بەيبىت قويشىباەۆ. فۋرمانوۆ، جانۇزاقوۆ جانە ءبىز
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىك استاناسى الماتىداعى اسەم كوشەلەردىڭ ءبىرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن فۋرمانوۆتىڭ اتىندا...
يدەولوگيالىق قۇرساۋدان قۇتىلۋ - تاريحىمىزدىڭ بولشەۆيكتىك ناسيحات جاساپ بەرگەن جاساندى جامىلعىلارىن ايىرا بىلۋگە، كەزىندە الدەبىر سيپاتتا ورىن العان بيلەۋشىلەر ساياساتىنا قاجەت مازمۇندا بۇرمالانىپ باياندالعان قالىپتا «تاريحقا» اينالعان وقيعالاردىڭ شىندىعىن اشىپ، «حالىق قامىن ويلاۋشىلىقتىڭ» استارىن كورسەتىپ ايتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى.
الدەبىر ۇستەم ساياساتتى ەمەس، كادىمگى جۇرەككە جىلى ادىلدىكتى مۇرات تۇتقان ادام، كەشەگى پارتيا-كەڭەس زامانىنىڭ كولگىرلىگىنە الدانۋدىڭ قانداي رۋحاني جۇتاڭدىققا اپارعانىن بىلەتىن، ءوزىن ەندىگارى توتاليتارلىق قىسىمنان ازات سەزىنەتىن تاۋەلسىزدىك ازاماتى ءاربىر جاڭادان تازالانىپ جاتقان «اقتاڭداققا» سەرگەك قاراسا كەرەك.
بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قايتا تارازىلانۋعا، ەڭبەگى ءادىل باعاسىن الۋعا ءتيىس تۇلعانىڭ ءبىرى - 1920 جىلعى تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى تورەقۇل جانۇزاقوۆ جانە ونىڭ جەتىسۋ وبلىسىندا بوسقىن قىرعىز-قازاقتاردى ورنالاستىرۋ جونىندە اتقارعان قىزمەتى.
تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ وڭتۇستىك استاناسى الماتىداعى اسەم كوشەلەردىڭ ءبىرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن فۋرمانوۆتىڭ اتىندا...
يدەولوگيالىق قۇرساۋدان قۇتىلۋ - تاريحىمىزدىڭ بولشەۆيكتىك ناسيحات جاساپ بەرگەن جاساندى جامىلعىلارىن ايىرا بىلۋگە، كەزىندە الدەبىر سيپاتتا ورىن العان بيلەۋشىلەر ساياساتىنا قاجەت مازمۇندا بۇرمالانىپ باياندالعان قالىپتا «تاريحقا» اينالعان وقيعالاردىڭ شىندىعىن اشىپ، «حالىق قامىن ويلاۋشىلىقتىڭ» استارىن كورسەتىپ ايتۋعا مۇمكىندىك تۋعىزدى.
الدەبىر ۇستەم ساياساتتى ەمەس، كادىمگى جۇرەككە جىلى ادىلدىكتى مۇرات تۇتقان ادام، كەشەگى پارتيا-كەڭەس زامانىنىڭ كولگىرلىگىنە الدانۋدىڭ قانداي رۋحاني جۇتاڭدىققا اپارعانىن بىلەتىن، ءوزىن ەندىگارى توتاليتارلىق قىسىمنان ازات سەزىنەتىن تاۋەلسىزدىك ازاماتى ءاربىر جاڭادان تازالانىپ جاتقان «اقتاڭداققا» سەرگەك قاراسا كەرەك.
بۇگىنگى كۇن تۇرعىسىنان قايتا تارازىلانۋعا، ەڭبەگى ءادىل باعاسىن الۋعا ءتيىس تۇلعانىڭ ءبىرى - 1920 جىلعى تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى تورەقۇل جانۇزاقوۆ جانە ونىڭ جەتىسۋ وبلىسىندا بوسقىن قىرعىز-قازاقتاردى ورنالاستىرۋ جونىندە اتقارعان قىزمەتى.
كەشەگى قىزىل ءداۋىردىڭ زور ءپاتريوتيزمىنىڭ قاينار كوزى، كەيىنگى بۋىننىڭ تەڭەلۋگە ءتيىس ۇلگىسى رەتىندە «العى شەپ»، «وڭ قانات» دەپ اتالاتىن قاستەرلى ورىندى ۇستاپ كەلگەن شىعارمالارى قاتارىنداعى مەكتەپ كلاسسيكاسى - اتاقتى بولشەۆيك-جازۋشى دميتري فۋرمانوۆتىڭ ايگىلى «بۇلىنشىلىك» رومانىندا بۇل قايراتكەرگە قارا بوياۋ كەلىستىرىپ-اق جاعىلعان ءتارىزدى. جالپى تالاي بۋىننىڭ كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋعا اتسالىسقان وسى كىتاپتىڭ كولگىرلىك پەن جاساندىلىققا تولى «ەرلىككە» تۇنىپ تۇرعانىنا - ونى مۇقيات قايتا وقىعان كىم-كىم دە وپ-وڭاي كوز جەتكىزە الادى. ءبىز بەلگىلى دەرەكتى شىعارمانى تالداپ جاتۋدى مىندەتىمىزگە المايمىز. ءبىز تەك جوعارىدا اتالعان ءبىر عانا تاعدىر جونىندە ءسوز قوزعايمىز، ەزىلگەن حالقىنا قىزمەت ەتپەك بولعان سول قايراتكەردىڭ ءىسى قالاي بۇرمالانعانىنا شاعىن شولۋ جاسايمىز.
سونىمەن، تورەقۇل جانۇزاقوۆ - تۇركىستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى (تۋركتسيك، تۋرتسيك، تۇركاتكوم) قۇرعان ايرىقشا كوميسسيانىڭ توراعاسى. بۇراتانالاردى سوعىستىڭ قارا جۇمىستارىنا الۋ جايىندا جاريالانعان بەلگىلى پاتشا جارلىعى مەن سوعان بايلانىستى ورىن العان قاندى وقيعالار سالدارىنان 1916-1917 جىلدارى قىتايعا قاشۋعا ءماجبۇر بولىپ، مونارحيانى حالىق وكىمەتى الماستىردى دەگەن حابار تيىسىمەن جوڭكىلىپ كەرى ورالىپ جاتقان جەتىسۋ وبلىسىنىڭ بوسقىن قىرعىز-قازاقتارىن تۋعان جەرىنە ورنالاستىرۋ ءىسىن جۇرگىزۋ جونىندەگى تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى.
