تۇركى تىلدەرىنىڭ ىشىندە تۇرىك جازۋى 1928 جىلى، ازەربايجان 1991 جىلى، وزبەك، قاراقالپاق، تۇركىمەن جازۋلارى 1993 جىلى لاتىن الىپبيىنە كوشتى. قازاق جازۋى بۇگىندە باسىنان كەشىرىپ جاتقان ساتسىزدىكتەر تەك «ءبىزدىڭ جازۋدىڭ ماڭدايىنا جازىلعان» با ەكەن، الدە وزگە باۋىرلارىمىز دا بۇل كۇيدى كەشتى مە ەكەن؟ وسى ساۋالعا جاۋاپ ىزدەۋ ماقساتىندا: 

- الىپبيلەرىن تۇزەتۋسىز، وزگەرتۋسىز تۇراقتاندىرىپ العان تۇرىك تىلدەرى بار ما؟

- f, v, ح، c ارىپتەرى كىرمە سوزدەردى تاڭبالاۋ ءۇشىن عانا الىندى ما؟

-  الىپبيدە w, y ارىپتەرى بار ما؟ دەگەن ناقتى ماسەلەلەرگە نازار سالدىق.

...تۇرىك جازۋى 1928 جىلدىڭ 1 قاراشاسىندا م.ك.اتاتۇرىكتىڭ «جاڭا تۇرىك ارىپتەرىنىڭ قابىلدانۋى مەن قولدانۋى تۋرالى» زاڭىمەن لاتىن الىپبيىنە ءوتتى. 1929 جىلى الدىمەن مەملەكەتتىك مەكەمەلەر كوشە باستادى. بىراق 1-ماۋسىمعا دەيىن ىسسقاعازداردا اراب گرافيكاسى قاتار قولدانىلدى. ال ماۋسىمنان باستاپ مۇلدەم تىيىم (!) سالىندى، ياعني ەسكى جازۋمەن «قوشتاسۋعا» 6 اي عانا مۇرسات بەردى. 

ءسويتىپ، تۇركيادا لاتىن الىپبيىنە ءوتۋ بار-جوعى 1 جىلدا بىرجاقتى بولدى (فازىلجانوۆا ا. تۇركيا، ازەربايجان، وزبەكستان رەسپۋبليكالارى ۇلتتىق تىلدەرىنىڭ لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى جاڭا الىپبيگە كوشۋ تاجىريبەسى // لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى ا.، ارىس، 2007. 139ب.). الىپبيدە تۇرىك ءتىلىنىڭ وزىنە ءتان 6 ءارپى، لاتىن-اعىلشىن ستاندارتىنىڭ 23 ءارپى بار. س ءارپىنىڭ ءمانى وزگەرتىلىپ، ول <ج> دىبىسىن بەردى (كەڭەستىك تۇركى الىپبيلەرىندە ش دىبىسىن بەرگەنىن بىلەسىزدەر). داۋىستىلاردىڭ جىڭىشكەسىن ۋملاۋتپەن تاڭبالاۋ، داۋىسسىزداردى برەۆيس، سەديل تاڭبالارىمەن بەرۋ وسى تۇرىك جازۋىنان باستالادى. ەكى ەرىننىڭ جۋىسۋى ارقىلى جاسالاتىن v (ۆ), f (ف) دىبىستارىنىڭ تاڭباسى بار، w, x ارىپتەرى جوق. w ءارپىنىڭ جوقتىعى تۇرىك تىلىندەگى v دىبىسى جانە ءارپى وسى فونەماعا سايكەس، مىسالى، işlev, ve, devam, mevcut, vatandaş، ver, devinişsel, سevap.

