جۇما, 17 مامىر 2024
جاڭالىقتار 3821 0 پىكىر 22 قاراشا, 2011 ساعات 10:26

يز پەرۆىح رۋك. الەكساندر گاركاۆەتس وپۋبليكوۆال پەرۆويستوچنيكي تيۋركويازىچنىح نارودوۆ

يميا ۋچەنوگو-تيۋركولوگا الەكساندرا گاركاۆتسا حوروشو يزۆەستنو نە تولكو ۆ كازاحستانە، نو ي دالەكو زا ەگو پرەدەلامي. سەگودنيا ون ودين يز نەمنوگيح، كتو پوسۆياششاەت سەبيا پويسكۋ پودليننوي يستوري، ا نە پەرەسكازۋ ۋۆيدەننوگو. نەداۆنو وپۋبليكوۆاننىە يم كنيگي پرويزۆەلي ناستوياششي فۋرور ۆ ۋچەنوم ميرە. ترەحتومنيك «كىپچاكسكوە پيسمەننوە ناسلەديە»، وپۋبليكوۆاننىي ۆ پرەددۆەري 20-لەتيا نەزاۆيسيموستي رەسپۋبليكي كازاحستان، پرويزۆەل ناستوياششي فۋرور ۆ ۋچەنوم ميرە. ۆ نيح ۋچەنىي دوكازىۆاەت، چتو ۋ تيۋركويازىچنىح نارودوۆ بوگاتايا يستوريا، ياركوە پيسمەننوە پروشلوە. ۆ رەزۋلتاتە پو حوداتايستۆۋ ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي يم. ۆاليحانوۆا كن مون رك ي مينيستەرستۆا وبرازوۆانيا ي ناۋكي رك كابينەت مينيستروۆ رك ۆىدۆينۋل كانديداتۋرۋ گلاۆنوگو ناۋچنوگو سوترۋدنيكا ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي دوكتورا فيلولوگيچەسكيح ناۋك الەكساندرا گاركاۆتسا نا سويسكانيە مەجگوسۋدارستۆەننوي پرەمي ستران - ۋچاستنيتس سنگ «زۆەزدى سودرۋجەستۆا» ۆ نوميناتسي «ناۋكا ي وبرازوۆانيە» زا 2011 گود زا فۋندامەنتالنىە يستوچنيكوۆەدچەسكيە ي تيۋركولوگيچەسكيە ترۋدى، سپوسوبستۆۋيۋششيە رازۆيتيۋ وبششەگو ناۋچنوگو ي وبرازوۆاتەلنوگو پروسترانستۆا سنگ. ۆ ەكسكليۋزيۆنوم ينتەرۆيۋ گازەتە «ليتەر» الەكساندر گاركاۆەتس راسسكازال و سۆوەم ترەحتومنيكە ي و پلاناح نا بۋدۋششەە.
- كنيگ پو يستوري ۋجە ناپيسانو نەمالو، نەۋجەلي ەششە وستالوس چتو-تو نەيزۋچەننوە؟