تاريحتان ءمالىم، فۋرمانوۆ تاشكەنتكە 1920 جىلعى ناۋرىزدا كەلىپ جاعدايمەن تانىسقاننان كەيىن، قاسىنا ون-ون بەس سەرىگىن ەرتىپ، تۇركمايدان ر.ۆ.س. (اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ) ۋاكىلى مانداتىمەن جەتىسۋعا اتتانادى. ۆەرنىيعا 1920 جىلعى ءساۋىردىڭ العاشقى جارتىسىندا جەتەدى.
ول مۇنداعى ۇلتتىق كادرلاردى وزىنە تەڭ كۇرەسكەر ساناي قويمادى. ۇلتتىق كادرلاردىڭ قاي-قايسىسىنا دا سىني تۇرعىدا قارايدى. ءتىپتى، ءبىر كەزدەرى سامارا جاقتا وزىمەن مايدانداس جولداس بولعان جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكومىنىڭ توراعاسى يۋسۋپوۆتىڭ ءوزىن شىن مانىندە ۇزەڭگىلەس-كۇرەسكەر ساناتىنا قوسپايدى. فۋرمانوۆتىڭ تۇركىستاندىقتاردىڭ بارىنە سەنىمسىزدىكپەن قاراعانىنا، قايتكەندە ولاردى اشكەرەلەيتىن دايەك ىزدەۋمەن شۇعىلدانىپ جۇرگەنىنە - اتالعان ايگىلى شىعارماسى كۋالىك ەتەدى. سونى تەك بايىپتاپ، تاريحي قۇجاتتارمەن سالىستىرىپ وقىساڭىز بولعانى.
1920 جىلعى 15 ساۋىردە - الماتىعا (ۆەرنىيعا) جەتكەننەن سوڭ بىرنەشە كۇن وتكەندە - كۇندەلىگىنە تۇسىرگەن مىنا جازباسىنا نازار اۋدارايىق: «زاگوۆور. ماتەريال پولۋچيلسيا ناستولكو نەدۆۋسمىسلەننىم، چتو پريحوديتسيا پودوزرەۆات وپرەدەلەننىي زاگوۆور. ۆ تسەنترە ستويت، ۆيديمو، رىسكۋلوۆ. اگەنتى رازوسلانى ۆسيۋدۋ. ودنيم يز بليجايشيح ەگو اگەنتوۆ ياۆلياەتسيا ەگو زيات. دجينازاكوۆ. وني وبا اكتيۆنىە ۋچاستنيكي ۆ ۆوسستاني 16-گ. ي رۋكوۆوديلي ەتيم ۆوسستانيەم. نا رىسكۋلوۆا يمەيۋتسيا پوكا چتو داننىە دوۆولنو تۋماننوگو حاراكتەرا: ون باي، يمەەت سوتني گولوۆ سكوتا، پودەليل ەگو مەجدۋ سۆويمي بليجايشيمي، ون پولۋچاەت وت دجينازاكوۆا دەنەجنۋيۋ سۋممۋ. نەچيست. دجينازاكوۆ وپرەدەلەننىي پودلەتس ي ۋگولوۆنىي پرەستۋپنيك. زا ۋگولوۆنىە دەلا ون بىل ۋجە پود ارەستوم ي سيدەل. تەپەر راسكرىۆاەتسيا تاكايا كارتينا، چتو سوۆەرشەننو نيكومۋ نەۆوزموجنو ۆەريت...»
اڭعارعانىمىزداي، تۇركاتكوم توراعاسى تۇرار رىسقۇلوۆ ونىڭ ۇعىمىندا - جەر-جەرگە اگەنتتەرىن قاپتاتىپ جىبەرگەن باي... جانۇزاقوۆ رىسقۇلوۆتىڭ ءجاي عانا سىبايلاسى ەمەس، كۇيەۋ بالاسى، پارە جيناپ بەرەتىن وڭ قولى... ال جانۇزاقوۆ - بارىپ تۇرعان وڭباعان، قىلمىسكەر... دالەل؟ قولىندا كۇش تۇرعان كولگىر-بولشەۆيككە دالەل نە كەرەك، قيىننان قيىستىرىپ، ءوز ەرتەگىسىن ەلگە تاڭادى...
ماسەلە مىناندا بولۋى ىقتيمال: 1920 جىلعى قاڭتاردا تۇرار رىسقۇلوۆ باستاعان جەرگىلىكتى ۇلت كوممۋنيستەرى ءۇشىنشى توتەنشە پارتكونفەرەنتسيادا تۇركىستان ۇلتتىق مەملەكەتى مەن تۇركى حالىقتارىنىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىن قۇرۋ باعدارلاماسىن قابىلدايدى. ءبارى لەنيندىك ۇلت ساياساتى اۋقىمىندا، كەڭەس وكىمەتىنىڭ توڭكەرىستەن كەيىن ىلە-شالا ماعلۇم ەتكەن «شىعىس حالىقتارى قۇقىقتارىنىڭ دەكلاراتسياسى» شەڭبەرىندە. الايدا ولارى، ءبارىبىر، جاڭا تۇرپاتتى وتارلاۋشىلار پيعىلىمەن ۇيلەسپەيدى...
