قاجىعالي اعامەن كەش تانىستىم. ول جەتپىسكە تولعان جىلى. سەگىز جىل ارالاستىم. از با؟ كوپ پە؟ بىلمەيمىن. ارينە، ۋاقىت تۇرعىسىنان وكىنىشتىڭ بارى راس. دەگەنمەن، مازمۇندىق بيىكتىكتەن كەلەتىن بولساق، اعادان ولجالاعانىمدى ايتىپ جەتكىزە الماسپىن. بودان ويعا باعىنباي كەتكەن بەكزات سۋرەتكەردىڭ بويىنداعى بارلىق قاسيەتتەر، دالىرەك كەستەلەسەم، جازۋشىلىق شەبەرلىگى مەن ادامي بولمىسى ماعان ءبىر-بىرىمەن بىتە قايناسىپ، ۇلى گارمونياعا ۇمتىلعان تۇتاستىقتىقتىڭ ساف اۋاسىمەن تىنىستاۋعا مۇمكىندىك بەردى. ءىنى ءۇشىن وسىدان اسقان بايلىق بار ما؟! سوندىقتان دا سەگىز جىلدىڭ ازدىعىنا وكپە ايتۋ – قۇدايعا قىلىش الىپ جۇگىرگەنمەن بىردەي. اللانىڭ ىسىنە امال جوق. 

ءى

وسى ەستەلىكتى جازىپ وتىرعاندا كەلگەن ءبىرىنشى وي: قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلىنان ۇلتتى ۇيىستىرۋعا ۇمتىلعان قابىرعالى جازۋشى شىقپاس ەدى. ەگەر ول مىنەزسىز ادام بولعاندا، قاسيەتكە كەدەي كىسى بولعاندا. سوندىقتان دا ەڭ الدىمەن ونىڭ ادامگەرشىلىگى تۋرالى ايتقىم كەلەدى. ولاي دەيتىنىم، كىم-كىمگە دە رۋحاني بايلىعىمەن بولىسۋگە دايىن تۇراتىن كەڭپەيىلدىلىگى... اۋزىن اشسا، اق جۇرەگى كورىنەتىن ادالدىعى... بارعان جەرىنە جايلى اۋراسىمەن قوناقتاي كەتەتىن اجارلى دا بازارلى قاجەكەڭنىڭ ادام بىتكەننىڭ بارىندە بولا بەرمەيتىن اسىل قاسيەتتەرى ونىڭ جان ديالەكتيكاسىنىڭ عاجاپ ەلەمەنتتەرى ەدى.

[جان ديالەكتيكاسى] جاننىڭ ماڭگىلىك ەكەنىنە قاجىعالي اعا قايتقان قىرىق كۇننىڭ ىشىندە كوزىم جەتە تۇسكەندەي.  كەشىرىم سۇرايمىن، ءوزىڭ الابوتەن قۇرمەت تۇتاتىن، سەنىڭ قيالىڭداعى يدەالدىڭ ەتالونىنداي كورىنگەن كىسىدەن قاپيادا ايىرىلىپ قالۋدىڭ قابىرعانى قايىستىرىپ كەتەتىن قاسىرەتىن قاجىعالي اعا قايتىس بولعاندا جۇرەگىممەن سەزىنگەننەن بولار، باسقا نە كەلىپ، نە كەتپەدى؟! تۇلا بويىڭدى جان دۇنيەسىمەن بارىنشا باۋراپ العان ادام و دۇنيەگە اتتانىپ بارا جاتىپ تا سەنى ويلاۋعا ۇيرەتۋىنەن ءبىر تىنبايتىنىنا وسى جولى ءتىپتى تاڭ قالدىم. سول ويلارمەن ءبولىسۋ عانا ىشتەگى الاساپىران شەردىڭ تاس تالقانىن شىعاراتىنى داۋسىز.  

تالقانى تاۋسىلىپ جاتقان ادام تۋرالى قاپەلىمدە ايتاتىن قازاقتىڭ ءسوزى بار: «جانى شىعىپ كەتتى». بۇل ءسوزدىڭ تۇبىندە تالاي نارسە جاتىر. ادامنىڭ دەنەسى ماڭگىلىك ماتەريالدان جاراتىلماعانىن پەندە بىتكەن بىلەدى. ال جانى ماڭگىلىك ماتەريال دەپ سەنگىڭ كەلەدى. وسى ءدۇبارا سەنىم ءاپ ساتتە قۇدايىڭدى ەسىڭە تۇسىرەدى. ايتارى جوق، ءبىر جاراتۋشىنىڭ بارى راس. ول سەنى جارىق دۇنيەگە اكەلەتىنى دە – اسقان شەبەرلىك. 