يميا ۋچەنوگو-تيۋركولوگا الەكساندرا گاركاۆتسا حوروشو يزۆەستنو نە تولكو ۆ كازاحستانە، نو ي دالەكو زا ەگو پرەدەلامي. سەگودنيا ون ودين يز نەمنوگيح، كتو پوسۆياششاەت سەبيا پويسكۋ پودليننوي يستوري، ا نە پەرەسكازۋ ۋۆيدەننوگو. نەداۆنو وپۋبليكوۆاننىە يم كنيگي پرويزۆەلي ناستوياششي فۋرور ۆ ۋچەنوم ميرە. ترەحتومنيك «كىپچاكسكوە پيسمەننوە ناسلەديە»، وپۋبليكوۆاننىي ۆ پرەددۆەري 20-لەتيا نەزاۆيسيموستي رەسپۋبليكي كازاحستان، پرويزۆەل ناستوياششي فۋرور ۆ ۋچەنوم ميرە. ۆ نيح ۋچەنىي دوكازىۆاەت، چتو ۋ تيۋركويازىچنىح نارودوۆ بوگاتايا يستوريا، ياركوە پيسمەننوە پروشلوە. ۆ رەزۋلتاتە پو حوداتايستۆۋ ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي يم. ۆاليحانوۆا كن مون رك ي مينيستەرستۆا وبرازوۆانيا ي ناۋكي رك كابينەت مينيستروۆ رك ۆىدۆينۋل كانديداتۋرۋ گلاۆنوگو ناۋچنوگو سوترۋدنيكا ينستيتۋتا يستوري ي ەتنولوگي دوكتورا فيلولوگيچەسكيح ناۋك الەكساندرا گاركاۆتسا نا سويسكانيە مەجگوسۋدارستۆەننوي پرەمي ستران - ۋچاستنيتس سنگ «زۆەزدى سودرۋجەستۆا» ۆ نوميناتسي «ناۋكا ي وبرازوۆانيە» زا 2011 گود زا فۋندامەنتالنىە يستوچنيكوۆەدچەسكيە ي تيۋركولوگيچەسكيە ترۋدى، سپوسوبستۆۋيۋششيە رازۆيتيۋ وبششەگو ناۋچنوگو ي وبرازوۆاتەلنوگو پروسترانستۆا سنگ. ۆ ەكسكليۋزيۆنوم ينتەرۆيۋ گازەتە «ليتەر» الەكساندر گاركاۆەتس راسسكازال و سۆوەم ترەحتومنيكە ي و پلاناح نا بۋدۋششەە.
- كنيگ پو يستوري ۋجە ناپيسانو نەمالو، نەۋجەلي ەششە وستالوس چتو-تو نەيزۋچەننوە؟
- ا يا نە پيسال ەتيح كنيگ، ەتو پۋبليكاتسيا يستوريچەسكيح تەكستوۆ، پەرۆويستوچنيكوۆ. دا، سەگودنيا منوگيە پيشۋت كنيگي، ەتو مودنو، ناۆەرنوە. سادياتسيا، كلادۋت نا ستول پيات-سەم كنيگ پو يستوري ي پيشۋت ۆوسمۋيۋ، ۋجە سۆويۋ. پەرەسكازىۆايۋت ۆسە تو، چتو پروچيتالي يز ۋجە يزداننىح كنيگ، پري ەتوم دوباۆليايا ۆ پوۆەستۆوۆانيا سۆوي مىسلي، دومىسلى، تو ەست راستەكاياس پو درەۆۋ. ۆسە ەتو، ناۆەرنوە، دوپۋستيمو، كوگدا مى گوۆوريم و حۋدوجەستۆەننوي ليتەراتۋرە، نو ەسلي رەچ يدەت وب يستوري، تو تاكوگو دوپۋسكات نەلزيا. نو، ۋۆى، سەگودنيا دوۆولنو چاستو پوپادايۋتسيا كنيگي، ۆ كوتورىح ۆسە بولشە ۆىمىسلا، چەم فاكتوۆ. ۆوت جيۆوي پريمەر: سۋششەستۆۋەت كاتالونسكي