تاعى بەس كۇننەن كەيىنگى جازبا: «20 اپرەليا. ۆ نوچ نا 19-ە پولۋچەنا بىلا شيفروۆاننايا تەلەگرامما وت توۆ. التشۋللەرا. ون گوۆوريت، چتو ۆىەحات نە موجەت، حوتيا رابوتا ي پودحوديت ك كونتسۋ. ۋچينەنا وتچاياننايا سلەجكا سو ستورونى دجينازاكوۆسكوي شايكي، كوتورايا نامەرەنا پريمەنيت تەرروريستيچەسكيە اكتى پو وتنوشەنيۋ ك دەۆياتي توۆاريششام، ۆ توم چيسلە ك توۆ. التشۋللەرۋ ي پولەەسۋ. ۆو گلاۆە ۆسەگو ستويت سام دجينازاكوۆ، ا پراكتيچەسكوە يسپولنەنيە بەرەت نا سەبيا مۋس(ۋلمانسكوە) بيۋرو. ۆ كونتاكتە س نيمي: رەۆكوم، چەكا ي رەۆتريبۋنال»
بالكىم، تاشكەنتتە تۇركبيۋرو مەن تۇركمايدان قايراتكەرلەرى قۇلاق كۇيىن كەلتىرىپ جىبەرگەندىكتەن دە شىعار، فۋرمانوۆ جول بويى وزىنە جاۋ ويلاپ تابۋمەن بولعان. سۇلباسى «الەمدىك رەۆوليۋتسيانى» اڭساۋشىلار پيعىلىمەن سىزىلىپ قويىلعاندىقتان بولسا كەرەك، تۇركىستان رەسپۋبليكاسى دەگەن - مەملەكەت-اۋ، ونىڭ جوعارعى ورگانى تاعايىنداپ، جەتىسۋعا ارنايى تاپسىرمامەن جىبەرگەن قايراتكەرمەن ءسال-ءپال بولسا دا ەسەپتەسۋ كەرەك-اۋ دەپ قىسىلماستان، ول اۋەلى جانۇزاقوۆتى جاۋىز، وڭباعان رەتىندە وزىنە الدىن-الا پىكىر قالىپتاستىرىپ الادى. ۇلتشىل-جاۋ وعان ءوزىنىڭ تاپقىر دا باتىر ەكەندىگىن كورسەتۋ ءۇشىن كەرەك. اپاما جەزدەم ساي - «گاسترولدىك» ساپارمەن ۆەرنىيعا كەلە جاتقان جول بويىندا - پىشپەككە قالدىرعان جولداستارى دا قولدان جاۋ جاساۋ جاعىنان الدارىنا جان سالمايدى، وعان الگى جەدەلحاتتارى كۋا: ۇيەزدەگى كۇللى كەڭەستىك باسقارۋ ورگانى تۇركاتكوم وكىلى جانۇزاقوۆپەن بىرگە - «شايكا»...
«پولۋچيۆ تاكۋيۋ تەلەگراممۋ، مى، ەستەستۆەننو، نە موگلي دالشە مەدليت ي جدات تولكو ۋكازاني تسەنترا، كوتورىي، كستاتي سكازات، حرانيل پو ەتومۋ پوۆودۋ گروبوۆوە مولچانيە»، - دەيدى فۋرمانوۆ. الايدا ورتالىق (ياعني تاشكەنت) ءوزىنىڭ جەتىسۋعا جىبەرىلگەن سەنىمدى وكىلىن بولشەۆيكتىك اسكەري بيلىك تاراپىنان ۆەرنىيعا كەلگەن كەزبە گاسترولەر-بولشەۆيك «شايكا» دەپ ايىپتاپ جاتسا - بىردەن قالاي كەلىسە قويسىن...
«يا ۆىزۆال ناچوسوبوتدەلا (ايرىقشا ءبولىمنىڭ باستىعى) ت.كۋشكينا ي ناچالنيكا ديۆيزي ت.بەلوۆا. ۆسە موي توۆاريششي بىلي نا نوگاح: نيكيتچەنكو، مۋراتوۆ، ۆەرمەنيچەۆ، كولوسوۆ، رۋبانچيك ي گارفۋنكەل. ۆىزۆالي ك گوستينيتسە دۆە پارى لوشادەي. ناستروەنيە ۋ ۆسەح بىلو پوۆىشەننوە. پەرەجيۆانيا ناپومينالي وكتيابرسكيە دني، كوگدا مى پو نوچام، ۆ دۋشنوي كومناتە، يزوبراجايا سوبويۋ شتاب وكتيابرسكوگو پەرەۆوروتا، بىلي ۆسە ۆرەميا ناستوروجە، دەرجالي ناگوتوۆە ۆزۆەدەننىە رەۆولۆەرى ي سروچنو رازراباتىۆالي پلانى دالنەيشەي بوربى...» - فۋرمانوۆ الماتى قوناقۇيىنىڭ اۋاسى تار بولمەسىندە، قۇددى 1917 جىلعى 25 قازان توڭكەرىسىن باسقارعان سمولنىيداعى شتابتاعىداي سەزىممەن، وقتاۋلى قارۋلارىن قولعا ۇستاعان كۇيى شيرىعىپ، ءىس-ارەكەت جوسپارىن قۇرىپ وتىر - مۇنىڭ ءبارى 20 ساۋىردەگى جازبا. ول ەكى كۇننەن كەيىن كۇندەلىگىنە بىلاي دەپ جازادى: «22 اپرەليا. دجينازاكوۆ. دجينازاكوۆ - ەتو نە پروستوي سمەرتنىي، ا ماناپ. يمەنيتىي، بوگاتىي ماناپ. ەگو وتەتس گدە-تو ۆ اۋليە-اتينسكوم ۋەزدە دو سيح پور يمەەت وگرومنىە تابۋنى كونەي، يسچيسلياەمىە نەسكولكيمي سوتنيامي گولوۆ. تاراكۋل دجينازاكوۆ، رازداۆايا كيرگيزام دەنگي تۋركتسيكا، سوبستۆەننو گوۆوريا، و سوۆەتسكوي ۆلاستي سوۆەرشەننو نە زايكاەتسيا، ون رازداەت يح كاك دجينازاكوۆ، كاك ماناپ...»
دۇشپان وبرازى دايىن: جانۇزاقوۆ قاسقىر تەرىسىن جامىلعان تۇلكى - ول تۇركاتكومنىڭ اقشاسىن، كەڭەس وكىمەتى جايىندا اۋىز اشپاستان، ماناپ رەتىندە، ءوز قارجىسىنداي ۇلەستىرەدى...
فۋرمانوۆ بەت-ءجۇزىن كورمەي-اق، الدىن الا جەك كورىپ، جيرەنگەنى سونداي، اتى-ءجونىن دە دۇرىس جازباعان بۇل جىگىت جايىندا الماتى مۇراعاتىندا ءبىرلى-جارىم ساراڭ دەرەك ساقتالعان.