دەسەك تە، قۇدايدىڭ سەنى قالاي جاراتقانىنان قاننەن قاپەرسىز بولاتىنىڭدى دا مويىنداماسقا شارا جوق. قاي كۇنى سىناققا الارىن دا ساعان ايتپايدى. قۇدايدىڭ قۇپياسىن ءتىرى پەندە تاۋىپ كورگەن بە؟ ادامنىڭ ءوزىن-ءوزى تانۋى وسىنداي جۇمباقتاردان باستالاتىنىنا باسىبايلى قارسى تۇرا المايسىڭ. قۇدايدىڭ حاقتىعىنا شەك كەلتىرمەيتىن ادام عانا ريتوريكالىق سۇراقتىڭ تابيعاتىن تۇسىنە الادى: «ءبارىن جاساعاننىڭ ءوزى ايتىپ بەرىپ وتىرسا، مىنا ءومىردىڭ نە ءمانى قالار ەدى؟». 

وسىندايدا بۇل جونىندە كوپ ويلانا بەرمەيتىنىڭە دە وپىق جەپ ۇلگەرەسىڭ. قاجىعالي اعانىڭ دا قاپەلىمدە قايتاتىنىن كىم بىلگەن؟! بىلسەك، سول قازىنا تۇلعانىڭ تۇلا بويىنداعى تۇنىپ تۇرعان اسىلدىڭ قادىر-قاسيەتىنە ءتىرى كەزىندە تەرەڭىرەك بويلاپ ۇلگەرمەس پە ەدىك؟! وسى ويدىڭ استارىندا كوپ قۇپيا بۇعىپ جاتىر. ءبىر انىق: تىلسىم سۇراقتاردىڭ جاۋابى ءوزىڭدى جانە اينالاڭداعى ادامداردى تانىپ-بىلۋدە ەكەنىن ەشقاشان ەستەن شىعارماعان ابزال، تەگىندە. 

ادامنىڭ جانى – ادام ءتانىنىڭ تۇتقىنى. وسىعان بارعان سايىن سەنە تۇسەسىڭ. الگى ءبىر تىركەستەگى «جاننىڭ شىعىپ كەتۋى» دە ءسوزىمىزدى بەكي تۇسەدى. جان ادام دەنەسىنەن بوستاندىققا شىققان كۇنى عانا الابوتەن راحاتقا بولەنەدى. ارينە، سول ساتتە ەمەس. اپوكاليپسيستى باستان وتكەرگەننەن كەيىن. وسىنداي وي كەلەدى. ايتپەسە، البەرت ەينشتەين مىنا ومىرمەن قوش ايتىسىپ بارا جاتىپ «ناكونەتس-تو!» دەپ قۋانباس تا ەدى. 

ءبىز بايعۇستار ومىردە جاقسى نارسە جاساساق، جانىمىز بىرگە قۋانادى. جامان نارسە جاساپ قويساق، جانىمىز ءوزىن قويارعا جەر تاپپاي، سەن ءۇشىن قاتتى قينالاتىنى دا شىندىق. تانگە باۋىر باسىپ قالاتىن جاننىڭ بۇل ينستينگىن تۇسىنۋگە بولادى. سوندىقتان دا الگى ءسوزدى ۇلى فيزيكتىڭ ءوزى ەمەس، قۋانىشتان جانى ايقايلاپ ايتقان سياقتى. 

بەس كۇن جالعاندا كوپ ادامنىڭ ەكىجۇزدىلىگى مەن ماقساتسىزدىعى ءۇشىن كۇيىپ-ءپىسىپ وتىراتىن قاجىعالي اعا دا مىنا ومىردەن ۇلى فيزيك سياقتى قينالماي قوشتاسۋعا اسىقتى ما؟! كىم بىلگەن؟! ونىڭ جانىنىڭ ديالەكتيكاسىن ءتۇسىنۋ ءۇشىن قاجىعالي اعا سياقتى ءومىر ءسۇرۋ كەرەك. ول ءبىزدىڭ قولىمىزدان قايدان كەلسىن؟! 

