التىن وردانى ساقتاپ قالۋ دەگەنىمىز، شىن مانىندە، بايىرعى جوشى ۇلىسىنىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ەدى. مۇنى اق ورداعا حان بولعان ۇرىس حان دا، ونىڭ قارسىلاسى توقتامىس تا جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ولاردىڭ ەكەۋى دە اق وردا تاعىمەن قاناعاتتانباي، التىن وردا تاعىنا وتىرۋعا كۇش سالدى. ۇرىس حان ولگەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي-اق توقتامىس تاققا وتىردى. التىن وردا تاعىن كۇشپەن يەمدەنبەك بولعان مامايدى جەڭىپ، ونى ولتىرگەن سوڭ، ول التىن وردادان بولىنۋگە ارەكەت جاساعان استراحان حاندىعىنا تويتارىس بەرىپ، ونى التىن ورداعا قايتا قوسىپ الدى. الايدا مامايمەن كۇلىك (كۋليكوۆو) دالاسىندا 1380 جىلى بولعان ۇرىستا قول جەتكىزگەن جەڭىسكە ماساتتانعان ماسكەۋ كنيازى ديميتري دونسكوي باستاعان ورىس كنيازدىكتەرى توقتامىستى دا ماماي ءتارىزدى تاققا كەزدەيسوق كەلگەن تۇلعا رەتىندە قابىلداپ، وعان باعىنۋدان باس تارتتى.

التىن وردانى ساقتاپ قالۋ دەگەنىمىز، شىن مانىندە، بايىرعى جوشى ۇلىسىنىڭ تۇتاستىعىن قالپىنا كەلتىرۋ ەدى. مۇنى اق ورداعا حان بولعان ۇرىس حان دا، ونىڭ قارسىلاسى توقتامىس تا جاقسى ءتۇسىندى. سوندىقتان ولاردىڭ ەكەۋى دە اق وردا تاعىمەن قاناعاتتانباي، التىن وردا تاعىنا وتىرۋعا كۇش سالدى. ۇرىس حان ولگەن سوڭ، كوپ كەشىكپەي-اق توقتامىس تاققا وتىردى. التىن وردا تاعىن كۇشپەن يەمدەنبەك بولعان مامايدى جەڭىپ، ونى ولتىرگەن سوڭ، ول التىن وردادان بولىنۋگە ارەكەت جاساعان استراحان حاندىعىنا تويتارىس بەرىپ، ونى التىن ورداعا قايتا قوسىپ الدى. الايدا مامايمەن كۇلىك (كۋليكوۆو) دالاسىندا 1380 جىلى بولعان ۇرىستا قول جەتكىزگەن جەڭىسكە ماساتتانعان ماسكەۋ كنيازى ديميتري دونسكوي باستاعان ورىس كنيازدىكتەرى توقتامىستى دا ماماي ءتارىزدى تاققا كەزدەيسوق كەلگەن تۇلعا رەتىندە قابىلداپ، وعان باعىنۋدان باس تارتتى.