پىشپەكتەن 1920 جىلعى ءساۋىر ايىنىڭ سوڭىنا قاراي الماتىعا، جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنە تەلەگرامما كەلەدى: «ۆىەزجايۋ ۆەرنىي 26 اپرەليا و چەم سووبششيت توۆ. شيگافۋتدينوۆۋ. پرەدكوميسسي دجانۋزاكوۆ». - كوميسسيا توراعاسى جانۇزاقوۆ بىشكەكتەن الماتىعا قاراي 26 ساۋىردە شىعاتىنىن ايتىپ، بۇل جايىندا وبلىستىق اسكەري كوميسسار باگاۋتدين شاگابۋتدينوۆكە حابارلاۋدى سۇرايدى. وعان رەۆكوم باسشىلارىنىڭ ءبىرى مىنانداي بۇرىشتاما سوققان: «سووبششيت توۆ. شيگابۋتدينوۆۋ. توۆپرەدس. (قولى اجىراتىلمادى)». ودان كەيىن ورىنداۋشى جازۋى تۇر: پو تەلەفونۋ سووبشش. شيگابۋتدينوۆۋ، ۆ دەلو». تىركەۋ N 2428, 27 ءساۋىر 1920 ج.
الماتىعا كەلگەننەن كەيىن جانۇزاقوۆ جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكومىنا مىنانداي حات بەرىپتى: «ر.س.ف.س.ر. وسوبايا كوميسسيا تۋرتسيكا پو ۋسترويستۆۋ بەجەنتسەۆ كيرگيز سەميرەچەنسكوي وبلاستي. 29 ءىV 20 گ. № 113 گ. ۆەرنىي. ۆ سەميرەچەنسكي وبلۆوەنرەۆكوم. منويۋ ۆ ۆەرنوم وستاۆلياەتسيا ودين ۋپولنوموچەننىي س دۆۋميا سوترۋدنيكامي - پوەتومۋ پروشۋ پود كانتسەلياريۋ وتۆەستي دليا نيح ودنۋ كومناتۋ س كانتسەليارسكيمي پرينادلەجنوستيامي ي دات ۆ يحنەە راسپورياجەنيە ودنوگو دەلوپرويزۆوديتەليا يز كانتسەليارسكوگو سوستاۆا رەۆۆوەنسوۆەتا. پرەدسەداتەل وسوبوي كوميسسي دجانۋزاكوۆ».
ىڭعايى، ونىڭ تاپسىرماسى شاپشاڭ ورىندالعان. جانە جاڭادان جاساقتالعان كەڭسە ءوز جۇمىسىن تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسى توراعاسىنىڭ نۇسقاۋ-ەرەجەسىن ماشينكاعا باستىرۋمەن باستاعان سەكىلدى. 1920 جىلعى 3 مامىردا وبلاسكەريرەۆكومنىڭ № 50 قاۋلىسىمەن راسىمدەلگەنى جونىندە بەلگى سوعىلعان بۇل قۇجات تورەقۇل جانۇزاقوۆتىڭ دۇنيەتانىمىن، قايراتكەرلىك اۋقىمىن ءتاپ-ءتاۋىر تانىتادى. فۋرمانوۆ سۋرەتتەگەن تاراكۋل دجينازاكوۆتىڭ «قاسيەتتەرى» ويدان شىعارىلعانىنا كۇمان قالدىرمايدى.
مۇقيات زەر سالايىق: «پلان ي پروگرامما رابوتى سرەدي كيرگيزسكوگو ناسەلەنيا. يا كاك پرەدستاۆيتەل كيرگيزسكوگو ناسەلەنيا ي زنايۋششي ەگو بىت، نراۆى ي تراديتسي، سچيتايۋ نۋجنىم ۆكراتتسە حاراكتەريزوۆات ەگو جيزن ي وتنوشەنيە ەگو ك سوۆەتسكوي ۆلاستي ي سوبرازنو ەتومۋ پرەدلوجيت پروگراممۋ دليا رابوتى سرەدي كيرگيز.
ۆسە مەروپرياتيا ي يزداۆاەمىە دەكرەتى ۆسلەدستۆيە توگو، چتو نە دوحوديات دو ماسسى نا ەيا رودنوم يازىكە، نە يمەەت رەالنوگو ۆليانيا ك ەۆوليۋتسيروۆانيۋ ەيا جيزني - سووتۆەتستۆەننو پرينتسيپام سوۆەتسكوگو سترويتەلستۆا. ۆ ەتوم وتنوشەني - (تۇسىنىكسىز ءسوز، ىڭعايى - كرومە) وبياسنەنيا، رازياسنەنيا پۋتەم ۋستنىح ي پەچاتنىح، نە پرينيمايۋتسيا نيكاكيە مەرى سو ستورونى مەستنىح سوۆەتسكيح ورگانوۆ ي تاكيم وبرازوم وستاەتسيا نەيزۆەستنىم دليا ماسسى زاكونى ي دەكرەتى.
كيرگيزى پو ۋكلادام سۆوەي يستوريچەسكوي جيزني نە زناكومى كاپيتاليستيچەسكيم وبرازوم توۆارنوگو پرويزۆودستۆا، يندۋستريالنوي پرومىشلەننوستيۋ، ۆسلەدستۆي ەتوگو كلاسسوۆىم انتوگونيزموم، موگۋششيم پري ۋدوبنوم سلۋچاە ۆىليتسيا ۆ وتكرىتۋيۋ كلاسسوۆۋيۋ بوربۋ. ماناپستۆو، بەكستۆو ي بوگاتستۆو ۋ كيرگيز سچيتاەتسيا بوجيم داروم، ا نە پرودۋكتوم ەكسپلواتاتسي.