جانى سۇلۋ ادامعا عاشىق بولىپ كوردىڭىز بە؟ ونىڭ قيىندىعى سوندا، جانى سۇلۋدى تابۋ، تابۋدان بۇرىن كورە ءبىلۋ، سەزە ءبىلۋ ءبارىمىزدىڭ بىردەي ماڭدايىمىزعا جازىلا بەرمەيدى. دەگەنمەن، جانى سۇلۋ ادامدى سەنىڭ دە كەزدەستىرۋىڭ عاجاپ ەمەس. ويلاماعان جەردەن. ەڭ باقىتتى ءسات وسى! كەڭىردەگىڭدە ماڭگىلىك كەسەك بولىپ كەپتەلىپ قالادى. ءسوزدىڭ جاقسى ماعىناسىندا. سيقىر ساتتەن ەشقاشان جەرىنبەيسىز. مىنە، اقىق جاننىڭ قۇدىرەتى وسىندا! جالپى جاننىڭ ماڭگىلىگى دە ادام تازالىعىمەن قاتار كوركەم ورىلەدى. ويتكەنى، اقىق جان عانا سۇلۋ بولا الادى.

قاجىعالي اعامەن ارالاسا باستاعان العاشقى كۇندەردەن وسىنداي تەرمەلى تەبىرەنىستى باستان كەشىرگەنىمدى جاسىرا المايمىن. جاسىرعىم دا كەلمەيدى. جانى سۇلۋ ادامعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن قۇرمەت ونىڭ ماڭگىلىككە بارار جولداعى بەدەرلى بەلگىسى دە بولىپ قالاتىنىن بۇگىن، ءتىپتى، مويىنداپ وتىرمىن. ايتارى جوق، قاجىعالي اعانىڭ ماڭگىلىك جانىنىڭ تابىنۋشىسى بولۋ دا ءبىر باقىت ەكەنىنە كۇمان كەلتىرگەن ەمەسپىن. ويتكەنى، ونىڭ سۇلۋ جانىن تىرىسىندە سەزىنە ءبىلۋ دە قۋ تىرشىلىكتە كوزگە كورىنە قويۋى ەكىتالاي كوپ قۋانىشتىڭ ءبىرى ەكەنىن سەزەمىن.      

مارقۇم اكەم ايتىپ وتىراتىن: «جەتەكتەگەن توبەت قورا كورمەيدى. ومىردە وزىڭە سەن، نە بولسا دا ءوزىڭنىڭ باقتالايىڭنان كور. كىسى جاعالاپ، جاعدايىڭدى جاقسارتامىن دەمە!». اكە وسيەتىنە ادالدىققا نە جەتسىن؟! اماناتقا قيانات جاساعىڭ كەلمەيتىن كەي تۇستاردا كىسىكيىك بولىپ كەتكەن كەزدەر دە از ەمەس.

الگىندە ايتىپ كەتتىم، قاجىعالي اعامەن دە وسىنداي سەبەپتەرمەن وتە كەش تانىستىم. ارينە، ول كىسىنى سوناۋ سوتسياليزم كەزىندە جازعان عاجاپ اڭگىمەلەرى ارقىلى تانىپ ءبىلدىم. سىرتتاي تىلەكتەس بولىپ جۇرەتىنمىن. ءومىردىڭ كەز كەلگەن ەپيزودىنان ادامنىڭ ويىنا كەلمەيتىن تەرەڭ فيلوسوفيالىق اڭگىمە جازىپ شىعاتىن قالامگەردىڭ ەستە جۇرمەۋى اقىلعا سىيمايتىنى – اقيقات.

شامامەن وسىدان 13 جىل بۇرىن بولار، اعام الماتىدان استاناعا كوشىپ كەلدى. ءسوز ورايىندا ايتا كەتكەن دە دۇرىس شىعار، جاڭا ەلوردا قاجەكەڭە جاقتى. جيىرما جىلدان بەرى وقىرمانىن زارىقتىرىپ قويعان «تار كەزەڭى» جارىق كوردى. لايىقتى باعاسىن الدى. مەملەكەتتىك سىيلىقتى يەلەندى. اراكىدىك توي-تومالاقتاردا كورىپ، سالەمدەسىپ ءجۇردىم. ەلدىڭ ءبارى جاپاتارماعاي امانداساتىن ادام عوي، كوپ سالەمنىڭ استىندا ءبىزدىڭ يشاراتىمىز دا كومىلىپ قالىپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس. رەنىش جوق، ارينە!