جانە ڭ، ق دىبىستارىنا ءارىپ بەرىلمەگەن. ونىڭ ەسەسىنە چ دىبىسىنا ç تاڭباسى بەرىلگەن. ءسويتىپ، وسى تۇرىك ءالىپبيى كەڭەستىك تۇركى الىپبيلەرىنەن وزگەشە قۇرامدا، كەيىن جالعىز ءوزى 60 جىلدان ارتىق ۋاقىت جازبا تىلدەرىنە قىزمەت ەتىپ جاتتى.  كەيىن كەڭەستەر وداعى تاراعاندا تۇركى ەلدەرىنىڭ باۋىرلاسۋى جازۋدى ورتاقتاستىرۋدا دەگەن نيەتپەن ستامبۋلدا مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىندە 1991 جىلدىڭ 18-20 قاراشاسىندا كونفەرەنتسيا وتەدى. وندا تۇرىك ءالىپبيىنىڭ ۇستىنە 5 تاڭبا الىنىپ، ءار ءتىل وزىنە ءتان ءالىپبي جاساۋدى ۇيعارىسادى. سيمپوزيۋمدا قابىلدانعان ورتاق تۇركى ءالىپبيى مىناۋ ەدى: (تۇسىپبەكۇلى ج، «الاش ايناسى»،  26 جەلتوقسان 2011). 

"ادامزات تاريحىندا تۇركىلەردەي ءتۇرلى ءالىپبي قولدانعان حالىق وتە از. وسى ارادا ءبىز اقپاراتتىق كەڭىستىگىمىزدى جاڭارتۋ ماقساتىندا وتكەن ۋاقىتتارداعى جانە بۇگىنگى تاڭداعى تۇركىلەر قولدانعان ءتۇرلى الىپبيلەردى ءبىر رەتكە كەلتىرۋگە مۇددەلىمىز" دەگەن ستراتەگيالىق ماقسات قويدى، باسقوسۋدا ءسوز العان ءنادىر داۋلەت (مارمارا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ديرەكتور كەڭەسشىسى ءنادىر داۋلەتتىڭ ءسوزى // 18-20.11. 1991. وتكەن  «قازىرگى تاڭداعى تۇركى الىپبيلەرى» اتتى حالىقارالىق سيمپوزيۋم جين. اۋد. جوراباي تەمىرلان). 

90 جج. الىنعان ساۋالناماعا سەنسەك، ازەربايجانداردىڭ 52%، وزبەكتەردىڭ 82 %، قازاقتاردىڭ 79%-ى باسقا الىپبيگە كوشۋگە قارسى بولعان ەكەن (لاتىن گرافيكاسى نەگىزىندەگى قازاق ءالىپبيى: تاريحى، تاعىلىمى جانە بولاشاعى ... 97ب.) سوندىقتان العاشقى بولىپ ازەربايجان جازۋى لاتىن گرافيكاسىن قابىلدادى. 

...ازەربايجان جازۋى تۇرىك ءالىپبيىن، ورتاق ستامبۇل جوباسىن نەگىز ەتتى. قازىرگى ءالىپبي قۇرامى مىناداي:   كىرمە دىبىستاردان f, x, v ارىپتەرى بار. v ءارپى ءتول سوزدەردە ەرىن-ەرىن جۋىسىڭقى ۇياڭ دىبىستىڭ تاڭباسى رەتىندە، ءبىزدىڭ ءۇندى ۋ دىبىسىنىڭ، كەيدە ب دىبىسىنىڭ ورنىنا جازىلادى، مىسالى، və ء(جا، يا، جانە), vicdan (وجدان), ver (بەر), vacib ء(ۋاجىپ، ماڭىزدى), var (بار), davran (داۋرەن), vəziyyət (جاعداي), ev ء(ۇي), dünyəvi (دۇنيەۋي). جانە ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن سوزدەردە جازىلادى: konstruktiv, Avropa, fevral, vagon, velosiped, volt, travma. سوندىقتان الىپبيدە w ءارپى جوق. 

الىپبيدە ھ ءارپى دە، ح ءارپى دە بار، ەكى ءارىپتىڭ قولدانىسىندا ايىرماشىلىق جوق سياقتى، جارىسىپ قولدانىلادى دەۋگە بولادى، مىسالى: çox (وتە كوپ), vaxt (ۋاقىت), əvvəlcədə (اۋەلدە),  yaxın (جاقىن), sıxıntı (قيىنشىلىق), əxlaq (احلاق), yaxşı (جاقسى) جانە müharibə (سوعىس), hissə، silah (قارۋ), hal, səhiyyə، şübhəsiz, böhrana (داعدارىس).

الىپبيدە س ءارپى بار، ول اففريكات چ-نى بەرەدى. الىپبيدە تس ءارپىنىڭ تاڭباسى جوق، s ارپىمەن جازىلادى: konsert, sement.