اتلاس ميرا، داتيرۋەمىي 1370 گودوم، نا نەم ناپيسانو «يسسىكۋل» ي نانەسەن ارميانسكي موناستىر، ۆ كوتوروم ناحودياتسيا موششي سۆياتوگو ماتفەيا. ي سەگودنيا منوگيە پيشۋت وب ەتوم موناستىرە، وب ەتوم اتلاسە، نو دولجەن ۆام سكازات، چتو ۆسە تە، كتو پيشەت وب ەتوم نا ناشەي تەرريتوري، ەتوي كارتى نە ۆيدەلي ي ەتوگو تەكستا سۆويمي گلازامي نە چيتالي. ۆىحوديت، وني ۆسە ەتو پەرەسكازىۆايۋت چەرەز سوتىە رۋكي، پري ەتوم ۆىداۆايا ۆسە ەتو زا دوستوۆەرنىە فاكتى. نۋ ا راز ەست تاكوە ناۆاجدەنيە ۆىداۆات سوبستۆەننۋيۋ توچكۋ زرەنيا زا پودليننۋيۋ يستوريۋ، تو ۆوزنيكاەت وتۆەتنوە جەلانيە رازوبراتسيا، ا بىل لي ەتوت فەنومەن. تاك ۋ مەنيا ي ۆوزنيكلا يدەيا نايتي يستيننىە تەكستى نا كىپچاكسكوم، پولوۆەتسكوم يازىكاح ي دوكوپاتسيا دو يستينى. ۆوت ەششە ودين پريمەر: ەست تاكوي پامياتنيك - كودەكس كۋمانيكۋس، ۆسە و نەم سلىشالي، نو مالو كتو زناەت، چتو ون يز سەبيا پرەدستاۆلياەت ي گدە ناحوديتسيا. ولجاس سۋلەيمەنوۆ ۋتۆەرجدال، چتو ون ناحوديتسيا ۆ ۆاتيكانە، نو ەتو نە تاك. نا ساموم دەلە ون ۆ ۆەنەتسي ۆ مۋزەە سۆياتوگو ماركا. ي زا تو ۆرەميا، چتو ەتوت كودەكس حرانيتسيا تام، ۆ رۋكاح ەگو دەرجالو تولكو 11 چەلوۆەك، يا ستال 12-م. ەتو نەبولشايا تەترادكا ۆ 82 ليستا، ي ۆ ودنوي يز سۆويح كنيگ يا وپۋبليكوۆال ۆسە ەە تەكستى. ي دولجەن سكازات، چتو تەكستى س رۋسسكيمي پەرەۆودامي ەششە ني رازۋ نە بىلي وپۋبليكوۆانى، ي ەتو پريتوم چتو ۆ سوۆەتسكوم سويۋزە 16 ديسسەرتاتسي بىلو زاششيششەنو پو كودەكسۋ كۋمانيكۋس، ي نيكتو يز نيح تەكستى نە پۋبليكوۆال ي كودەكس ەتوت داجە نە ۆيدەل. ا ۆەد دليا وبەكتيۆنوگو رازۆيتيا ناۋكي نۋجنو پۋبليكوۆات پەرۆويستوچنيكي. تاك ۆ كنيگە يا وپۋبليكوۆال 110 پامياتنيكوۆ پيسمەننوستي، ا دليا توگو چتوبى سەگودنيا موجنو بىلو پري جەلاني پونيات، و چەم جە تام گوۆوريتسيا، ي چەلوۆەك موگ رابوتات س پەرۆويستوچنيكوم، ا نە وپيراتسيا نا چەي-تو پەرەسكاز، ك ەتوي كنيگە يا يزدال ەششە ي سلوۆار، گدە دايۋ وبياسنەنيە كاجدومۋ سلوۆۋ، نە تولكو كىپچاكسكومۋ، نو ي لاتينسكومۋ، ارميانسكومۋ، گرەچەسكومۋ، ەۆرەيسكومۋ ي درۋگيم، كوتورىە ۋپوترەبليايۋتسيا ۆ ناپيساني ەتيح پامياتنيكوۆ. پوتومۋ كاك، چيتايا پامياتنيكي، زنايا