بۇل ومىردە نە بولسا دا، ءبارى قۇدايدىڭ قالاۋىمەن بولاتىنى تاعى جالعان ەمەس. 2012 جىلدىڭ اياعىندا «توعىز تاراۋ تۋىندى» دەپ اتالاتىن پۋبليتسيستيكالىق جيناعىم جارىق كوردى. «ساباقتى ينە ساتىمەن» دەگەن، سول كىتابىمدى جازۋشى جولتاي ءالماشۇلى دوسىم اعاما وقۋعا بەرسە كەرەك. كۇنى كەشە  مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ يەگەرى اتانعان اعام قوڭىراۋ شالىپ تۇر: «ءاي، شارحان، انا كىتابىڭدى وقىپ شىقتىم. باستان-اياق دەپ ايتا المايمىن. ىشىندە مەنى قىزىقتىرمايتىن دۇنيەلەر دە بار ەكەن، ولارىڭدى وقىعان جوقپىن. وتىرىككە ءوش اداممىن. بىراق ءابدىجاميل مەن ءابىش اعالارىڭ تۋرالى ەسسەلەرىڭدى وقىپ، ايىزىم قاندى. سەن جاقىنىراق تانىساتىن بالا ەكەنسىڭ! انا «مىڭ دوللار» دەگەن اڭگىمەڭ دە ۇنادى. كەمشىن تۇستارى دا جەتەدى. كاسىبي جازۋشى ەمەس ەكەنىڭ كورىنىپ تۇر. ءبىر ۇناعانى، «ليتەراتۋرنىي پروبەلگە» جول بەرمەيدى ەكەنسىڭ. سوندىقتان جازۋشىلىقتى دا ءبىر جامباسىڭا سالىپ، بايقاپ كورۋ كەرەك! ەشكىم اسپاننان سالبىراپ تۇسكەن جوق». 

بالاشا قۋانىپ، بالاشا اڭقىلداي جونەلگەن اعامنىڭ ومىردە قانداي ادام ەكەنىن سالعان جەردەن بايقادىم. تىلدەسۋدىڭ ءبىرىنشى مينۋتتارىنان-اق اڭىسىن اڭدۋعا ۋاقىتىن شىعىنداماي، اتتىڭ باسىن اۋەلدەن جىبەرىپ، ەمەن-جارقىن اڭگىمە تيەگىن اعىتا جونەلگەن ادامنىڭ اقىق ەكەنىن اڭعارماۋ مۇمكىن ەمەس ەدى.

قاتەلەسپەپپىن! ومىردەن وزعانشا باۋىرىنا تارتىپ، مارتەبەمدى كوتەرىپ ءجۇردى. اعا بولساڭ، قاجىعاليداي بول! جوعارىدا ايتىپ كەتكەن ءوزىمنىڭ قىرسىق قاسيەتىمە ول قايتقان كۇنى قاتتى وكىندىم. ءوزىم بارىپ، جاعدايىمدى جەتكىزىپ، ءجون-جوسىعىمدى ايتىپ، ەرتەرەك تانىسپاعانىما قاپالاندىم.

دەي تۇرا، وزىمە ونەگە بولعان ءبىراز اڭگىمەسى جادىدا جاتتالىپ قالدى. اعانىڭ 75 جاسقا تولعان مەرەيتويىنا وراي اتىراۋ ساپارى بولسىن، اراكىدىك داستارقان باسىندا سىرلاساتىنىمىز بولسىن، ەلوردانىڭ بيليارد جارىستارىندا باس قوسىپ، ارقا-جارقا قاۋقىلداساتىنىمىز بولسىن، بارلىق جەردە كەزدەسكەن سايىن ايتقان اقىلى ەستەن كەتەر مە؟! 

اسىرەسە، بىلتىرعى ماۋسىم ايىنىڭ باسىندا ويلاماعان جەردەن كەزدەيسوق كەزدەسۋىمىزدىڭ ءجونى بولەك بولدى. «وقجەتپەس» ساناتوريىنە بارسام، قاجىعالي اعام مەن سۇلۋحان جەڭەشەم دە دەمالىپ جاتىر ەكەن. باعىم بار، اعاممەن ءبىر اپتا بويى بىرگە ءجۇردىم. ۇساق اڭگىمەنىڭ دە ۇشىن شىعارا كەتكەندە تۇرعان ەشتەڭە جوق، بيلياردتىڭ دا  ارمانسىز جاعىن ايىرعان كەزىمىز وسى ەدى.   

كەشكى استان كەيىن سەرۋەندەپ ءجۇرىپ، ءتۇننىڭ ءبىر ۋاعىنا دەيىن اڭگىمە سوعامىز. كوبىنەسە اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىراتىن – قاجىعالي اعا. ادەبيەت پەن تاريحتى تەرەڭ بىلەتىنىنە سول جولى كوزىم جەتە ءتۇستى. الەمدىك جازۋشىلار تۋرالى ايتقان پاراساتتى پىكىرلەرى دە ەرەكشە باۋراپ الدى. ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ جاتۋعا شاعىن ماقالانىڭ كولەمى كوتەرمەيدى. 