سوبىتيا 16, 17 ي 18 گودوۆ، ۆىزۆاننىيا ستيحينىمي، رەۆوليۋتسيوننىمي، ۆوەننو-ۆوورۋجەننىمي ي چۋۆستۆامي وتومششەني پريچينامي، زاستالو كيرگيزسكوە ناسەلەنيە نەپودگوتوۆلەننىمي، ونو ۆ سيلۋ سۆوەي نەپودگوتوۆلەننوستي ي نيزكوستي كۋلتۋرنوگو ۋروۆنيا نە موگلو پروتيۆوستويات (تۇسىنىكسىز ءسوز) زنانيە ي وپىت، ي ۆسلەدستۆيە ماسسا پرەپياتستۆي، چينيمىح سو ستورونى ليتس، نەزنايۋششيح كيرگيز، نە دالي يم ۆوزموجنوست پرينيات اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆو ۆسەح ياۆلەنياح رەۆوليۋتسي. ۆ سيلۋ وتسۋتستۆيا كلاسسوۆاگو ۆوسپيتانيا نە موگلي وريەنتيروۆاتسيا ۆ پوليتيچەسكيح ي نوۆوي فورمى ەكونوميچەسكيح ترەبوۆاني رەۆوليۋتسي. ۆسە ەتو ۆمەستو ۆزياتوە سلۋجيلو پريچينوي مورالنوگو ۋپادكا، ەكونوميچەسكوگو رازورەنيا ي ۆمەستە س تەم ۆنەسلو نەكوتوروي لومكي، ۆىزىۆايا ۆ نيح نەۋدەرجيموە جەلانيە پريسپوسوبيتسيا ك نوۆوي رەالنوي، كۋلتۋرنوي ي پروگرەسسيۆنوي جيزني يز پاتريارحالنوي يستوريچەسكي سلوجيۆشياسيا. يسحوديا يز ەتوگو ي ۆ تسەلياح ۋرەگۋليروۆانيا نا سوتسياليستيچەسكيح ناچالاح سوزناتەلنوە ي ينستيكتيۆنوە دۆيجەنيە كيرگيز، ۆ ستورونۋ وت نەۆەجەستۆا ك كۋلتۋرە، وت سوستويانيا بەدنياكا ك كلاسسۋ، وت پوليتيچەسكوي سپياچكي ك رەۆوليۋتسيوننوستي، وت ەكونوميچەسكوي زاۆيسيموستي ك ساموستوياتەلنوستي (تۇسىنىكسىز سوزدەر، ىڭعايى - پرەدلاگايۋ ۆزيات ك رۋكوۆودستۆۋ - ب.ق) سلەدۋيۋششي (تۇسىنىكسىز سوزدەر، ىڭعايى - پلان مەروپرياتي دليا ۆەدەنيا - ب.ق) رابوت سرەدي كيرگيز».
ودان ءارى: «كيرگيز (بۇل اتاۋ وسى ماتىندە قىرعىز جانە قازاق حالىقتارىنا بىردەي قولدانىلعان - ب.ق.) حالقى اراسىنداعى پارتيانىڭ بۇقارالىق ساياسي جۇمىسى تۋرالى» دەگەن تاراۋدا مىندەتتەردى التى تارماققا تۇيىندەيدى دە، ولاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ناقتى شارالارى رەتىندە ون بەس تارماقتان تۇراتىن پارتيالىق جۇمىس جوسپارىن، ون ءۇش تارماقتان قۇرالعان «كيرگيزداردى ەكونوميكالىق جاعىنان جاعدايلاستىرۋ جونىندەگى» ۇسىنىستارىن تۇجىرىمدايدى. حالىق اراسىندا كەڭەس قۇرىلىسىنىڭ باياۋ دامۋ سەبەبىن تالداي كەلىپ، ون ءبىر تارماقتان تۇراتىن ناقتى جۇزەگە اسىرىلۋعا ءتيىس ءىس-شارالارىن بەلگىلەيدى.
جوسپاردىڭ ساليقالى، ساۋاتتى ادام قولىنان شىققانى، سول كەزدىڭ تالابى مۇقيات ەسكەرىلىپ جاسالعانى وقىعان كىسىنىڭ كۇمانىن قالدىرمايدى. بىراق جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكوم ماجىلىسىندە وسى جوسپاردى بەكىتىسكەن تۇركمايدان ر.ۆ.س. ۋاكىلى فۋرمانوۆقا قۇجات اۆتورىنىڭ لەنيندىك-بولشەۆيكتىك كوزقاراسى قىزىق ەمەس، وعان مۇسىلمان قىزمەتكەرىنىڭ سول كەزگى ۇراندار اياسىندا ءوز ەلىنىڭ قامىن جەيتىنى كەرەكسىز. ول كۇندەلىگىنە 1920 جىلعى 22 ساۋىردە تۇسىرگەن جازباسىندا، جوعارىدا كورسەتكەنىمىزدەي، ءوزىنىڭ «لەنيندىك-بولشەۆيكتىك تۇرعىسىنان»، جانۇزاقوۆتى داڭقى اسقان داۋلەتتى ماناپ، اكەسى دە ءالى كۇنگى شىرىگەن باي، كەڭەستىك تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اقشاسىن، كەڭەس وكىمەتى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپاستان، جۇرتقا ءوز بايلىعىن ۇلەستىرگەندەي تاراتادى دەپ سيپاتتايدى.
مۇنداي «دەرەك» فۋرمانوۆقا قايدان تۇسكەنى «بۇلىنشىلىكتە» ايتىلعان: اۋليەاتادا تۇراتىن كوزى اشىق وقىعانداردىڭ ءبىرى قاراباي ادىلبەكوۆ الماتىعا كەلىپ، تورەقۇل جانۇزاقوۆتىڭ اكەسى بايلىقتى جىلقى ۇرلاۋ جولىمەن جيناعانىن، تورەقۇلدىڭ دا اكەسىنەن وتەتىن پارەقور، دۇشپان ەكەنىن، ونى تۇتقىنداۋ قاجەتتىگىن اڭگىمەلەيدى. الايدا قولىندا ايتقاندارىن دايەكتەرلىك ەشقانداي ناقتى قۇجات جوق ەكەن، سوندىقتان ونى فۋرمانوۆ قاجەتتى دالەلدەر تاۋىپ بەرۋى ءۇشىن اۋليەاتاعا قايتارادى.
