(باۋىرجان ەردەمبەكوۆ تۋرالى)

ءسوز باسى

شىعىس الەمىندە ادامنىڭ جان قۋاتى حاقىندا كوپتەگەن شىعارمالار، تولعامدار، ەرتەگىلەر مەن ەستەلىكتەر بار. سول جازبالاردىڭ كوپشىلىگى ادام بالاسىنىڭ كەمەلدەنۋىنە ءبىر تابان جاقىنداتقىسى كەلگەن نيەتتەن تۋىنداعانىن اڭعارامىز. «وتكەن زامان – وتكەن داۋىرلەردىڭ ەنشىسىندە قالدى، ەندى وعان ورالمايمىز» دەگەن پىكىردى تولىق دۇرىس دەپ قابىلداۋ – اقىلعا سىن. سەبەبى ادامزات تاريحىنداعى ءتۇرلى وقيعالاردىڭ تىزبەگى بىزگە مۇلدە باسقا دەرەكتەردى ايعاقتاپ بەرگەندەي. ول – رۋحاني ورلەۋ مەن قۇلدىراۋدىڭ، پسيحولوگيالىق وزگەرىستەردىڭ، ياكي پەندەنىڭ جان الەمىنە قاتىستى كوپتەگەن جاۋابى جوق سۇراقتاردىڭ «جەمىسى». تاعى ءبىر جايتتى تىكەلەي ادامنىڭ وزىنەن ەمەس، جالپى عالامزاتتىق قۇبىلىستاردان ىزدەگەن ءجون. تاس، سۋ، جەر، وزەن، كول – بارلىعى دا قويناۋىنا ۇلى جۇمباقتى جاسىرىپ، ەرەكشە تىلسىممەن ادام ساناسىن باۋراپ الۋدا. بۇل ءۇردىس جىلدان-جىلعا ۇلعايىپ، جاڭارىپ كەلەدى. 

الەمدىك ويشىل، عالىم ءابۋ ناسىر ءال-ءفارابيدىڭ: «ءبىلىم قۋعان جاننىڭ ويى كۇندەلىكتى كۇيبەڭنەن كوپ الىستا جاتادى» دەگەن ءتامسىلى بار. بىراق مۇنىڭ سىرىن ءالى تولىق اشىپ، رەالدى ومىردە دۇرىس قولدانا الماي جۇرگەنىمىز وكىنىشتى. عالىمنىڭ «ءبىلىم قۋعان» دەگەن پايىمى – تەك ءبىر سالانىڭ مامانىنا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە قاراتىپ ايتقان ماڭىزدى باعدارى. شىنىندا دا، ءبىزدىڭ «كۇيبەڭ تىرشىلىككە» باتىپ كەتكەنىمىز سونشالىقتى، تابيعاتتىڭ اسەمدىگىن، كوشكەن بۇلت، سوققان جەل، سىلدىراپ اققان بۇلاقتىڭ تىلسىمىن تاني الماي، تانۋ بولەك، سەزىنە الماي قالعانىمىز اقيقات. تابيعي بولمىستىڭ ءوزى – تابيعي قۇبىلىستارمەن ماڭگى ساباقتاسىپ تۇرادى. سوندىقتان دا عىلىم – ادامزات بالاسىنىڭ تابيعاتپەن، تاريحپەن، ەڭ باستىسى ادامنىڭ ءوز-وزىمەن بايلانىسىن ءبىر جۇيەگە قويىپ، بولمىسىن ايشىقتايدى. 

قازىرگى تاڭدا ءبىلىم سالاسىنداعى كەيبىر ادىستەمەلەر جوعارىداعى ءبىز ايتىپ وتىرعان ماسەلەلەردىڭ ماڭىزىن اشسا، جان الەمىنىڭ كەساپاتتارىن ۇشىقتاسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارمەن بىرگە دارىپتەلسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولارى ءسوزسىز. الايدا جاس ۇرپاقتىڭ وقۋ مەن تاربيە باعىتى ۇلتتىق تامىردان اسا الشاقتاپ كەتكەنىن بايقايمىز. اسىلىندا، اباي قۇنانبايۇلى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى، ءماشھۇر ءجۇسىپ كوپەيۇلىنىڭ شىعارمالارىندا بۇگىنگى جاستارعا قاجەتتى قايناركوزدەر مەن رۋحاني سۋسىن بار ەدى. بىزدەگى باسقاعا ەلىكتەگىش مىنەزىمىز ونى ازىرگە «مەنسىنە» قويعان جوق.