ءبىر عانا ءجالاڭتوس ءباھادۇردىڭ اينالاسىنداعى ويلارى نەگە تۇرادى؟! وزبەكستاننىڭ 12 قالاسىن ارالاپ، كىتاپحانادان كىتاپحانا قويماي ءجۇرىپ، مول ماتەريال جيناعانىنىڭ ءوزى – ءبىر ەرلىك. سامارقاندى بيلەگەن ءامىر جونىندە تاريحي رومانعا جۇك بولاتىن اڭگىمەنى ەكى كەش قاتارىنان تارقاتىپ ايتىپ بەردى. سول ساتتە مەنىڭ الدىمدا ءجالاڭتوس ءباھادۇر تۋرالى تاريحي روماننىڭ اۆتورى تۇرعانداي كۇي كەشتىم. 

مايىن تامىزىپ ايتقان اڭگىمەلەرىنە ريزا بولدىم: «ءجالاڭتوس تۋرالى رومان جازۋدى باستاپ كەتەتىن-اق ءجونىڭىز بار». ماعان جاۋاپ بەرىپ وتىرعان قاجىعالي اعامنىڭ نۇرلى ءجۇزى ءالى ەسىمدە: «قۇداي قۋات بەرسە، ويدا نە جوق دەيسىڭ، شارحانجان!». اسىل اعانىڭ وسى ءسوزى ەسكە تۇسكەندە وي كەلەدى: ماقسات ەتىپ قويعان ءىسىڭنىڭ ءبارىن تياناقتاپ، ارتىڭا قاراماي ءولۋ ءتىپتى بار-اۋ، مۇمكىن ەمەس ەكەن. دەگەنمەن، «جازمىشتان وزمىش جوق» ەكەنى سول ساتتە رايىڭنان قايتارىپ ۇلگەرەدى. 

جالپى، قاجىعالي اعانىڭ تىرشىلىك تۋرالى اڭگىمەلەرى دە تىڭداعان جاندى بەيجاي قالدىرمايتىن. اۋزىڭنىڭ سۋى قۇرىپ، تامسانا تىڭدايسىڭ. نەگە ەكەنىن قايدام، سول جولى ءوزىنىڭ ءومىرى تۋرالى دا كوپ اڭگىمەلەدى. شەت تىلدەرىن قالاي جاقسى كورگەنى، سونىڭ ارقاسىندا قازمۋ-دى كۋرسىندا جالعىز ءوزى قىزىل ديپلوممەن بىتىرگەنى، بىرگە وقىعان جىگىتتەردەن اسكەر قاتارىندا دا ءبىر ءوزى بولىپ قايتقانى، اتىنا زاتى ساي، ايداي اپپاق سۇلۋحان جەڭگەمىزبەن قالاي تانىسقانى، اقتوبەدەن ءبىرىنشى پاتەرىن قالاي العانى، ونى الماتىعا قالاي اۋىستىرعانى سياقتى قاراپايىم اڭگىمەلەرىنىڭ ءوزىن ەرەكشە ساعىنىشپەن ەسكە الىپ ەدى. جاناشىر اعاسى ءابدىجاميل نۇرپەيىسوۆ پەن ومىرلىك ۇستانىمى ۇقساس دوسى تولەن ابدىك تۋرالى تەبىرەنە وتىرىپ ايتقان جۇرەكجاردى پىكىرلەرى دە قۇلاعىمدا سايراپ تۇر. وزىنەن ءبىر جىل، 26 كۇن جاس تەتە ءىنىسى، تالانتتى جازۋشى جاقسىلىق تۇمەنباەۆ تۋرالى دا اسەرلى ەستەلىگىن ايتىپ ەدى-اۋ! 

ءىى

قازاقتىڭ فيلوسوف حالىق ەكەنىن دالەلدەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. «جىلقى كىسىنەسكەنشە، ادام سويلەسكەنشە» دەپ ايتىپ كەتكەن بابالارىمىز جان ديالەكتيكاسىن اداممەن سويلەسۋ ارقىلى بىلەتىنىڭە كوزىمىزدى اشىپ كەتكەنىنە قايران قالاسىڭ. ال رۋح ديالەكتيكاسىن شە؟ ءدال قاجىعالي اعاعا قاتىستى ايتساق، شۇرايلى شىعارماشىلىعىنان بىلەسىز. بويىنا ءبىرجولاتا بىتە كەتكەن ازاماتتىقتان باستاپ ۇلتتىققا دەيىنگى بارلىق رۋح اتاۋلى ونىڭ تۋىندىلارىنان اتويلاپ تۇراتىنىن قاپىسىز اڭعارۋ قيىن ەمەس.    

