كەز-كەلگەن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ شەكاراسى بولادى. ال سول شەكارانى كورشىلەرمەن حالىقارالىق كەلىسىم-شارت ارقىلى بەكىتۋ – تۇراقتىلىق پەن قاۋىپسىزدىكتىڭ ماڭىزدى كەپىلى. تاريحقا كوز جۇگىرتسەك الەمدەگى شيەلەنىستەردىڭ، سوعىس اتاۋلىنىڭ باسىم بولىگىنە وسى شەكارالىق داۋلار تۇرتكى بولعان. ءتىپتى بۇگىننىڭ وزىندە ونداعان مەملەكەتتەر، ولاردىڭ اراسىندا تمد دا بار، اتالعان تۇيتكىلدەردى تارقاتا الماي، ءتۇرلى قاۋىپ-قاتەرگە ۇرىنىپ كەلەدى. ءساتى ءتۇسىپ قازاقستان بۇل ماسەلەنى 2000 جىداردىڭ باسىندا تولىعىمەن جاپتى. ال ءتيىستى كەلىسىمگە ەڭ العاش رەت وسىدان ءدال 26 جىل بۇرىن 1994 جىلى 26 ساۋىردە قىتايمەن ارادا قول قويىلدى. بۇل كەلىسىمدى جاس قازاق رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇلكەن جەتىستىگى دەسەك ارتىق ايتپاعان بولامىز، ارينە. ماسەلە، الەۋەتى زور كەڭەس وداعىنىڭ ءتىسى باتپاعان داۋعا قازاستاننىڭ نۇكتە قويۋىندا ەمەس.  ماسەلە باسقادا. بۇرىنعى فرانتسيا پرەزيدەنتى فرانسۋا ميتتەراننىڭ: «شەكارانى تالقىلاۋ سوعىستى تالقىلاۋمەن تەڭ» دەگەن ءسوزى بار. ال ەندى وسىنداي ەرەكشە كۇردەلى دە سەزىمتال پروبلەمانى قىتاي سياقتى الىپ كورشىمەن تەڭ دارەجەدە، ءوز ۇپايىن جوعالتپاي شەشىپ ىزگى كورشىلەستىك پەن ىنتىماقستىققا جول اشۋ – قيىننىڭ قيىنى ەدى. وتاندىق ديپلوماتيا بۇل سىننان ابىرويمەن ءوتتى. بۇنداي تاريحي ءمانى زور  كەلىسىمگە تمد ەلدەرى اراسىندا قازاقستان ەڭ ءبىرىنشى بوپ قول جەتكىزدى. سوڭىنان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ۇلگىسىمەن باسقا ەلدەر، ونىڭ ىشىندە رەسەي دە ءجۇردى.

وسى ارادا ايتا كەتەرلىك ءجايت، سول 1994 جىلعا دەيىنگى كەزەڭدە قىتايلىق كارتالاردا شىعىس قازاقستاننىڭ بالقاش كولىنە دەيىنگى جەرلەرى اسپان استى ەلىنىڭ تاريحي مەنشىگى رەتىندە بەلگىلەنىپ كەلگەن بولاتىن. ال شەكارا جايلى پرەزيدەنت نۇرسۇلتان نازارباەۆپەن ۋاعدالاستىقتان كەيىن سول كەزدەگى قىتاي باسشىسى تسزيان تسزەمين: «بۇدان بىلاي اتالعان كارتالار تۇزەتىلىپ ەكى اراداعى شەكارا مىزعىماستىعى ماڭگىلىك ساقتالادى»، –  دەپ اشىق مالىمدەدى. راس، كەلىسسوزدەر ءجۇرىپ جاتقاندا «سونشاما اسىعۋدىڭ قاجەتى نە، ون-جيىرما جىل كىدىرە تۇرايىق» دەگەن سىڭايدا سىني پىكىرلەر دە ايتىلدى. بىراق سول سوزدەرگە ەرىپ جىل سايىن ەمەس، كۇن سايىن كۇشەيىپ كەلە جاتقان «ايداھارمەن» شەكارا ماسەلەسىن كەيىنگە شەگەرسەك ارتى نە بولار ەدى؟ الەمنىڭ ەكىنشى الىبىنا اينالعان قىتايدىڭ جاڭا باسشىلارىنىڭ دامەسى قانداي بولار ەدى؟ مەنىڭشە، بۇل سۇراقتاردىڭ جاۋابىن اشىق قالدىرعان ءجون. وتكەندەگى قىتايلىق سايتتىڭ شەكارا جايلى دورەكى مالىمدەمە جاساۋى كورشى ەلدەگى اۋرۋ امبيتسيالار جايلى تۇسىنىك بەرسە كەرەك. ال ەندى كەلىسىمگە قول قويىلعاننان سوڭ جانە ول بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا تىركەلىپ حالىقارالىق زاڭ مارتەبەسىن العاننان كەيىن ىقتيمال ارانداتۋلاردىڭ جولى كەسىلدى. بۇعان الگى باسى داۋعا قالعان سايت بويىنشا قازاق سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى قىتاي تاراپىنا ارنايى نارازىلىق نوتاسىن جولداعانى، سونىڭ نەگىزىندە رەسمي پەكين اتىشۋلى جاريالىنىمدى وشىرتكەنى دالەل. ەندەشە قىتايمەن، بەرتىن كەلە رەسەيمەن، ورتالىق ازياداعى كورشىلەرمەن ارادا شەكارا ماسەلەسىنىڭ دەر كەزىندە ءارى ءبىرجولاتا شەشىمىن تاپقانى – قازاقستاننىڭ ءسوزسىز جەڭىسى دەپ باعالاۋعا نەگىز جەتكىلىكتى.

راسۋل جۇمالى

Abai.kz