بۇگىنگى قايىم

ءسوزىمىزدىڭ القيسساسىن جان الەمىنەن باستادىق. سەبەبى قازىرگى تاڭداعى كوپتەگەن اداسۋشىلىقتىڭ ارعى تەگىندە وسى قۇندىلىقتىڭ كۇيرەۋىندە جاتقانى بەلگىلى. دەسە دە، ءار ءىستىڭ ءبىر بايلامى بار. عىلىم جولىندا تاباندى ەڭبەك ەتىپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ سان قىرلى ونەرىن سىرتتاي باقىلاپ، ەڭبەگىنە ىشتەي ءسۇيسىنىپ وتىرامىز. سونداي عالىمداردىڭ ءبىرى – ابايتانۋشى، بىلگىر ۇستاز باۋىرجان ەردەمبەكوۆ.

عالىمنىڭ ەڭبەكتەرىنە كوز جۇگىرتسەڭىز، قازاق بولمىسىنىڭ قاداۋ-قاداۋ قازىنالارىنا، رۋح پەن اقىلدىڭ ايدىنىنا، كوشپەلى عۇرپىمىزدىڭ كەلەلى تانىمىنا جولىققانداي بولاسىز. بيىل – الاشتىڭ باس اقىنى اباي قۇنانبايۇلىنىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى ەكەنىن ەسكەرسەك، ابايتانۋشى عالىم تۋرالى ءسوز ايتۋعا تولىق قۇقىمىز بار. سەبەبى اباي شىعارمالارىنىڭ جان-جاقتى ناسيحاتتالۋىنا تىكەلەي تۇرتكى بولۋ، ابايمەن «دەرتتەنۋ»، حاكىمنىڭ ادەبي اينالاسىن مەيىلىنشە تەرەڭىرەك زەرتتەۋ – ب.ەردەمبەكوۆتىڭ عىلىمعا دەگەن ادالدىعىنىڭ كورىنىسى.

قالامگەردىڭ «ابايدىڭ ادەبي ورتاسى جانە اقىندىق مەكتەبى» تاقىرىبىنداعى ەڭبەگى – ابايتانۋ عىلىمىنا قوسىلعان ەلەۋلى ۇلەس بولعانى داۋسىز. اتالعان تاقىرىپتى وتكەن عاسىردا ق.مۇحامەدحانۇلى عىلىمي اينالىمعا قوسىپ، قاجەتتى دەرەكتەردى جيناقتاپ، جاريالاعانى كوپشىلىككە ايان. راسىندا دا، اباي سەكىلدى دانىشپان ويشىلدىڭ شىعارمالارىندا، شاكىرتتەرىندە، ۇرپاعىندا سان عاسىرعا ازىق بولار اسىل مۇرالار جاتقانى شىندىق. ماسەلە تەك اباي داۋىرىندە عانا ەمەس، حاكىمنەن كەيىنگى قازاق پوەزياسىنىڭ باعىت-باعدارى، دامۋىندا ەكەنى بەلگىلى. ال تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، اباي شاكىرتتەرى وزدەرىنە ارتىلعان اماناتتى ورىنداپ، كەيىنگى بۋىنعا قازاق پوەزياسىن ساف تازا كۇيىندە جەتكىزگەنىن بىلەمىز. ەڭبەكتە تۇراعۇل، ماعاۋيا، اقىلباي، كوكباي، كاكىتاي، ءارحام، اسەت، ءارىپ سەكىلدى تۋما تالانتتار تۋرالى ارحيۆ دەرەكتەرى مەن ەل ىشىندەگى ەستەلىكتەرگە دەن قويىلعانىن تىلگە تيەك ەتكەن ءجون. 