[رۋح ديالەكتيكاسى] قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلىنىڭ الەمىندەگى قىزىل جىپتەي ادىپتەلگەن رۋحتى تاقىرىپتاردىڭ ءبىرى – تاۋەلسىزدىك جولىندا كۇرەسىپ، باسقا تۇسكەن قيامەت قايىمنىڭ جولىن كەشكەن ەلدىڭ بوداندىق قۇرساۋىنان جانتالاسا قۇتىلۋعا ۇمتىلعان ارەكەتى، نوقتاعا باسىن كيگىزبەۋگە تىرىسقان، ەركىندىكتى اڭساعان جۇرتتىڭ كۇرەسى.

جازۋشىنىڭ 20 جىلعا جۋىق ۋاقىت بويى جازىلعان «تار كەزەڭ» رومانى – ونىڭ ۇلت الدىنداعى ار بەزبەنى. ەركىندىك پەن كەڭدىكتىڭ سۋرەتكەرى وسىنداي بولسا كەرەك.  كوكتەگى كۇن كۇيمەسىندەي ەركىن سىلتەيتىن قالامگەردىڭ بۇل ەڭبەگى – ەرلىكتىڭ ەتەگىنەن ۇستاپ ءجۇرىپ كوتەرىلگەن تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بۇگىنگى تۇرلاۋلىلىعىن ساقتاۋ ءۇشىن ۇنەمى قاپەرىمىزدە جۇرەتىن تولاعاي تۋىندى. ءار قالامگەر جازۋشىلىق جانە ازاماتتىق بورىشىن ار الدىندا قاجىعالي اعا سياقتى وسىلاي ادال اتقارسا، قانەكەي! 

الايدا، تاريحي ۋاقىتتىڭ بۇكىل ءدراماتيزمى ارقىلى قازىرگى وقىرماندى ءۇش عاسىردان استام ۋاقىت كۇتكەن تاۋەلسىزدىك قۇسىن قولدان ۇشىرىپ الماۋعا تاربيەلەيتىن قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلىنىڭ بۇل رومانىنىڭ باعاسىن ءبىزدىڭ ادەبي سىنشىلار ءالى تولىققاندى بەرىپ ۇلگەردى دەي المايمىن. سوندىقتان دا قاجىعالي اعانىڭ قاراپايىم وقىرمانى رەتىندە رومان تۋرالى ازعانتاي ويلارىمدى ايتا كەتكەننىڭ ارتىقتىعى بولماس. 

«الەمدە ەكى قۇدىرەتتى كۇش بار: قىلىش پەن رۋح. سوڭىندا رۋح قىلىشتى جەڭۋى ءتيىس». ناپولەون بوناپارتتىڭ وسى ءسوزى قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلىنىڭ كەسەك دۇنيەسىنىڭ بۇكىل قۇپياسى مەن لەيتموتيۆىن اشىپ تۇرعانىن جۇرەكپەن سەزىنگەندەي بولاسىز. رۋحى مىقتى ادام وزگەلەرگە ساۋلەسىن شاشىپ تۇرادى. جاماندىققا قاس، جاقسىلىقپەن باۋىرلاس جۇرەدى. سوندىقتان بولار، تۋعان حالقىنا شەكسىز ماحاببات پەن مەيىرىمىن توگە بىلگەن قاجىعالي اعانىڭ تاۋەلسىزدىك ەپوسىن جازۋى – كەزدەيسوقتىق ەمەس، زاڭدىلىق. 

قاجىعالي اعانىڭ بويىندا ءومىر بويى قالتقىسىز قالىپتاسقان تازا سانا مەن اقىل-پاراساتتىڭ اپوگەيى وسى شىعارماسىنىڭ 62 تامىرىن بۇلكىلدەتىپ تۇر. قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى ءوزىنىڭ ينتەللەكتىك، ەموتسيونالدىق، رۋحاني، كەرەك دەسەڭىز، فيزيكالىق كۇشتەرىن ۇيلەسىمدىلىك پەن جاراسىمدىلىق بيىگىنە كوتەرە ءبىلۋىنىڭ  ناتيجەسىندە ەكسكليۋزيۆتى رۋح ديالەكتيكاسىن قالىپتاستىرۋ ارقىلى وسى ىرگەلى تۋىندىنى تاباندىلىقپەن جازىپ شىققانىنا بەك سەنىمدىمىن. 