قىپشاق دالاسىنان اسكەر جيناپ اكەلگەن ءوزىنىڭ سەنىمدى سەرىگى ارعىن رۋلارىنىڭ كوسەمى قاراقوجانى توقتامىس ورىستارمەن بەيبىت كەلىسىم جۇرگىزۋگە اتتاندىردى. مۇنداي ارەكەت تابىسقا جەتكىزە قويعان جوق. ويتكەنى ماسكەۋ كنيازى التىن وردانىڭ بەيبىت كەلىسسوزدەردى باستاۋىنىڭ ءوزىن بۇل مەملەكەتتىڭ السىزدىگى دەپ ءتۇسىندى. ال توقتامىس بولسا وسىدان سوڭ اشىقتان-اشىق ماسكەۋگە قارسى جورىققا دايىندالدى. بۇل كەزدە قىپشاق دالاسىندا ونىڭ بەدەلى ارتا تۇسكەن ەدى. ەندى حالىق اراسىندا «ءبىزدىڭ ەل توق­تامىستى جامانداعانىن دا قويمايدى، كورسە، باس ءيىپ توڭقايعانىن دا قويمايدى» دەگەن ماقال كەڭ تارالىپ كەتكەن ەدى. ىقپالدى توقتامىستىڭ ماسكەۋگە جورىعىنا الشىن، نوعاي، قىپشاق، ارعىن، قوڭىرات، جالايىر، ءۇيسىن، كەردەرى، قىيات، ساراي، نايمان، باقرين، بۇرجوعلى، بۇلعار، موردۆا تايپالارىنان جينالعان كوپ قول قاتىستى. باستى ماقسات - كۇلىك (كۋليكوۆ) شايقاسىنان كەيىن داڭقى ورىس دالاسىنىڭ باسىن اينالدىرعان ماسكەۋدىڭ ساعىن سىندىرىپ، ونى التىن ورداعا قايتا تاۋەلدىلىككە ماجبۇرلەۋ ەدى. جاعدايدى شيەلەنىستىرە تۇسكەن ماسكەۋدىڭ التىن ورداعا قارسى ليتۆامەن وداق قۇرۋدى كوزدەپ جاتقاندىعى تۋرالى وسەك-اياڭنىڭ ءوربىپ كەتۋى بولدى.
ورىس تاريحشىسى ن.م.كارامزين توقتامىستىڭ كەلە جاتقانى تۋرالى حاباردان قاتتى ابىرجىعان ورىس باتىرى دميتري دونسكويدىڭ الدى-ارتىنا قاراۋعا شاماسى دا كەلمەستەن كوستروماعا قاشىپ كەتكەنىن جازادى. ساربازدارى كۇلىك دالاسىندا قىرىلىپ قالعان ونىڭ بۇل تۇستا توقتامىسقا قارسى تۇرار قاۋقارى دا جوق ەدى. التىن وردانىڭ قالىڭ قولى ماسكەۋ ىرگەسىنە 1382 جىلدىڭ 23 تامىزىندا كەلىپ توقتادى. ماسكەۋلىكتەردىڭ جانتالاسا قورعانۋلارى ءۇش كۇنگە سوزىلدى. ەكى جاقتان دا كوپ ادام شىعىن بولدى. ءتۇبى جەڭىلەتىندىكتەرىن تۇسىنگەن ماسكەۋلىكتەر جەرتولەدەگى شاراپ بوشكەلەرىن تالاسا ءىشىپ، ماستىقپەن ۇرەيلەرىن باسپاق بولدى. ماس­تار قامالدىڭ بيىگىنە شىعىپ الىپ، توقتامىسقا شالبارلارىن شەشىپ، جالاڭاش قۇيرىقتارىن كورسەتىپ، حاننىڭ نامىسىنا ءتيدى. سوندىقتان دا اشۋ بۋعان ول، جاز مەزگىلىندە ماسكەۋگە باسىپ كىرگەن بەتتە حالىقتى كوشەگە ايداپ شىعىپ، شەتىنەن باۋىزدادى. وسىلايشا، 24 000 ادام ءبىر ساتتە قىرىلىپ قالدى. نيكون جىلناماسى «كوشەلەرمەن ادام قانى ماسكەۋ وزەنى قۇساپ اققانىن» جازادى. ماسكەۋدىڭ ورتەنگەن قاڭقاسىنا قايتىپ كەلگەن دميتري دونسكوي قالادا تەك كرەمل مەن مۇنارالاردىڭ عانا امان قالعانىن كورىپ، ءتىل-اۋىزدان ايىرىلدى. توقتامىس ماسكەۋدى جەرمەن-جەكسەن ەتۋمەن