ق.مۇحامەدحانۇلى ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرىنىڭ مۇرالارىن قالايشا جيناپ، قانداي قيىندىقپەن جۇرتشىلىققا ۇسىنعانى كوپشىلىككە ايان. وزبىر زاماننىڭ وتارلىق ەزگىسى ابايتانۋ عىلىمىنىڭ دامۋىن تەجەۋلەپ، تاريحي دەرەكتەردى وزگەرىسكە ۇشىراتتى. اسىرەسە، اباي شىعارمالارىنىڭ تەكستولوگياسى تالاي سىننىڭ استىندا قالىپ، «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىمنىڭ» كەسىرىنەن ءبىر جۇيەگە، ناقتى ۇلگىگە تۇسپەي تۇرعان ەدى. بۇل ورايدا قيامەتتىڭ قىل كوپىرىنەن ءوتىپ، قالىڭ قازاققا «اباي شاكىرتتەرى» دەگەن اۋقىمدى دا وزەكتى ماسەلەنى كوتەرگەن ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ جانكەشتى قادامىن ايتپاي كەتۋگە بولمايدى. جوعارىدا ءسوز ەتكەن دۇمشە سىنشىلاردىڭ باستى نىسانى – «ابايدىڭ ادەبي ورتاسى بولۋى مۇمكىن ەمەس» دەگەنگە سايادى. بۇل پىكىردىڭ استارىندا ابايدىڭ پوەتيكالىق كوكجيەگىن كەڭەيتۋگە قارسى بولۋ، ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى وي-تولعامىن جاسىرىپ قالۋ، سول ارقىلى تۇتاستاي ءبىر ۇلتتىڭ ادەبيەتىن مانسۇقتاۋ جاتقانى اقيقات.

ب.ەردەمبەكوۆ ءوزىنىڭ رۋحاني ۇستازى ق.مۇحامەدحانۇلىنىڭ عىلىم جولىن جالعاپ، اتالعان تاقىرىپتىڭ ءورىسىن كەڭەيتتى دەسەك، قاتەلەسپەيمىز. شىنتۋايتىنا كەلسەك، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى ابايتانۋ سالاسى مەن كەڭەس وداعى كەزىندەگى عىلىمنىڭ ايىرماشىلىعى كوپ. اسىرەسە، قازاق پوەزياسى، ونىڭ ىشىندە شىعىس پەن باتىستى ۇلگى تۇتقان حاكىم كوزقاراسى قاتال تسەنزۋرانىڭ يلەۋىندە قالىپ قويا جازدادى. ابايدىڭ «سەگىز اياق» ولەڭىندەگى: «عىلىمدى ىزدەپ، / دۇنيەنى كوزدەپ، / ەكى جاققا ءۇڭىلدىم» دەگەن سوزىنەن-اق اقىننىڭ دۇنيەتانىمى كەڭ بولعانى، قاساڭ قاعيدالارعا سىيمايتىنى انىق ەدى.

ب.ەردەمبەكوۆ «ابايدىڭ مەكتەبى» ماقالاسىندا: «ابايدىڭ اينالاسىن شارتتى تۇردە ەكى توپقا بولەمىز. ءبىرىنشىسى – ابايدىڭ اقىن شاكىرتتەرى، ەكىنشىسى – اباي اينالاسىنداعى ونەرپازدار»، – دەيدى. بۇل داۋلى ماسەلەنى شەشۋ بارىسىندا عالىم ابايدىڭ ناقتى شاكىرتتەرى مەن اراگىدىك ۇشىراسىپ وتىراتىن تالانتتى جاندارعا زەرتتەۋ جاساي وتىرىپ انىقتاعان. «ناقتى شاكىرتتەرى» دەگەنىمىزدىڭ سەبەبى – ولار – حاكىمنەن تىكەلەي ءتالىم العان، سونداي-اق ويشىلدىڭ نۇسقاۋىمەن ولەڭ مەن پوەما جازعان اقىندار. وسى سەكىلدى ەكى توپتىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ، اباي مۇراسىن عىلىمعا قايتادان جاڭاشا سيپاتتا ەڭگىزۋدە قالام يەسىنىڭ ىقپالى زور.

ءارىپ اقىننىڭ الەمى

اباي قاي ءىستى، قاي مىنەزدى، قاي قۇبىلىستى جىرلاسا دا، اقىل تارازىسىنا سالىپ، كوكىرەك سۇزگىسىنەن وتكىزىپ بارىپ جاريالاعان. وسىعان قاراپ، ابايدىڭ سىنشىلدىعىنا ءتانتى بولارىڭىز انىق. مىنە، وسىنداي اقىل يەسى جاس بۋىنعا بار بىلگەنىن جەتكىزگىسى كەلدى. ەستىر قۇلاق، ەستى كوكىرەك بولسا، ول ەش نارسەسىن ايامادى. كەرىسىنشە، شاكىرتتەرى وزىنەن اسىپ كەتكەنىن، الەم ادەبيەتىن تەرەڭ بىلگەنىن قالادى. سۇيىكتى ۇلى ابدىراحمانعا ارناپ جازعان ولەڭىندە: «جاڭا جىلدىڭ باسشىسى – ول، / مەن ەسكىنىڭ ارتى ەدىم»، – دەۋى دە سوندىقتان.