الەمدىك ادەبيەتتە تاريحي روماننىڭ جانر رەتىندە نەگىزىن قالاعان ۆالتەر سكوتت تاسىلىمەن بايانداۋعا قاجىعالي اعا اسا ەرەكشە ءمان بەرگەنىن «تار كەزەڭنىڭ» ءون بويىنان قاپىسىز بايقايسىز. ۆالتەرسكوتتىق «وپيسانيە-راسسكاز-ديالوگ» ادەبي فورمۋلاسىن تەرەڭ مەڭگەرگەن اۆتور اتالمىش رومانىن  بىرىڭعاي كوركەمدىك تۇتاستىققا قۇرا بىلگەنى – شەدەۆر شىعارماداعى شەبەرلىكتىڭ شىڭى. 

جالپى، «تار كەزەڭدى» تاريحي-ۇلتتىق رومان جانرىنا جاتقىزعان دۇرىس. تاۋەلسىزدىك قۇنىن ءبىلۋ ءۇشىن وسى روماندى ءاربىر قازاق جاستانىپ جاتىپ وقۋى كەرەك دەر ەدىم. اسىرەسە، جاس ۇرپاق. وسى ورايدا بۇل تاريحي دۇنيەنى ورتا مەكتەپ باعدارلاماسىنا كىرگىزۋ كەرەك دەگەن وي دا قىلاڭ بەرەدى. ولاي دەيتىنىم، تاباندى جازۋشى ءوزى باقايشاعىنا دەيىن زەرتتەگەن تاريحي پروتسەستى بوياماسىز وقىرماننىڭ كوز الدىنا اكەلگەنى ءوز الدىنا، وعان قوسا، بابالارىمىزدىڭ وسى جانكەشتىلىك كۇرەسىن  جەتەسىنە جەتكىزىپ كوركەم بايانداي بىلگەن قالامگەر اينالىپ كەلگەندە بىزگە قازىرگى تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ قۇنىن سەزىنۋگە ماجبۇرلەي العاندىعىمەن اسا قۇندى ەكەنىن استىن سىزىپ ايتۋ كەرەك. 

قاجىعالي مۇحانبەتقاليۇلى قازاق ادەبيەتىندە تاريحي ويلاۋ جۇيەسىنىڭ حاراكتەرىن قالىپتاستىرعان قالامگەر دەر ەدىم. ونىڭ تاريحي رومانىنداعى وبرازداردىڭ ءاربىر ءىس-قيمىلى ويعا قۇرىلعانى جالپى ادەبيەتتە بۇرىننان قالىپتاسقان شەبەرلىك ەكەنى تۇسىنىكتى. قاجىعالي اعا مۇنىمەن عانا شەكتەلىپ قالماعان. ماسەلە سوندا، ول رومان جەلىسىندەگى وقيعالار مەن قۇبىلىستاردىڭ ءوزىن شىم-شىتىرىق ينتريگامەن ماتاپ، قيىننان قيىستىراتىنىمەن وقىرمانىن تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىنا تارتا جونەلەدى. وسىلايشا قاراپايىم قارەكەتتەردىڭ ءوزى ارقىلى وقىرمانىن كەڭ ماسشتابتا ويلانۋعا ۇيرەتەدى. بۇل – ارينە، جازۋشىنىڭ ەڭ ۇلكەن جەڭىسى جانە قازاق ادەبيەتىندەگى تاريحي رومان جانرىنا قوسىلعان سونى تاپقىرلىق.    

ساقا جازۋشى ۇلتاراقتاي جەر ءۇشىن كۇرەسىپ جاتقان حالىقتىڭ تاۋەلسىزدىككە جەتۋ ءۇشىن ارپالىسقان بارلىق امالدارىنىڭ ستراتەگياسى مەن تاكتيكاسىن كوركەمدىك تۇرعىدا تۇسىندىرۋمەن قاتار وعان ەستەتيكالىق تۇرعىدان كەرەمەت رەڭك بەرە بىلگەن. تاريحي روماندى جازۋ بارىسىندا قاجىعالي اعا يلليۋزياعا جول بەرمەگەنى ەڭ الدىمەن ەرەكشە اسەر ەتكەنى بار. تاريحي مالىمەتتەر مەن دەرەككوزدەردى ساۋاتتىلىقپەن قولداناتىن قاسيەتى دە سۇيسىندىرەدى. تەك دالەلدەنۋى مۇمكىن ەمەس فاكتىلەرگە قاتىستى جەرلەردە عانا قيالعا جۇگىنەتىنىنىڭ ءوزى ونىڭ تاريحقا قيانات جاساۋعا اسا قۇشتار ەمەستىگىنەن حابار بەرسە كەرەك. لوگيكاسى مەن قيالى قاتار دامىعان قاجىعالي اعا كەز كەلگەن ەپيزودتى كوركەمدىكتىڭ شىڭىنا جەتكىزگەنى جۇرەكتى الابوتەن جاۋلايدى.

