كورسەتىپ: «انە، مەنىڭ سايگۇلىگىم دە دايىن تۇر، وزگەلەر دە جاقسى ات ىزدەپ ءجۇر،" - دەپ ايتتى»، - دەيدى.

ءيا، مۇنىڭ بارلىعى دا ەرتەگى. ءوز ءسوزىن ءوزى قىزىقتاپ، لاعىپ كەتكەن. الايدا، ايتىلار ءسوز ايتىلدى. اتىلار ادام اتىلىپ كەتتى. ودان قايران جوق. تەك سونىڭ استارىن اشىپ، كەيىنگىلەردىڭ سودان تىتىركەنۋى ءۇشىن ناقتى شىندىقتى بايانداپ بەرۋ عانا ءبىزدىڭ سىباعامىزعا ءتيىپ وتىر. ءبىر نازار اۋدارارلىق نارسە: التىنشى تومداعى تەرگەۋ ىسىندە جوعارىداعى ادامدارىڭ اتى ءجيى اتالىپ، ءار سۇراقتا اۋىزعا الىنىپ وتىرعان، نەگە؟ دەمەك، بۇل ادامدار الماتىداعى تەرگەۋدە ءوز كىناسىن مويىنداماعان. ەندى ماسكەۋگە كەلگەن سوڭ ولارعا قوسىمشا ايىپ تاعۋ ءۇشىن بارىن سالعان. ايتپەسە، وزگەلەردىڭ اتى نەگە اتالمايدى. بۇل دا ەستە ۇستارلىق جاي.

د.ادىلەۆ كۇن سايىن جاۋاپقا شاقىرىلىپ، ءار كەزەكتە جاڭا سۇراق بەرىلىپ، بۇرىنعى جاۋاپتارىنداعى مالىمەتتەردى قايتادان انىقتاپ، تاپتىشتەپ، ونىڭ اينالاسىن قازا تۇسەدى. ونىڭ استارىنا ۇڭىلگەن دىنشە جوق، ايىلىن جيماي ەركىن كوسىلگەن. دۋلاتوۆتى: ءوزىنىڭ اعاسى بايسەيىت ادىلەۆتىڭ تۇرمەدەن قاشۋىنا كومەكتەستى. جاھانشا دوسمۇحامەدوۆتەن اقشا الىپ بەردى، - دەي كەلىپ اۋىلداعى وقيعالاردى قايىرا بايانداپ، بۇرىنعىدان بەتەر ءوسىرىپ حيكايالايدى. ءتىپتى الدىڭعى سوزىنەن سوڭعى ءسوزى اسىپ تۇسەدى. ءسوزىنىڭ سوڭىندا:

«ە، جاڭا عانا عابباسوۆ تۋرالى دۋلاتوۆتىڭ ايتقانى ەسىمە ءتۇستى، ول: ءبىز ءبارىمىز قىرعا شىعىپ كەتكەننەن كەيىن بارىپ عابباسوۆ سالت اتپەن بۇكىل دالانى كەسىپ ءوتىپ، سەمەي گۋبەرنياسىنداعى ءوز اۋلىنا بارادى. بۇكىل دالانى كەسىپ سالت اتپەن ارالاپ ءوتۋىنىڭ وزىندىك ماقساتى بار، ول ء"تىرى بايلانىس" ورناتىپ، بۇكىل حالىقتى كوتەرۋگە ءتيىس ەدى»، - دەيدى دىنمۇحامەد ءوزىنىڭ شىمكەنتتەن شۋعا سالت اتپەن بارعانىن ەسىنە ءتۇسىرىپ.

بىرىنشىدەن: حالەل عابباسوۆ ەڭ سوڭىنان ەمەس، ەڭ ءبىرىنشى بوپ ءوزىنىڭ اۋىلىنا "وتاربامەن" بارعان جانە سول اۋىلىندا ءجۇرىپ دىنمۇحامەدتەن بۇرىن ۇستالىپ كەتكەن. ەكىنشىدەن: ء"تىرى بايلانىس" دەگەنىڭىز - ءبىر اۋىلدان ەكىنشى اۋىلعا حابار بەرەتىن شابارمانداردىڭ ءىس-ارەكەتى بولسا، وندا مۇنى نەگە حالەل عابباسوۆ ءوز مويىنىنا الادى؟ ونىڭ ساياسي قايراتكەر رەتىندەگى اتقاراتىن مىندەتى بۇل ەمەس ەدى عوي. ۇشىندىدەن: حالەل عابباسوۆ سەمەيگە بارعانشا وزگە جەردە كوتەرىلىس باستالىپ كەتپەي مە؟ سوندا، "الاشتىڭ" اتىن الىپ وتىرعان جانە "الاشتىڭ" استاناسى رەتىندە تانىلىپ وتىرعان سەمەي ەلى ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىستەن تىس قالا ما جانە تەك قانا سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ ءوزىن ارالاپ شىعۋ ءۇشىن كەمىندە ءۇش اي ۋاقىت كەرەك. ءدال وسى اراسى دىنمۇحامەدتىڭ دە، پاۆلوۆتىڭ دا ەسىندە بولماپتى.

بىراق، ايىپتىڭ ايعاقتىلىعى ەمەس، ايقايى كەرەك بوپ تۇرعان ولارعا، مۇنىڭ ءبارى دە پالەندەي ماڭىزدى سەبەپ ەمەس-ءتىن. سونداي-اق، دىنمۇحامەد ءوزى تۋرالى وتە جوعارى پىكىردە ەكەن. تەرگەۋدىڭ العاشقى ەكى جىلىندا ونشا ادەپتەن اتتاماعان دىنمۇحامەد ادىلەۆ:

"استىرتىن ۇيىم مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى بىلۋگە ءتيىس، جوق، بىلەدى", - دەپ تولىق سەنىممەن ايتادى.

مىنە، دىنمۇحامەدتىڭ ماسكەۋدەگى تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابى وسىنداي سەرپىنمەن اياقتالادى. ءارى قاراي نە كۇتىپ تۇر؟ بەلگىسىز.

ارينە، ءبىز ءۇشىن بەلگىلى. ال تۇتقىندار ءۇشىن شە؟

ءىستىڭ ناسىرعا شاپقانىن ولار دا سەزگەن. دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ تەرگەۋشىگە بەرگەن بۇل دەرەكتەرىنىڭ نەگىزىندە ءبىرىنشى بولىپ مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تۇتقىندالدى.

سوعىس پەن قىزىل قىرعىننىڭ ىشىندە سىر بەرمەگەن ازاماتتى كەڭەس تۇرمەسى وسىلاي «ءتىرى ولىك» ەتىپ شىعارعان.

(جالعاسى بار)

«اباي-اقپارات»