ءۇندى ي داۋىسسىزى ۋ ارپىمەن بەرىلەدى. ازەربايجان تىلىندەگى ءسوز باسىنداعى ي قازاق تىلىندەگى ج دىبىسىنا سايكەس، مىسالى، yaranır, yox, yer, yaralı، yaşadı، yardım. ي ۇندىسىنە دە سايكەس، مىسالى، qeyri, üsyankar, müəyyənlik. كەيدە ءى داۋىستىسىمەن قاتار قولدانىلادى، kəşfiyyat (زەرتتەۋ), cəfəngiyyat, ehtiyac (قاجەتتىلىك), əməliyyat (وپەراتسيا), məsuliyyət (جاۋاپكەرشىلىك). جەكە ءى ارپىمەن دە جازىلاتىن سوزدەر بارشىلىق: nəticə، kiçik, insan. كىرمە سوزدەردە دە ءى مەن iy ارىپتەرىنىڭ قولدانىسى الا-قۇلا ءتارىزدى، مىسالى، komissiya, konstitusiya, texnika. الىپبيدە ڭ دىبىسى جوق. 

ءالىپبيدىڭ بۇل قۇرامى 1992 جىلدان بەرى وزگەرمەگەن. ونىڭ سەبەبى تۇرىك ءالىپبيىنىڭ تاجىريبەسىن قولدانعاندىقتان. سونداي-اق ءالىپبيدى ەمەس، ورفوگرافيانى جەتىلدىرۋ ارقىلى جازۋلارىن تۇزەتىپ وتىرعاننان.

...ءالىپبي وزگەرتۋدىڭ «جارقىن ۇلگىسىن كورسەتكەن» وزبەك جازۋى بولدى. العاش 1993 جىلدىڭ 2 قىركۇيەگىندە قابىلدانعان وزبەك ءالىپبيى ستامبۇل باسقوسۋىندا ۇسىنىلعان ورتاق ءالىپبيدى نەگىزگە العان-دى:  الىپبيدە 31 ءارىپ، 1 دايەكشە بولدى. 

1995 جىلى ءالىپبي كۇرت وزگەردى: ş ءارپى  بولىپ، قوسار ارىپپەن جازىلاتىن بولدى. ɉ تاڭباسى الىنىپ، دج، ج دىبىستارى j ارپىمەن عانا بەرىلەتىن بولدى.  تاڭبالارى ەندى اپوستروفپەن بەلگىلەنەتىن بولدى. س ءارپىنىڭ ءوزى جوق، بىراق قايدان كەلگەنى بەلگىسىز، سھ قوسارى شىقتى (قازاق الىپبيىندەگى كەلەڭسىزدىكتىڭ ۇشىعى وسى الىپبيگە بارىپ تىرەلگەنىن كورىپ وتىرسىزدار). 

f, v, x ارىپتەرى بار. V ءارپى ۆ دىبىسىن دا، ۋ دىبىسىن دا بەرەدى، مىسالى: vatan.

الىپبيدە ھ ءارپى بولسا دا، ح ءارپى كيريلدەگى قىزمەتىندە جۇمسالا بەرەدى، مىسالى، muxtaram, mexmon, xalq, hech qanday, hato.

ي دىبىسى ازەربايجان الىپبيىندەي ۋ ارپىمەن، ي ءارپى ءى ارپىمەن بەرىلدى، ءسوز باسىنداعى ي دىبىسى قازاق تىلىندەگى ج دىبىسىنا سايكەسەدى، مىسالى: yahshi (جاقسى), yashil (جاسىل), yuboraman (جىبەرەمىن), yoki (ياكي), yetti (جەتى), yetmish (جەتپىس), sirk (تسيرك). 

تس ءارپى s-مەن دە، ts-مەن دە جازىلدى: sirk, mototsikl, tsement, sisterna, sirkul, tsellofan, silindr, sitrus, sellyuloza.