شەكتەلمەي، ورىستىڭ باسقا دا قالالارىن قايتا جاۋلادى. دميتري دونسكوي وسىدان سوڭ التىن ورداعا ءوزىنىڭ باعىناتىنىن تولىق مويىنداپ، بالاسى ءۆاسيليدى كوپتەگەن قىمبات سىيلىقتارمەن سارايعا جىبەردى جانە ونى ءوزىنىڭ ورنىنا ۆلاديميرگە جانە نوۆگورودقا ۇلى كنياز ەتىپ تاعايىنداۋدى ءوتىندى. ءامىر-تەمىردەن قاتتى قاۋىپتەنىپ وتىرعان توقتامىس ءوزىنىڭ تىلىنداعى ورىستاردى جاۋعا اينالدىرماۋ ءۇشىن امالسىزدان بۇل تالاپتى قاناعاتتاندىرۋعا ءماجبۇر بولدى. مۇنداي جەڭىستەر توقتامىستى جىگەرلەندىرە ءتۇستى. ەندى ول التىن وردانىڭ وزبەك حان بيلەگەن تۇستاعى ايماقتارىن قالپىنا كەلتىرۋدى كوزدەدى. وسى ماقساتپەن ول ءامىر-تەمىر ۇلىسىمەن شەكارالاس ايماق حورەزمگە ەكى رەت - العاش 1383 جىلى، ودان سوڭ 1388 جىلى باسىپ كىردى. ول سونىمەن قاتار كاۆكازدا دا تەمىر جاۋلاعان كورشى ايماقتارعا باسا-كوكتەپ كىردى. مۇندا دا ازىربايجانعا ەكى رەت جورىق جاساپ، ءامىر-تەمىردىڭ بالاسى ميرانشاحتان جەڭىلگەن سوڭ عانا كەيىن شەگىندى. قالاي بولعاندا دا، ول وزىنە دەيىن ورىن العان شىڭعىس تۇقىمدارى اراسىنداعى 25 جىلعا سوزىلعان تاققا تالاسقان كۇرەستەردى توقتاتىپ، ءبىراز ۋاقىت كوك وردانىڭ، حورەزمنىڭ، قاجى شەركەستىڭ، استراحاننىڭ جانە ماماي ورداسىنىڭ التىن وردادان قول ءۇزۋدى كوزدەگەن بولشەكتەنۋ پيعىلدارىن ىسكە اسىرماي تاستادى.
توقتامىس سونىمەن قاتار سىرتقى بايلانىستارعا دا كوڭىل ءبولىپ، مىسىر ەلىمەن اراداعى ءداستۇرلى بايلانىستاردى قالپىنا كەلتىردى. وسىلايشا، 1393 جىلى ول ەگيپەت سۇلتانى بارقۇققا ەلشىلىك اتتاندىرىپ، ونى ءامىر-تەمىرگە قارسى بىرىگىپ كۇرەسۋگە كوندىردى. الايدا 1391 جىلى ەدىلگە قۇياتىن قوندىرشا ايماعىندا ەكى جاقتان ءبىر ميلليونعا جۋىق ادام قاتىسقان ۇلى شايقاستا توقتامىستىڭ ءامىر-تەمىردەن جەڭىلىس تابۋى مۇنداي بايلانىستىڭ ءوربي تۇسۋىنە كەدەرگى بولدى. ءامىر-تەمىر توقتامىستىڭ ءوزىنىڭ ىقپالىنان شىعىپ كەتىپ، التىن وردانى جانە ونىڭ شىعىس بولىگى بولىپ تابىلاتىن اق وردانى تۇتاستاي تاۋەلسىز بيلەۋشىگە اينالعانىن كەشىرە المادى. ونىڭ ۇستىنە توقتامىس قىپشاق دالاسىندا دا ۇلكەن بەدەلدى تۇلعاعا اينالىپ، بولاشاق الاش قاۋىمداستىعىن قالىپتاستىرۋدا شەشۋشى ءرول اتقارعان الشىنداردىڭ، نايمانداردىڭ، ارعىنداردىڭ، قوڭىراتتاردىڭ سەنىمىنە يە بولدى. ونى حورەزمگە قارسى جورىقتا كامار-اد-دين ءامىر باسقارعان دۋلات رۋلارى اشىقتان-اشىق قولداي باس­تادى. العاش ءامىر-تەمىردىڭ جاعىندا بولعان جالا­يىرلار دا، جالپى حورەزم ايماعى ەندى توقتامىستىڭ جاعىنا شىعۋدى ءجون كوردى.