اباي قاينارىنان سۋسىنداعان تالانتتى تۇلعالاردىڭ ءبىرى – ءارىپ تاڭىربەرگەنۇلى. ول دا باسقا شاكىرتتەرى سەكىلدى اباي تاعىلىمىن بويىنا ءسىڭىرىپ، انشىلىگى مەن اقىندىعىن قوسا شىڭدادى. دەگەنمەن، XX عاسىردا اقىن عۇمىرىن زەرتتەۋ ءىسى اياقسىز قالىپ، ءبىراشاما كەدەرگىگە ۇشىراعانىن بىرەۋ بىلسە، بىرەۋ بىلمەس. ب.ەردەمبەكوۆ «ءارىپ اقىن» ەڭبەگىندە: «ءا.تاڭىربەرگەنۇلى ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىنىڭ ءالى دە جەتە زەرتتەلمەي، عىلىمي تۇرعىدا ءوز ورنىن تاپپاي كەلۋىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن ايتا كەتەيىك. بىرىنشىدەن، ابايتانۋ مەن ابايدىڭ اقىندىق مەكتەبىن سولاقاي تانىم تۇرعىسىنان تانىعان سول ۋاقىتتىڭ ادەبي كوزقاراسى. ەكىنشىدەن، اقىننىڭ سوتسياليستىك قوعامعا جات شىعارمالار جازۋى (اسىرەسە دۇنيەتانىمدىق ماندەگى پوەزياسى). ۇشىنشىدەن، ءارىپتىڭ توڭكەرىسكە دەيىنگى پاتشا شەنەۋنىكتەرىمەن بىرگە بىرنەشە جەردە تىلماشتىق قىزمەتتە جانە بولىستىڭ حاتشىسى سياقتى قوعامدىق جۇمىستار اتقارۋى، ول از دەسەڭىز توڭكەرىستەن كەيىن كەڭەس وكىمەتى تۇسىندا  «ءىستى بولعان كۇدىكتى» ءومىرى»، – دەپ وتكەن عاسىردا ءا.تاڭىربەرگەنۇلىنىڭ شىعارماشىلىعى نەلىكتەن كوپ زەرتتەلمەي، نازارعا ىلىكپەي كەلگەنىن دالەلدەپ بەردى. وسىنداي كەدەرگىلەر تەك ءارىپ اقىندا عانا ەمەس، قۇنانباي اۋلەتى، ودان كەيىنگى اباي ۇرپاقتارىنا دا اسەر ەتكەنى ءمالىم. ءبىر عانا تۇراعۇل ابايۇلىنىڭ ازاپتى ءومىرى مەن ءولىمى كوپشىلىكتىڭ كوكەيىندە ءالى كۇنگە دەيىن مازداپ تۇر.

جالپى، ب.ەردەمبەكوۆ ءارىپ اقىننىڭ ءبۇتىن بولمىسىن اشىپ، نەگىزگى قاسيەتتەرىن جىكتەپ، قالىڭ وقىرمانعا ۇسىنىپ كەلەدى. دەرەكتەردىڭ سانالۋىاندىعىنا قاراماستان، عالىم ءا.تاڭىربەرگەنۇلىنىڭ ومىرىنە جاڭاشا كوزقاراسپەن باعا بەرىپ، اقىندى «ءتىرىلتىپ» وتىر. ارينە، ەگەردە قازاق قاۋىمى وسىنداي ەڭبەكتەرگە ءوز ۋاقىتىندا، ءتيىستى دارەجەدە نازار سالىپ وتىرسا، ءارىپ اقىننىڭ مۇراسى ءالى دە جان-جاقتى زەرتتەلەدى دەگەن ءۇمىت بار. 

قۇدايبەرگەن جۇبانوۆپەن ۇندەستىك

بۇگىنگى تاڭدا ب.ەردەمبەكوۆ – قۇدايبەرگەن جۇبانوۆ اتىنداعى اقتوبە وڭىرلىك مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ رەكتورى. بۇل جاۋاپتى قىزمەتتىڭ عالىمعا بەرەر پايداسى ۇشان-تەڭىز ەكەنى ءسوزسىز. بىرىنشىدەن، جاس ۇرپاققا اباي مۇراسىن ق.جۇبانوۆ (1899-1938) ەڭبەكتەرى نەگىزىندە وقىتسا، ەكىنشىدەن، ءوز تاجىريبەسى ارقىلى حاكىمنىڭ ونەگەسىن تانىتارى بەلگىلى. 