ءالىپبيدى وزگەرتۋگە ۇسىنىستار ءالى ايتىلىپ جاتىر. مىسالى، 2019 جىلى قوسارلار مەن اپوستروفتاردى الىپ تاستاپ،  تاڭبالارىن ۇسىنعان، ياعني «ءبىزدىڭ اكۋت بار» جاڭا نۇسقا ۇسىنىلدى (وبنوۆلەننىي ۆاريانت الفاۆيتا پرەدستاۆيلي ۆ ۋزبەكيستانە. داتا وبراششەنيا 26 مايا 2019). c ءارپىن دە الىپبيگە العىلارى كەلەدى. 

سونىمەن، ءالىپبي 2 رەت وزگەرسە دە، لاتىن ءالىپبيى ۇلتتىق الىپبيگە اينالا الماي وتىرعاندىقتان وزبەك جازۋىنىڭ لاتىنعا تولىعىمەن كوشۋى باياۋ. الدىمەن 2000 جىلى تولىق اياقتالادى دەدى، ودان كەيىن 2005ج، سوسىن 2010ج، ودان 2015ج، ەندى 2021 جىلى جاڭا الىپبيگە كوشەدى دەيدى. 

... ال تۇركىمەننىڭ جاڭا ءالىپبيى ءوز «ءومىرىن» ءتىپتى «تارتۋ-تارالعى» بولۋدان باستاعان: تۇركيا پرەزيدەنتى 1993ج. تۇركiمەنستانعا بارعاندا تۇركiمەنستان پرەزيدەنتى سىي-سىياپات رەتىندە تۇركىمەن ءالىپبيىن لاتىنعا كوشىرۋ تۋرالى بۇيرىققا قول قويعان. لاتىن الىپبيىمەن جارىق كورگەن العاشقى كىتاپ تا – پرەزيدەنتتىڭ ءوز كىتابى بولدى. 

ال ءالىپبيدىڭ ىشىندە ودان دا وتكەن «توسىنسىي» بولدى. ويتكەنى ءالىپبي ورتاق ستامبۇل جوباسىنا باعىنبايتىن ەدى، جاڭا نۇسقا بولدى: a, b, c, d, e, ea, f, g, h, i, j, h jh, k, l, m, n, ng, o, q, p, r, s, sh, t, ts, u, v, w, x, y, z. 

تۇركىمەن ءالىپبيىن جاساۋشىلار لاتىننىڭ 26 ارپىمەن عانا «وڭاي شىعىپ كەتەمىز» دەپ ويلادى. لاتىننىڭ بارلىق ءارپىن پايدالاندى، بىراق كەيبىرى «ءۇش ۇيىقتاسا دا تۇسىنە كىرمەگەن» دىبىستاردى تاڭبالادى: q ءارپى ءو دىبىسىن، v ءارپى ءۇ دىبىسىن، x ارپى ى دىبىسىن بەردى. ال ءا دىبىسى، ءبىزدىڭ 2017 جىلدىڭ 11 قىركۇيەگىندەگى العاشقى الىپبيىمىزدەگىدەي، ەا قوسار تاڭباسىمەن، دج دىبىسى jh, ڭ دىبىسى ng, ش دىبىسى sh, تس دىبىسىن دا «جارىلقاپ»، ts-مەن بەردى. 

بىراق 4 ايدان كەيىن باسقا الفاۆيت بەكىدى. ءالىپبيدىڭ قۇرامىن كوزبەن كورمەسە بولمايدى، ويتكەنى وندا دوللار، يەن جانە فۋنتتىڭ بەلگىلەرى (!) بار: a b ç d e ä f g h i j  بىراق الىپبيدە ورتاق تۇركى ءالىپبيىنىڭ ارىپتەرى بولدى.

ءسويتىپ، تۇركىمەن جازۋى دا «ەر كەزەگى – ۇشىنشىسىندە»  تۇراقتادى. وزبەك جازۋى 2 رەت وزگەرسە دە، ۇلتتىق جازۋىن جاساي الماي وتىر، ال تۇرىكمەن جازۋى 3 رەت وزگەرىپ، ۇشىنشىسىندە ۇلتتىق جازۋ جاسادى. 