تولكو كىپچاكسكي يازىك، موجنو پونيات تولكو 30 پروتسەنتوۆ سودەرجانيا. ەتو كاك، ناپريمەر، ەسلي يز رۋسسكوگو يازىكا ۋبرات ۆسە ينوستراننىە سلوۆا، تو ۋجە نەلزيا بۋدەت پروچيتات گازەتۋ «ليتەر»، كوتورايا ي نازىۆاەتسيا نەرۋسسكيم سلوۆوم. پولۋچاەتسيا، بۋدەش چيتات «چتو-تو»، كوتوروە نازىۆاەتسيا «كاك-تو»، ي نە پونيمات نيچەگو، ەسلي ۆىبروسيت ينوستراننىە سلوۆا. پوەتومۋ ۆ سلوۆارە نۋجنو وبياسنيات ۆسە. ۆ رەزۋلتاتە سلوۆار ەتوت پولۋچيلسيا نە لينگۆيستيچەسكي، ا سكورەە ەنتسيكلوپەديچەسكوگو يلي يستوريچەسكوگو حاراكتەرا.
- نو، ناۆەرنوە، ي ۆ پويسكە پەرۆويستوچنيكوۆ ەست كاكيە-تو پراۆيلا؟
- ساموە ۆاجنوە پراۆيلو - ۋمەت دەرجات رۋكي زا سپينوي پري ناپيساني ەتيح تەكستوۆ. ۆاجنو نە توروپيتسيا، نە پىتاتسيا سحۆاتيت بىكا زا روگا. ەسلي سرازۋ نە پولۋچاەتسيا چتو-تو وبياسنيت، تو نە ستويت ۆپيحيۆات ۆ وبياسنەنيە سۆوي مىسلي، وت تەكستوۆ يح نادو دەرجات پودالشە. پري ناپيساني تاكيح كنيگ ۆاجنو وپۋستيتسيا ۆ ەپوحۋ. ۆوت وپيات جە پريمەر يز جيزني: سۋششەستۆۋەت لەگەندا وب ودنوم سۆياتوم، كوتورىي، رەشيۆ جيت پراۆيلنوي جيزنيۋ، زاكوۆال سەبيا ۆ تسەپي، ا كليۋچ ۆىبروسيل ۆ رەكۋ. ي سپۋستيا منوگو لەت كتو-تو پويمال رىبۋ، ي ۋ نەە ۆ بريۋحە وكازالسيا كليۋچ، س پوموششيۋ كوتوروگو وسۆوبوديلسيا سۆياتوي. ەتوت سيۋجەت كوچەۆال پو ۆسەي ەۆروپە، ي ەتا يستوريا بىلا وپيسانا منوگيمي، ۆ توم چيسلە ي نا كىپچاكسكوم يازىكە. تاك ۆوت، نادو بىلو ۆىياسنيت، و كاكوم كونكرەتنو ەۆروپەيسكوم پراۆەدنيكە گوۆوريت انتونوۆ ۆو لۆوۆە ۆ 1630 گودۋ. ي تولكو پو تونكوستيام تەكستا موجنو بىلو پونيات، چتو رەچ يدەت و كونكرەتنوم يتاليانتسە. نو دليا توگو، چتوبى دوكوپاتسيا دو يستينى، پوترەبوۆالوس نەمالو ۆرەمەني، نەلزيا بىلو پرينيمات زا يستينۋ تو، چتو بروسالوس ۆ گلازا پەرۆىم.
- ا كاكيم يستوچنيكام سلەدۋەت ۆەريت، گدە ستويت پروۆەريات ينفورماتسيۋ؟