اراب، پارسى، لاتىن، تۇرىك، جاپون تىلدەرىن ەركىن مەڭگەرگەننەن بولسا كەرەك، ق.جۇبانوۆتىڭ ءبىلىمى باسقا قالامگەرلەردەن قاراعاندا وق بويى وزىق تۇرعانى بايقالادى. ول اباي شىعارمالارىنىڭ تىلدىك ەرەكشەلىكتەرىن ءجىتى قاراستىرىپ، جان-جاقتى زەرتتەدى. عالىمنىڭ مىنا ءبىر پىكىرىنە نازار سالايىق: «اباي — ويشىل اقىن. ولەڭىن پىكىر كەرنەپ تۇر. ونىڭ سەزىمى — ويشىل سەزىم. بىراق، ونىڭ ويى دا — سەزىمشىل وي». بۇل پايىم – دانىشپان اقىننىڭ ءبىر قىرىن اشىپ بەرگەندەي بولدى. ساناعا ساۋلە ءتۇسىرىپ، سەلت ەتكىزەر ءسوزدىڭ توركىنى – «سەزىمشىل ويدا». ءسىرا، عالىم سەزىم مەن اقىلدىڭ توعىسقان تۇسىندا اباي بولمىسى جاتىر دەگەندى مەڭزەسە كەرەك. بۇل – ءبىز اڭعارماي جۇرگەن ۇلكەن ىزدەنىستىڭ ناتيجەسى. 

اسىلىندا، ابايدىڭ «اقىل، قايرات، جۇرەك» جانە «تولىق ادام» بايلامى – رۋحاني تازارۋدىڭ، ادامدىڭ ادامدىق قالپىن ساقتاپ قالۋىنا نەگىز بولار ەرەكشە ۇستانىم بولعانىن بىلەمىز. قوس قالامگەر دە وسى اسىل قۇندىلىقتى تەرەڭ سەزىنىپ، ەڭبەكتەرىنە ارقاۋ ەتە بىلگەن. 

قالامگەر بولمىسى

ايگىلى فيلوسوف ف.نيتسشەنىڭ: «ءبىز بولاشاق ءۇشىن ءومىر سۇرمەيمىز. كەرىسىنشە، وتكەنىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن ءومىر سۇرەمىز»، – دەگەن ءتامسىلى كوزى قاراقتى وقىرماننىڭ ەسىندە بولار. ءسوزىمىزدىڭ باسىندا دا وسى ويدى قوزعاپ كوردىك. راسىندا دا، وتكەن ۋاقىتتا عانا ءومىر، تىنىس پەن تىرشىلىك بار. ءالى بولماعان وقيعانى «عۇمىر» دەي المايمىز. ف.نيتسشە ايتقان تولعامنىڭ كوپ ادامنىڭ بولمىسىنا، دۇنيەتانىمىنا اسەر ەتكەنى بەلگىلى. ەندەشە، بۇگىنگى ءومىر مەن وتكەن شاقتىڭ التىن كوپىرى – رۋحتىڭ تىلسىم قۇبىلىستارىندا. 

نەگە ەكەنى بەلگىسىز، ب.ەردەمبەكوۆ تۋرالى ءسوز قوزعاعاندا ابايدىڭ «اسىقپاي ءجۇرىپ انىق باس» دەگەن تاعىلىمى مەن تالابى ەسكە تۇسەدى. بالكىم، ءاربىر جىلت ەتكەن قىزىلدى-جاسىل دۇنيەگە اپتىعىپ، الدامشىعا اسىعىپ، بايبالام سالۋدىڭ قاتەرلى دەرت ەكەنىن سەزگەننەن كەيىن عالىم ونداي ءىستى قۇپتاي قويماسا كەرەك. ءبىر عاجابى، اباي – قارا جەرگە كومىلگەن ادام بولعانىمەن، ونىڭ بولمىسى ءالى دە ءتىرى. قۇمداۋىتتى باسىپ، اڭىزاق جەلدىڭ وتىندە ءوز مەكەنىنە جەتۋگە تالپىنعان كەرۋەندەي بۇل بولمىس تا ءبىراز عاسىردىڭ اسۋىنان اساتىن سىڭايلى. ادامنان ادامعا كوشەتىن سەكىلدى. ب.ەردەمبەكوۆتىڭ تابيعاتىنان سول ساۋلەنى اڭعاردىم.

ءبىرجان احمەر

Abai.kz