توقتامىستىڭ قىپشاق دالاسىنداعى ىقپالىن السىرەتۋ ءۇشىن ءامىر-تەمىردىڭ اسكەرلەرى العاش التىن وردانىڭ شىعىستاعى ۇلىسى اق وردانىڭ ايماعىن كوكتەپ ءوتىپ، كوك ورداعا ەنتەلەي باسىپ كىردى. بۇل نوعايلاردىڭ، الانداردىڭ، شەركەستەردىڭ، بۇلعارلاردىڭ جانە ورىستاردىڭ وتانى ەدى. وسى حالىقتان قۇرالعان جاساق توقتامىستى قولداپ، ءامىر-تەمىرگە قارسى كۇرەسكە شىقتى. الايدا ەتنيكالىق تۇرعىدان ءارتۇرلى جانە التىن وردا حاندارىنىڭ تاققا تالاسقان ۇزدىكسىز سوعىستارىنان ابدەن زارەزاپ بولعان، ونىڭ ۇستىنە اۋماقتىق تۇرعىدان ءوزارا باقاستىقتارى ورشىگەن بۇل قالىڭ قول، ءامىر-تەمىردىڭ تىعىز توپتاسقان جانە سوعىستى تۇراقتى كۇنكورىس كوزىنە اينالدىرعان ۇيرەتىلگەن اسكەرىنەن الدەقايدا ءالسىز ەدى. سوندىقتان دا سانى جاعىنان باسىم توقتامىستىڭ قالىڭ قولى جاقسى ۇيرەتىلگەن ءامىر-تەمىر جاساعىنان العاش، جوعارىدا اتاپ كەتكەنىمىزدەي، ەدىلگە جاقىن قون­دىرشا ايماعىندا 1391 جىلى ماۋسىمدا جەڭىل­سە، ودان سوڭ 1395 جىلدىڭ كوكتەمىندە كاۆكازداعى تەرەك وزەنى بويىندا تاعى دا وڭباي جەڭىلدى. ەندى ءامىر تەمىر التىن ورداعا ويىنا كەلگەنىن ىستەدى. سارايدى ورتەپ، قىپشاق دالاسىن تالان-تاراجعا سالدى. زورلىق-زومبىلىقتان ابدەن مەزى بولعان التىن وردا ەندى قۇيىرشىق حان، تەمىر قۇتلىق باسقاراتىن وردالارعا ءبولىنىپ، ودان ماڭعىت جۇرتى ءبولىنىپ شىقتى. كوپ كەشىكپەي-اق، قىرىم حاندىعى دا التىن وردادان دەربەستەنىپ، جەكە وتاۋ تىكتى. 1399 جىلدان باستاپ، ءامىر ماڭعىت ەدىگەدەن قولداۋ تاپقان جانە قۇيىرشىق حاننىڭ ورنىنا التىن وردا تاعىنا وتىرعان تەمىر قۇتلىق ءامىر-تەمىردىڭ قولداۋىمەن توقتامىستى ءبىرجولاتا كۇيرەتۋگە كىرىستى.