- ەسلي رابوتاەش سوروك لەت، كاك يا، تو زا ەتو ۆرەميا تى منوگو كنيجەك ۋجە ۋۆيدەل، پروچيتال. ۆاجنو پونيات، كتو ۋ كوگو پەرەپيسال، ا ۆ ەتوم وچەن سيلنو پوموگايۋت بيبليوتەكي. نو ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا، دولجەن پريزنات، اكتيۆنو پولزۋيۋس ينتەرنەتوم، پوتومۋ كاك ۋجە بولشوە كوليچەستۆو ستاريننىح كنيگ بىلو وتسيفروۆانو ي ۆىلوجەنو ۆو ۆسەميرنوي پاۋتينە. نو كاك ۆى زناەتە، ۋ كاجدوي مەدالي دۆە ستورونى، تاك ي زدەس ەست ي مينۋسى. ۆوت پريمەر: سلوۆو «سەنگير» پو-كازاحسكي وزناچاەت «گورا، حولم، ۆوزۆىشەننوست»، ا نا درەۆنەتيۋركسكوم ەتو «دۋحوۆنىي پراۆيتەل». نو ەسلي نابرات ەتو سلوۆو ۆ پويسكوۆيكە، تو مى پولۋچيم تىسياچۋ سسىلوك نا نۋرسۋلتانا سەنگيروۆا، چەمپيونا پو مۋاتاي. تاك چتو، س ودنوي ستورونى، ينتەرنەت، كونەچنو، داەت نام ۆوزموجنوست يسكات، نو س درۋگوي - ەتي يزۆەستنىە سلوۆا ليۋدي سەگودنيا يسپولزۋيۋت ۆ كاچەستۆە سۆوەگو يمەني، فاميلي، پسەۆدونيما ي تەم سامىم زاكرىۆايۋت وت ناس يستوريۋ.
- ناسكولكو منە يزۆەستنو، ەتا كنيگا زادۋمىۆالاس ۆامي كاك دۆۋحتومنيك، ودناكو سەگودنيا ونا ۋجە سوستويت يز ترەح چاستەي، موجەت، ستويت جدات وت ۆاس ەششە ي چەتۆەرتۋيۋ كنيگۋ؟
- دا، ۋ مەنيا منوگو ەششە وستالوس نەوپۋبليكوۆاننوگو ماتەريالا. ۆ ەتيح كنيگاح ۆ وسنوۆنوم پرەدستاۆلەنى پامياتنيكي، ناپيساننىە نا ارميانسكوم يازىكە. ۆ رەزۋلتاتە پولۋچيلوس 110 پامياتنيكوۆ، وپۋبليكوۆاننىح وت پەرۆوي دو پوسلەدنەي سترانيتسى. ا كوگدا يا يزدال ۆتوروي توم، وبنارۋجيليس كىپچاكسكيە پامياتنيكي، ناپەچاتاننىە ارابسكيم پيسموم ۆ استراحاني 200 لەت نازاد. ەششە رانشە نا كاۆكازە، پود پياتيگورسكوم، ۆ سەلەني، كوتوروە زناەت كاجدىي شكولنيك، - كاراس، پوتومۋ كاك تام ۋ لەرمونتوۆا سوستويالاس پوسلەدنيايا دۋەل. تاك ۆوت، ۆ ەتوم سەلەني سوستويالاس شوتلاندسكايا ميسسيا، كوتورايا پەرەۆوديلا نا كىپچاكسكي يازىك بيبليۋ، ەۆانگەليە ي چاستي ۆەتحوگو زاۆەتا. پوزجە وني ۋجە پەرەەحالي يز كاراسيا ۆ استراحان، گدە ي بىلو ناپەچاتانو ەۆانگەليە نا كىپچاكسكوم يازىكە تيراجوم وكولو 12000 ەكزەمپلياروۆ. پراۆدا، نا سەگودنياشني دەن يح وستالوس ەدينيتسى: ودنو ۆ كازاحستانە، ۆتوروە ۆ روسسي، ا ترەتە ۆ امەريكە. ي كوگدا گوۆوريات، چتو ۆوت مى، كازاحي يلي كىپچاكي، مولودوپيسمەننىە يلي ۆوۆسە بەسپيسمەننىە ي پيسمو پولۋچيلي تولكو چۋت لي نە پري سوۆەتسكوي ۆلاستي، - ەتو نە تاك. ا راز تاكوە منەنيە بىتۋەت، تو نادو وبنارودوۆات، سدەلات دوستويانيەم نارودا تە فاكتى، كوتورىە سۋششەستۆۋيۋت. نا