قازىرگى تۇركىمەن ءالىپبيى مىناداي:  الىپبيدە 30 ءارىپ بار، ونىڭ 8-i دياكريتيكالىق تاڭبامەن. f, w ارىپتەرى دە بار. W ءارپى كيريل الىپبيىندەگى ۆ (ۋ) ءارپىنىڭ ورنىنا قولدانىلدى: owaz-وۆاز، we-ۆە، howa-ھوۆا، suwuň. كەرىسىنشە الىپبيدە v ءارپى جوق. ۆ ارپىمەن كەلەتىن كىرمە سوزدەر w ارپىمەن جازىلادى: wolt, awto, wagon. x, س ارىپتەرى جوق. س ءارپى بولماسا دا، س ارپىنەن جاسالعان ç ءارپى بار.  

... قاراقالپاق ءتىلى وزبەك جازۋىمەن ىلەسىپ، 1994 جىلدىڭ اقپان ايىندا جاڭا ءالىپبيىن بەكىتتى: (Birgit N. Schlyter The Karakalpaks and other language minorities under Central Asian state rule // Prospects for Democracy in Central Asia. Swedish Research Institute in Istanbul, 2005. س. 86-87.).

بۇل ءالىپبي، ارينە، ورتاق تۇركى الفاۆيتىنەن شىعارىلدى. الايدا 1995ج. وزبەك الىپبيىمەن بىرگە، قاراقالپاق ءالىپبيى دە كۇرت وزگەرىپ، دياكريتيكالىق تاڭبالاردىڭ ورنىنا ديگرافتار مەن اپوستروفى بار ارىپتەر قولدانىلدى. 1995ج. ءالىپبي قۇرامى مىناداي بولدى: a, a‘، b, d, e, f, g, g‘، h, x, ı، i, j, k, q, l, m, n, n‘، o, o‘، p, r, s, t, u, u‘، v, w, y, z, sh.

2009ج. بۇل ءالىپبي تاعى وزگەردى. 8 قازانداعى جارلىقتا ts ءارىپ تىركەسى c ارپىنە الماستى. e, o, o‘ ارىپتەرى ءتول سوزدەردىڭ باسىندا ye, wo جانە wo‘ بولىپ جازىلدى. Iı ارپى I‘i‘ بولىپ جازىلدى. Ch ديگرافى، f, x, v, w ارىپتەرى پايدا بولدى. V ءارپى كىرمە سوزدەردى جازۋ ءۇشىن جانە ورىس تەگىنىڭ جۇرناعىن قابىلداعان قاراقالپاق ۇلتىنىڭ فاميلياسىن جازۋ ءۇشىن الدى: povest, avariya, radiotelevidenie, aktiv. الىپبيدە ھ ءارپى بولسا دا، ح ءارپى بۇرىنعى قىزمەتىن، ءسوز ماعىناسىن ايىرماي جۇمسالا بەردى، مىسالى: jayxun, ha'm, diyxan. ي داۋىسسىزى ۋ ارپىمەن جازىلدى. داۋىستىلار وزبەك الىپبيىندەگىدەي اپوستروفپەن بەرىلدى، داۋىسسىزدار اپوستروفپەن دە (g‘، n‘), ءارىپ تىركەسىمەن دە (ch, sh) تاڭبالاندى. كيريلدەگى ي، ۋ ارىپتەرىنىڭ قۇرامى اجىراتىلىپ جازىلادى: diyxan, tárbiya, ádebiyat, kiyik; juwsan, úyretiw, ósiriw, rawajlandiriw, túsindiriw, oqıwshı.

 ەندى لاتىن گرافيكاسىن قولداناتىن تۇرىك، ازەربايجان، وزبەك، تۇرىكمەن، قاراقالپاق الفاۆيتتەرىن كەستەمەن سالىستىرايىق.

سونىمەن، الىپبيلەرىن تۇزەتۋسىز، وزگەرتۋسىز تۇراقتاندىرعان تۇرىك جانە ازەربايجان جازۋى دەۋگە بولادى. دەگەنمەن، جازۋداعى كەمشىلىكتەرىن گرافيكا مەن ەملە ەرەجەلەرى ارقىلى رەتتەپ وتىر. 

وزبەك جانە قاراقالپاق جازۋى 2 رەت، تۇرىكمەن جازۋى 3 رەت الىپبيلەرىن وزگەرتتى. تۇرىكمەن جازۋى ۇلتتىق الىپبيىنە 3-نۇسقاسىندا جەتتى. ال وزبەك پەن قاراقالپاق الىپبيلەرى ەندى ءبىر وزگەرتۋدى قاجەتسىنىپ وتىر. 