بولشەۆيك-قالامگەر اتالمىش كىتابىندا وسى دەرەكتى ارقاۋ ەتىپ، ادامداردىڭ رۋلىق تارتىستا بىرىنە ءبىرى قانداي جالا جابۋعا دەيىن باراتىنىن ءسوز ەتەدى. وزدەرىنىڭ ءار مالىمەتكە ساقتىقپەن قاراۋعا بەل بۋعانىن، ارىزدى مۇقيات تەكسەرىپ پايدالانۋ قاجەتتىگىنە كوزدەرى جەتكەنىن ايتادى.
كىم-كىمدى دە ءتانتى ەتەتىن پايىمدار. الايدا ايگىلى قىزىل كوميسساردىڭ «ساقتانعانىنىڭ» جانە «ارىزدى مۇقيات تەكسەرىپ پايدالانۋعا بەل بۋعانىنىڭ» «ناتيجەسى» - جانۇزاقوۆقا بەرىلگەن جوعارىداعى مىنەزدەمە بولىپ شىققان...
اقىرى فۋرمانوۆ جانۇزاقوۆپەن كەزدەسەدى. جانۇزاقوۆ اسكەري ۋاكىلگە مامىردىڭ العاشقى كۇندەرى جولىعادى، ونىڭ كابينەتىنە ايرىقشا كوميسسيانىڭ جۇمىسىن جولعا قويۋ، ءوزىنىڭ باعدارلامالىق جۇمىس جوسپارىن وبلاسكەريرەۆكوم ماجىلىسىندە بەكىتكىزۋ ساپارىمەن الماتىعا كەلگەنىندە كىرەدى. تانىسقان بەتتە فۋرمانوۆ ونى «جۇمىسىڭدى وبلىس ورتالىعىنا كەلمەي باستادىڭ» دەپ كىنالايدى.
جالپى، بولشەۆيزم قايراتكەرلەرىنىڭ كوبىسىنە ءتان بولعان ەكىجۇزدىلىك فۋرمانوۆتىڭ دا باستى قاسيەتى ەكەن... مۇنىڭ ءوزى دە وبلىس ورتالىعىنا جەتپەي-اق، جولدا، ءبىر توپ سەرىگىن پىشپەكتەگى جانۇزاقوۆتىڭ قىزمەتىن تەكسەرۋ ءۇشىن قالدىرعان ەدى. تاشكەنتتەن بۇل وڭىرگە ودان ەرتەرەك جىبەرىلگەن تۇركاتكوم وكىلى جانۇزاقوۆ الماتىعا ايرىقشا كوميسسيانىڭ بولىمشە باستىعىن اتتاندىرىپ، ءوزى بىشكەككە (پىشپەككە) ايالداعان-دى. پىشپەك وڭىرىندەگى شارۋاسىن رەتكە كەلتىرگەن سوڭ، ەندى مىنە، الماتىعا دا جەتكەن بولاتىن.
الايدا جەتىسۋداعى جەرگىلىكتى زاڭدى وكىمەت تۇگىل، كۇللى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تاشكەنتتە ورنالاسقان جوعارعى بيلىك ورگانىنا شەكەسىنەن قارايتىن، قىزىل رەۆوليۋتسيانى تۇركىستان ولكەسىنە نايزا ۇشىمەن اكەلگەن بولشەۆيزم مايدانىنىڭ اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كەڭەسى وكىلىنە وزىنە ءتيىمسىز بىردەڭەنىڭ بايىبىنا بارۋ مىندەتتى ەمەس ەدى. ماسەلەنى ءوز مۇددەسىنە قاراي بۇرمالاي سالاتىن. ءارى وعان، اسىرەسە، ۇيالۋ دەگەن سەزىم جات-تىن.
ماسەلەن، فۋرمانوۆ كۇندەلىگىنە 1920 جىلعى 11 مامىردا جانۇزاقوۆتىڭ تۇتقىنعا الىنعانى تۋرالى دەرەك تۇسىرگەن. ونىڭ 9 مامىردا، جەكسەنبىدە قامالعانىن، پاتەرىنە ءتىنتۋ جۇرگىزىلگەنىن، بىراق ءوزىنىڭ مۇنى سول وقيعادان سوڭ، 3-4 ساعاتتان كەيىن ەستىگەنىن جازىپ قالدىرىپتى.
ال فۋرمانوۆتىڭ ايەلى ءارى جاۋىنگەر سەرىگى اننا فۋرمانوۆا بۇل وقيعا جايىندا بىلاي دەپ جازادى: «بۋرجۋازنىم كونتررەۆوليۋتسيوننىم ناتسيوناليستام ۋدالوس پوستاۆيت ۆو گلاۆە تسەنترالنوي كوميسسي پو وكازانيۋ پوموششي بەجەنتسام سۆوەگو ستاۆلەننيكا - دجانيزاكوۆا. ەتوت ماتەرىي كونتررەۆوليۋتسيونەر چۋۆستۆۋەت، چتو فۋرمانوۆ بىسترو رازوبلاچيت ەگو ي راسكروەت ۆسە نيتي ەگو زاگوۆورا. توگدا ون پريبەگاەت ك يزليۋبلەننومۋ ورۋجيۋ پرەداتەلەي - ۆىستۋپاەت نا زاسەداني رەۆكوما س كلەۆەتنيچەسكيم زاياۆلەنيەم و توم، چتو ۆ سەميرەچە گوتوۆيتسيا كونتررەۆوليۋتسيوننىي پەرەۆوروت، چتو ەتوت پەرەۆوروت پودگوتاۆليۆاەت ياكوبى فۋرمانوۆ ي ەگو توۆاريششي، پريبىۆشيە يز تاشكەنتا. ودنوۆرەمەننو دجانيزاكوۆ ي ەگو سپودرۋچنيكي راسپروسترانيالي پروۆوكاتسيوننىە سلۋحي و توم، چتو سوۆەتسكايا ۆلاست پريتەسنياەت مۋسۋلمان. ۆ وتۆەت نا ەتو وتكرىتوە ۆىستۋپلەنيە كلاسسوۆىح ۆراگوۆ فۋرمانوۆ وتداەت پريكاز وب ارەستە دجانيزاكوۆا».