ساموم دەلە بىلي پەچاتنىە كنيگي، ي پريچەم ۆ بولشوم كوليچەستۆە. نا كىپچاكسكي يازىك بىلي پەرەۆەدەنى تاكيە سلوجنىە كنيگي، كاك بيبليا، ەۆانگەليە، كوسمولوگيا، اريستوتەل، ا ەتو گوۆوريت ەششە ي و توم، چتو يازىك نا توت مومەنت بىل ناستولكو رازۆيت، چتو ەتو بىلو ۆوزموجنىم. تاك چتو منە، كونەچنو، ەست چتو وپۋبليكوۆىۆات، نو ۆوت ستانەت لي ەتو چەتۆەرتوي كنيگوي... يا دۋمايۋ، سكورەە ۆسەگو، ەتو بۋدەت ساموستوياتەلنوە يزدانيە - «كىپچاكسكي تەزاۋرۋس»، ۆ كوتوروم يا وپۋبليكۋيۋ لەكسيكۋ نە تولكو ارميانوپيسمەننىح، نو ەششە يز ارابسكيح يستوچنيكوۆ، رۋسسكيح لەتوپيسەي. ي ۋجە ۆتورىم توموم زدەس جە دام ۆسە تەكستى نا رازنىح سيستەماح پيسما. ي ەسلي ۆ ەتيح كنيگاح بىلو پرەدستاۆلەنو 110 پامياتنيكوۆ، تو ۆ نوۆوي يح بۋدەت تولكو 12 يلي 14, پوتومۋ كاك نە ۆسە پرەدستاۆلەننىە تام پامياتنيكي نە ۆىزىۆايۋت سومنەنيا ۆ توم، چتو وني نا كىپچاكسكوم يازىكە. ك تومۋ جە، پوميمو ساميح پامياتنيكوۆ، ۆ ارابويازىچنىح يستوچنيكاح منوگو سۆەدەني و كىپچاكاح. ۆوت نادو يح ۆكليۋچات يلي نەت؟ دۋمايۋ، نادو. ا راز ي ەتۋ ينفورماتسيۋ نۋجنو پريوبششيت، تو پولۋچاەتسيا، نا تو، چتوبى وپۋبليكوۆات ۆسە ەتو، منە پوترەبۋەتسيا ەششە 20 لەت.
- سكولكو جە لەت توگدا ۋ ۆاس ۋشلو نا سوستاۆلەنيە ەتوگو ترەحتومنيكا؟
- 40 لەت. ستولكو ۆرەمەني ۋشلو ۋ مەنيا نا تو، چتوبى سوبرات نەوبحوديمۋيۋ ينفورماتسيۋ ي يستولكوۆات ەە. ي ەتو يا ەششە نە يزدال گرامماتيكۋ، ا ۆەد ۋ مەنيا ەست ەششە ي وچەن بولشايا گرامماتيچەسكايا كارتوتەكا، كوتورايا نە وبوبششەنا ۆ يستوريچەسكۋيۋ گرامماتيكۋ كىپچاكسكيح يازىكوۆ. تاك چتو، كاك ۆيديتە، گوريزونت پوستوياننو ۋحوديت وت مەنيا. ي ەتو حوروشو، ينتەرەسنو س كاجدىم رازوم وتكرىۆات چتو-تو نوۆوە، ەششە دو كونتسا نە يزۋچەننوە.

بەسەدوۆالا مارگو ەرۆاند، فوتو سەرگەيا حودانوۆا، الماتى

يستوچنيك:  liter.kz

0 پىكىر

ۇزدىك ماتەريالدار

قۇيىلسىن كوشىڭ

باس گازەت ورالماندارعا نەگە شۇيلىكتى؟

ءالىمجان ءاشىمۇلى 2113
ادەبيەت

«سولاي ەمەس پە؟»

عابباس قابىشۇلى 2525
قوعام

دوس كوپ پە، دۇشپان كوپ پە؟

ءابدىراشيت باكىرۇلى 2224
ەل ءىشى...

ۇلتتىق بىرەگەيلەنۋ: قانداستاردىڭ ءرولى قانداي؟

ءومارالى ادىلبەكۇلى 1628