ازەربايجان، تۇرىك، تۇرىكمەن، وزبەك الىپبيلەرىندە v – w ارىپتەرى ءتول جانە  كىرمە سوزدەردە ءبىر دىبىستى تاڭبالايدى. ازەربايجان تىلىندە ۆ جانە ف دىبىستارى ەرىن-ءتىس جۋىسىڭقى داۋىسسىزدارى ءتىلدىڭ فونەتيكالىق جۇيەسىنە كىرەدى، ول قازاق تىلىندە ۋ دىبىسىنا سايكەسەدى، سوندىقتان ازەربايجان تىلىندە داۋىسسىز ۋ دىبىسى جوق، داۋىستى ۋ دىبىسى بار (شيراليەۆ م. ازەربايدجانسكي يازىك \\ يازىكي ميرا. تيۋركسيە يازىكي. بيشكەك، 1997. س.161). سول سەبەپتى ازەربايجان الىپبيىندە v ءارپى كىرمە سوزدەردەگى ۆ ءارپىن دە، ءتول سوزدەردەگى ۆ دىبىسىن دا تاڭبالايدى. W ارپىنە قاجەتتىلىك جوق. تىلدە داۋىستى ي دىبىسى جانە داۋىسسىز ي دىبىسى بار، ارقايسىسىنىڭ تاڭباسى بار. 

وزبەك تىلىندەگى ەكى ەرىننىڭ جۋىسۋى ارقىلى جاسالاتىن ۆ داۋىسسىزى (حودجيەۆ ا. ۋزبەكسكي يازىك\\ يازىكي ميرا. تيۋركسيە يازىكي. بيشكەك، 1997., س. 426) v ارپىمەن تاڭبالاندى دا، ول كىرمە سوزدەگى ۆ ءارپىن دە بەرەدى. سوندىقتان w ارپىنە قاجەتتىلىك جوق. 

تۇرىكمەن تىلىندە دە ۆ داۋىسسىزى ەكى ەرىننىڭ جۋىسۋى ارقىلى جاسالادى (چارىياروۆ ب.، نازاروۆ و. تۋركمەنسكي يازىك \\ يازىكي ميرا. تيۋركسيە يازىكي. بيشكەك، 1997. س. 415), جاڭا الىپبيدە w ارپىمەن بەرىلدى دە، كىرمە سوزدەگى ۆ ءارپىن دە تاڭبالادى. قاراقالپاق تىلىندە ەكى ەرىننىڭ جۋىسۋى ارقىلى ۆ ەمەس، قازاق تىلىندەگىدەي ۋ ءۇندىسى جاسالادى، بۇل دىبىسقا الىپبيدە w ءارپى الىنعان.    

بۇل سالىستىرۋلاردان نەنى اڭعارامىز؟ قازاق تىلىندەگى ۋ داۋىسسىزى مەن كىرمە سوزدەگى ۆ ءارپىن ءبىر تاڭبامەن بەلگىلەي الامىز با؟ مىسالى jawap, javap, jauap جانە wolt, volt, uolt دەگەن سياقتى. ويلانۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، ازەربايجان، وزبەك، قاراقالپاق الىپبيلەرىندەگى ح، ھ ارىپتەرىنىڭ قولدانىسىن تەك ترانسليتەراتسيالاعان تاجىريبەنى الۋدىڭ قاجەت جوق سياقتى. ۇشىنشىدەن، ەش قاي تۇركى ءالىپبيى تاڭبالاماعان تس ءارپىنىڭ تاڭباسى ءبىزدىڭ دە الىپبيدە بولماعانى ءجون. ال چ دىبىسى تۇرىك، تۇركىمەن، وزبەك تىلدەرىنىڭ ءوزىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسىندە بولعاندىقتان ءارىپ ارنالعان. قازاق تىلىندە تەك ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە جازىلادى. سوندىقتان قازاق الىپبيىنە دە ەنگىزۋدىڭ كەرەگى بولمايدى. ءسىز قالاي ويلايسىز؟

قۇرالاي كۇدەرينوۆا

Abai.kz