ال بولشەۆيك-جازۋشى فۋرمانوۆ ءوزىنىڭ ايگىلى قاھارماندىق «بۇلىنشىلىك» رومانىندا جانۇزاقوۆتىڭ «قارۋلى كوتەرىلىس ازىرلەگەنى» جايىنداعى حاتىن ايرىقشا ءبولىمنىڭ قولعا تۇسىرگەنىن، سوسىن تۇتقىنداعاندارىن ايتادى، بىراق كەيىن ايرىقشا ءبولىم «قولعا تۇسىرگەن حاتتىڭ» جالعان قۇجات بولىپ شىققانى انىقتالعانىن دا اڭگىمەلەيدى...
وسىناۋ كەلتىرىلگەن جولداردان ءبىر وتىرىكتى ەكىنشى وتىرىك اشىپ تۇرعانى انىق بايقالادى: 1) فۋرمانوۆتىڭ ەركىنەن تىس مويىنداعان شىندىعىنا قاراپ، وزدەرىنىڭ جوسپارلاعان ھارام ويىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجەت «ايعاقتى» بولشەۆيكتەردىڭ قولدان ۇيىمداستىرا سالۋى - ەجەلگى ادەتى ەكەنىنە كوزىمىز جەتە تۇسەدى. جانۇزاقوۆتىڭ تۇتقىندالعانىن بولعان ىستەن 3-4 ساعات وتكەن سوڭ ەستىدىم دەۋى دە ءجاي عانا جۇرتشىلىقتى اداستىرىپ، الداۋسىراتۋ: ايەلى - قاسىندا حاتشىسى بولىپ بىرگە جۇرگەن جاۋىنگەر سەرىگى - جانۇزاقوۆتى تۇتقىنعا الۋ تۋرالى بۇيرىقتىڭ فۋرمانوۆتان شىققانىنا كۋا; 2) جانۇزاقوۆ ايرىقشا ءبولىمنىڭ «قولىنا تۇسكەن حاتىنىڭ» جالعاندىعى انىقتالىپ، فۋرمانوۆتىڭ اباقتىسىنان بوسانعاننان كەيىن، 24 مامىردا رەۆكوم ماجىلىسىندە سىني ءسوز سويلەگەن. اننا فۋرمانوۆا مۇنى «اككى دە زۇلىم كونتررەۆوليۋتسيونەردى» تۇتقىنداۋعا 9 مامىردا ءامىر بەرىلگەنگە دەيىن بولعانداي ەتىپ، جۇرتشىلىقتى ادەيى شاتاستىرىپ وتىر. كۇيەۋى دميتري فۋرمانوۆتىڭ پالەن ۇرپاق الدانار «ەرلىگىن» ناسيحاتتاۋ ءۇشىن سولاي جازعانى كۇمانسىز. شاماسى، تۇركستان رەسپۋبليكاسى ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى ايرىقشا كوميسسياسىنىڭ توراعاسى جانۇزاقوۆتى دا، ولكەدەگى «ۇلتشىل» بىتكەندى دە اشكەرەلەۋگە وسىنداي بولشەۆيكتىك كولگىرلىك ءوتىمدى ەكەنىن بىلگەندىگى بولار.
تاعى دا فۋرمانوۆتىڭ كۇندەلىگىنەن: «...پرويزۆەل ۋ نەگو وبىسك، ا كستاتي وبىسكال ي كاچكينباەۆا (وبلاسكەريرەۆكوم توراعاسىنىڭ ورىنباسارى - ب.ق.), كوتورىي جيل ۆ سمەجنوي س دجينازاكوۆىم كومناتە ي ۆەششي ۋ كوتوروگو بىلي سمەشانى س ۆەششامي دجينازاكوۆا. ...پوسلە ارەستا ۆسە ۆسپولوشيليس، ۆ پەرۆۋيۋ گولوۆۋ، رازۋمەەتسيا، مۋسۋلمانسكيە رابوتنيكي. كرومە توگو، ناكانۋنە ارەستوۆان ناچالنيك ۋەزدنوي ميليتسي سەدىح، گنۋسنايا ليچنوست. ەتوت پوسلەدني بىل، مەجدۋ پروچيم، ۆ كاكوي-تو پودوزريتەلنوي بليزوستي س يۋسۋپوۆىم (وبلاسكەريرەۆكوم توراعاسى - ب.ق.), حوتيا ارەستوۆان ي پو درۋگومۋ دەلۋ. ۆ كۆارتيرە يۋسۋپوۆا پرويزۆەدەن وبىسك - نيچەگو وسوبەننوگو نە نايدەنو. ۆ بۋماگاح دجينازاكوۆا كاك بۋدتو تاك جە سەرەزنوگو ماتەريالا نە وبنارۋجەنو. پولوجەنيە نەۆەروياتنو زاپۋتاننوە ي گروزنوە. كاك بۋدتو پريبليجاەتسيا كاكوە-تو نەمينۋەموە سوبىتيە... »
قاتەلەسىپپىز، ۇيات بولدى-اۋ دەمەيدى، وبلىس باسشىلارىنىڭ ۇيلەرىن تىنتۋدەن كۇدىكتى تۇك تاپپاسا دا، ءبارىبىر، جاعدايدى شيەلەنىسۋلى جانە قاھارلى دەپ ەسەپتەيدى، قايداعى ءبىر ءتونىپ كەلە جاتقان، بولماي قالمايتىن وقيعادان سەسكەنەدى، الدەبىر قاتەردى توسادى...
جەتىسۋ وبلىستىق اسكەري-رەۆوليۋتسيالىق كوميتەتىنىڭ ءىس قاعازدارىندا تاشكەنتتەن كەلگەن مىنا تەلەگرامما ساقتاۋلى تۇر: «سروچنو سووبششيتە كەم ي پو كاكوي پريچينە ارەستوۆان دجانىزاكوۆ 3112 ناركوميسساريات ۆنۋدەل (قول قويعان كىم ەكەنى اجىراتىلمادى - ب.ق.)». جەدەلحات ماتىنى ۇستىنە مىنانداي نۇسقاۋ-بۇرىشتاما جازىلىپتى: «سووبششيت: دجانۋزاكوۆ بىل ارەستوۆان وسوبىم وتدەلوم، پريچينۋ ارەستا وسوبىي وتدەل نە سووبششيل، سچيتاەت ەتو سەكرەتوم توچكا ناستوياششەە ۆرەميا دجانۋزاكوۆ وسۆوبوجدەن، رابوتاەت كوميسسي توچكا وبو ۆسەم سەميروبلۆوەنرەۆكوموم دونەسەنو پودروبنو تۋرتسيكۋ. زامپرەدس.» (قولى اجىراتىلمادى -ب.ق.). ودان تومەن: «ۆ دەلو № 1 - يسپولنەنو تەلەگرامموي 17 مايا 20 گ. زا № 3303 ۋپراۆدەل. (قولى اجىراتىلمادى - ب.ق.)». وسىلارمەن تانىسقاندا، فۋرمانوۆتىڭ كوزدەگەنى - جەتىسۋداعى مۇسىلمان قىزمەتكەرلەردىڭ باس كوتەرەرلەرىن جالعان جالامەن اشكەرەلەپ، تۇقىرتىپ كەتۋ بولعان دەپ ويلاماسقا شاراڭ جوق.