1398 جىلدىڭ جاز مەزگىلىندە ۆورسكلا وزەنىنىڭ جاعاسىندا توقتامىس ءوزىنىڭ وداقتاسى ليتۆانىڭ ۇلى كنيازى ۆيتوۆتپەن بىرگە ءامىر-تەمىردەن كومەك العان التىن وردا حانى تەمىر قۇتلىقتان، جانە ونىڭ ءامىرى ەدىگەدەن قيراي، قايتىپ باس كوتەرە الماستاي جەڭىلدى. ونىڭ سىبىرگە قاشىپ، وندا ءوزىنىڭ جەكە حاندىعىن قۇرماق بولعان ارەكەتىن سوڭىنا شام الىپ تۇسكەن ەدىگە بولدىرماي تاستادى. ول قۋدالاۋدى توقتاتپاي، اقىرى توقتامىستى ءولتىرىپ تىندى. ەندى تاققا ۇرىس حاننىڭ ۇلى قۇيىرشىق (1395-1399) وتىرىپ، ودان سوڭ تەمىر قۇتلىق (1399-1400), شادىبەك (1400-1408), بولات سۇلتان (1408-1410), تەمىر حان (1410-1412) تاقتى يەمدەندى. بۇلاردىڭ ءبارى توقتامىستىڭ اتا جاۋىنا اينالعان ايگىلى ۇرىس حاننىڭ ۇرپاقتارى مەن مۇراگەرلەرى ەدى.
الايدا توقتامىستىڭ بالالارى مەن نەمەرەلەرى ىدىراۋعا بەت العان التىن وردانىڭ تاعىن وزدەرىنە تاعى دا قايتارىپ الا الدى. توقتامىستىڭ سەگىز ۇلىنىڭ اراسىندا جالەل اد-دين، كەرىمبەردى، كەبەك حان، جاپاربەردى، كادىربەردى ءتارىزدى ۇلدارى قىسقا مەرزىمگە بولسا دا، سارايداعى تاققا وتىرىپ، حان اتاندى. بىراق ولاردان ۇرىس حاننىڭ قۇيىرشىقتان تۋعان نەمەرەسى باراق 1423 جىلى التىن وردا تاعىن قايتا تارتىپ الدى. ال 1430 جىلى ۇرىس حان تۇقىمىنان التىن وردا تاعى توقتامىستىڭ كارىمبەردىدەن تۋعان نەمەرەسى سەيىت احمەدتىڭ قولىنا كوشتى. وسىلايشا، ەكى اۋلەت اراسىنداعى تاق تارتىسى التىن وردانى ودان ارى السىرەتە ءتۇستى.
اقىرىندا 1431 جىلى التىن وردا حانى كىشى مۇحاممەد ولگەن سوڭ، ونىڭ بالالارى التىن وردانى ءارتۇرلى ۇلىستارعا بولشەكتەپ، يەمدەنۋگە كوشتى. ەندى اتاقتى التىن وردانىڭ ورنىندا «ۇلكەن وردا»، «قازان حاندىعى»، «قىرىم حاندىعى» دەپ اتالاتىن جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولدى. مۇنداي ءبولىنىس ەتنيكالىق تۇرعىدان جاڭا جىكتەلۋلەرگە جول اشتى. ەندى وزدەرىن «وزبەكتەرمىز» دەپ اتايتىندار تاتارلارعا، ماڭعىتتارعا جانە كوشپەلى وزبەكتەرگە جىكتەلە باس­تادى. حV عاسىردىڭ سوڭىنا قاراي مۇنداي جىكتەلىس تەرەڭدەي ءتۇسىپ، تاتارلاردىڭ ءوزى قىرىم، استراحان جانە قازان تاتارلارىنا بولشەكتەنسە، ال كوشپەلى وزبەكتەر نوعايلارعا (ماڭعىتتارعا) جانە قازاقتارعا ءبولىنىپ كەتتى. التىن وردانىڭ مۇراگەرى بولىپ، ەسەپتەلگەن ەدىلدىڭ جوعارعى جاعىنداعى ۇلكەن وردا 1481 جىلى كىشى مۇحاممەدتىڭ ۇلى احمەت حان قايتىس بولعان سوڭ، «استراحان حاندىعى» دەپ اتالدى. وسىلايشا، اتى اڭىزعا اينالعان التىن وردا ادامزات تاريحىنىڭ مانساپقورلىقتى اڭساعان تويىمسىز پيعىلىنىڭ كەزەكتى قۇرباندىعىنا اينالدى.

تالاس وماربەكوۆ،
تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

http://anatili.kz/?p=7587#more-7587