اۆتور وقيعالار مەن پەرسوناجدارعا سول كەزدىڭ ادامدارىنىڭ كوزىمەن قاراۋعا وقىرمان ءۇشىن مۇمكىندىك جاسايدى. اتالمىش ويىمىز جازۋشىنىڭ ەشقانداي كەيىپكەرىن يدەال قىلىپ كورسەتپەيتىندىگىنەن انىق كورىنەدى. بۇل اسىرەسە، سىرىم وبرازىن سومداۋ پروتسەسىندە ەرەكشە بايقالادى. ول سونىمەن قاتار ەشقانداي كەيىپكەرىنە وشپەندىلىك تانىتپايدى. جازۋشىنىڭ بۇل قاسيەتى يگەلسترومنىڭ بەينەسىن اشۋدا دا الاڭسىز كوزگە ۇرىپ تۇرعانى راس. وزەگىن ورتەپ بارا جاتقان تاقىرىپتى دا وركەنيەتتىلىكپەن جازۋعا داعدىلانعان قالامگەردىڭ وسى قىرى دا ونىڭ جازۋشىلىق پورترەتىنىڭ ادەمى شتريحىنا سۇرانىپ-اق تۇر. 

روماننىڭ ادىستەمەلىك قۇندىلىعى سوندا، ول وقىرمانعا تاريحتى تارازىلاۋعا عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سول زاماننىڭ كەيىپكەرلەرىمەن تار كەزەڭدى بىرگە سەزىنۋگە جاعداي جاسايدى. بۇل شىعارمانىڭ تاعى ءبىر وزەكتىلىگى اۆتوردىڭ ءتول ۇستانىمىنىڭ مىقتىلىعى ارقىلى تاريحي پوزيتسيانىڭ تابيعاتىن اشا بىلگەندىگىندە جاتىر. سۇڭعىلا سۋرەتكەر ءدال وسى كەسەك شىعارماسىندا تاۋەلسىزدىك پەن  ءتوتاليتاريزمنىڭ باسى ءبىر قازانعا سىيمايتىنىن فيلوسوفيالىق تۇرعىدان عاجاپ دالەلدەپ شىققانىن كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ وقىرمان بايقاماۋى مۇمكىن ەمەس.

روماننىڭ اياقتالار تۇسىنداعى سىرىم باتىردىڭ شەشىمى تاۋەلسىزدىك – بيلىكتىڭ تاۋەلسىزدىگى ەمەس، حالىقتىڭ ەگەمەندىگى; تاۋەلسىزدىك – حالىقتىڭ ءوزىن-ءوزى باسقارۋى ەكەندىگىنە قۇرىلۋى – اۆتوردىڭ جالپى تاريحي پروتسەستى باتىلدىقپەن ءدال ايقىنداۋى. تاريح تەرەڭىندەگى ويماقتاي ويدى بۇگىنگى كۇن تارتىبىندەگى ماسەلەنىڭ وزەكتىلىگىمەن پوزيتسيالىق تۇرعىدان شەبەر بايلانىستىرا بىلگەن اۆتور بۇل پاراساتتى پايىمى ارقىلى ءوزىنىڭ قازاق ەلى الدىنداعى قادىر-قاسيەتىن ودان ءارى ارتتىرا تۇسەتىنى – دالەلدەۋدى قاجەت ەتپەيتىن اكسيوما. 

ءدال وسى جەردە جان مەن رۋح ديالەكتيكاسى توقايلاسادى. قانداي عاجاپ كەزدەسۋ! ولىمنەن قورىقپايتىن رۋحى مىقتى ءتىرى ادامنىڭ ماڭگىلىك جانىنىڭ قۇدىرەتتىلىگىن تانىتاتىن بۇل بايلانىس ءتۇپتىڭ تۇبىندە ادامزاتتى گۋمانيزم ماكسيماليزمىنە الىپ كەلەتىنى ايقىن. جۇمىر جەردەگى وسىنداي تۇپكىلىكتى باقىتقا ەلەۋلى ۇلەس قوسقان جانى سۇلۋ جازۋشى ءۇشىن بۇدان اسقان ماڭگىلىك بولا ما؟! 

شارحان قازىعۇل

Abai.kz