1920 جىلعى 9 مامىردا تۇركاتكومنىڭ ايرىقشا كوميسسياسى توراعاسىن قاماۋ جانە جەتىسۋ وبلاسكەريرەۆكوم توراعاسىنىڭ، توراعا ورىنباسارىنىڭ پاتەرلەرىن ءتىنتۋ الدىندا، تاشكەنتتەگى تۇركمايداننىڭ ساياسي بولىمىنە فۋرمانوۆ (1920 جىلعى 7 مامىردا 521-ءشى رەت سانىمەن) جەدەلحات جولداعان. بۇل تۋرالى تۇركمايدان ر.ۆ.س. ۋاكىلى كەڭسەسىنەن شىققان قاعازداردى تىركەۋ جۋرنالىنا مىنانداي جازبا تۇسىرىلگەن: «تاشكەنت پوتۋفك س رازياسنەنيەم سكولكو جالوۆانيا پولۋچاەت يۋسۋپوۆ». - ال جەتىسۋ وبلىستىق رەۆكومى توراعاسىنىڭ الاتىن ەڭبەكاقىسى قانداي مولشەردە ەكەنىن تاشكەنتتەن سۇراستىرۋ فۋرمانوۆقا نە ءۇشىن قاجەت بولعانىن اركىم ءوزى شامالاي بەرسىن...
فۋرمانوۆتىڭ تاشكەنتكە 26 ماۋسىمدا جىبەرگەن تەلەگرامماسىندا ءوزىنىڭ كۋبانعا اۋىستىرىلاتىنى ءپرينتسيپتى تۇردە شەشىلگەنى جايىندا حابار بار. (فۋرمانوۆ كۋبانعا الماتىدان تامىزدىڭ باسىندا اتتاندى - ول بۇعان دەيىن جاڭا «ەرلىگىن» جاسايدى: گارنيزوندا ورىن العان «بۇلىكتى» باسىپ، ءبىر وق شىعارماعان، قاسىقتاي دا قان توكپەگەن «بۇلىكشىلەردى» سوتتاۋدى - ون جەتىسىن اتۋ، ءبىرتالايىن جەر اۋدارۋ جازالارىنا كەسۋدى ۇيىمداستىرىپ ۇلگەرەدى. بۇل ءوز الدىنا كەڭ قارالۋعا ىلايىقتى جەكە دە كۇردەلى تاقىرىپ...)
فۋرمانوۆتىڭ ءتۇرلى كەدەرگىلەرىنە قاساقانا، جانۇزاقوۆ الماتىدا ءوزىنىڭ قىزمەتتىك بورىشىن ورىندايدى. ول قىتايدان كەرى اۋعان بوسقىندارعا جاردەم بەرۋ ءۇشىن قارجى جيۋ ايلىعىن 1920 جىلعى 1 ماۋسىمنان باستاپ وتكىزۋ جونىندە وبلاسكەريرەۆكوم شەشىمىن شىعارتادى. سوسىن سول ماۋسىم ايىنىڭ ىشىندە پىشپەكتە تۇركاتكوم ايرىقشا كوميسسياسى ۋاكىلدەرىنىڭ ءماجىلىسىن وتكىزەدى. ءماجىلىستىڭ جۇمىسىنا قاتىسۋلارى ءۇشىن، فۋرمانوۆ ءوز كەڭسەسى بويىنشا بۇيرىق بەرىپ، ەكى وكىلىن جىبەرەدى...
سونىمەن، دميتري فۋرمانوۆ 1920 جىلى از عانا ۋاقىت تۇركىستان رەسپۋبليكاسى اۋماعىندا، ونىڭ ىشىندە الماتىدا ءۇش ايداي اسكەري-ساياسي قىزمەت اتقاردى. جوعارىدا بىرەر مىسالىن كورسەتكەنىمىزدەي، ول مۇنداعى ۇلت قايراتكەرلەرىنىڭ حالىق مۇددەسىن كوزدەگەن قىزمەتىن كوزگە ىلە قويمايدى. بولاشاق توتاليتارلىق مەملەكەتتىڭ ىرگەسىن قالاسۋشى، بولشەۆيزمنىڭ تامىر جايىپ، نىعايۋىنا اتسالىسۋشى قىزىل كوميسسار سولاي ەتۋگە ءتيىس تە بولعان شىعار. بىراق جالعاندىققا تۇنعان «بولشەۆيكتىك كلاسسيكاداعى» دەرەكتەردىڭ اق-قاراسىن بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك ۇرپاعىنىڭ بۇدان بىلاي ايىرا بىلگەنى ءجون.
ازىرگە، الماتىنىڭ كونە ورتالىعىنداعى بيىك تۇعىردا فۋرمانوۆتىڭ ءور ءمۇسىنى مىزعىماعان قالپى تۇر. ال ودان ءبىر ورام ارىدەن وتەتىن، ونىڭ اتىمەن اتالاتىن كورىكتى كوشە بويىندا ەگەمەن ەلدىڭ بيىك مارتەبەلى مەكەنجايلارى ورنالاسقان... قىسقاسى، فۋرمانوۆ ەسىمى بولشەۆيزم ىستەرىن تەرىستەۋ ناتيجەسىندە جاسالعان بارشا تاريحي وزگەرىستەرگە ءالى دە توتەپ بەرۋدە.
«اباي-اقپارات»
