اباي - سىرلاس، مۇڭداس، قۇرداس....
«اباي سوزدەرى دۇنيەدە قالعان قازاققا زور باق. بەتىن تۇزەپ، ءجون سىلتەگەن كىسىلەرگە دە، جولدى لاقپاي تۇپ-تۋرا تاپقان ادامعا دا قازاق بالالارى تالاي العىس بەرەر». بۇل احمەت بايتۇرسىنۇلىنىڭ ايتقان ءسوزى
اباي سوزدەرى قازىر دە ەلگە تىكەلەي قاتىستى، قازىر دە ماڭىزدى، اباي بۇگىن دە بىزبەن بىرگە ءومىر سۇرۋدە. ابايدىڭ ايتقاندارى اقيقات، ودان قاشىپ قۇتىلمايسىڭ. اقىن شىعارمالارى قانداي ۋاقىت، قانداي زامان بولماسىن ادامشا ءومىر ءسۇرۋدىڭ، ەل بولۋدىڭ نەگىزى.
ابايتانۋ كۋرسىن، قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيلولوگيا فاكۋلتەتىندە وقىپ جۇرگەندە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اسپيرانتى، فيلوسوف، دوتسەنت قۇلماعامبەت لەكەرۇلى ەسپاەۆ اعاي جۇرگىزدى. ۇستازىنداي ابايدى «اسىل» دەيتىن، بۇنىسىن قۇرمەتتەن گورى، كىر كەلتىرۋگە، شاڭ جۋىتۋعا بولمايتىن، اناسى ءسابيىن قالاي ايالايتىنداي سەزىمدەرمەن جەتكىزەتىن، سونداي-اق، «اباي بىزگە مۇڭداس، سىرلاس، زامانداس، قۇرداس...» دەگەندى ءجيى ايتىپ وتىراتىن، سول كەزدە ءمان بەرمەيتىنمىن، ايتتى ايتتى، نەگە ولاي دەيتىنىن تۇسىنبەيتىنمىن، تۇسىنسەم دە ءجاي، اسىرە تەڭەۋ، قىزىل ءسوز ءۇشىن ايتىلعان ەكسپرەسسيۆتىك ەپيتەت شىعار دەپ ويلايتىنمىن....
... قازىر ويلاپ قاراسام، ولاي ەمەس ەكەن. اباي الىستاعان سايىن ءبىز ابايعا مۇقتاج ەكەنبىز، اباي ادامداردىڭ جان كۇيزەلىسىن، مۇڭىن مۇڭداپ، سىرلاساتىن، رۋحاني بوي تۇزەيتىن ولشەم ەكەن، اقىن ءومىر سۇرگەن الپىس جاس عۇمىرى اسىلمەن ءبىزدى دە زامانداس، قۇرداس ەتەدى ەكەن، اسىلدىڭ انىق تۇلعاسىن تانىپ، جان قايعىسىن ەرىكسىز تۇسىنەسىڭ ەكەن.
كەمبريدج جانە گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتتەرىنىڭ بىرلەسكەن كوپ جىلدار بويعى ادامزات وي ساناسى مەن تانىمى قالىپتاسۋىنا سوكرات، كونفۋتسي، شەكسپير، تولستوي، كانت، ەينشتەين جانە تاعى باسقا تۇلعالارعا قاتىستى زەرتتەۋلەرى «ولار ادامزاتىنىڭ، ادام بالاسىنىڭ ىشكى تابيعاتىن تۇبەگەيلى وزگەرتىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ باعىتتارى مەن قۇندىلىقتارىن انىقتادى» دەپ كورسەتەدى.
اباي وسى قاتاردا تەڭ تۇرعان تۇلعا، ابايدا ادامدى ءسۇيۋدى، ماحاببات پەن ىزگىلىك يدەيالارىن كوتەردى، اقيقاتتى، ادىلدىك پەن ادالدىقتى بيىك قويدى، ءوزى دە ايانباي كۇرەستى، ۇلتىنىڭ ىشكى تابيعاتىن، جان دۇنيەسىن، قادىر-قاسيەتىن، ءسوز ونەرى، باي ءتىلىن تانىتىپ، ەلىنە ادال قىزمەت ەتتى.
***
اباي ادام تابيعاتىن، ءومىرىن، ىشكى جان دۇنيەسىن تەرەڭ بويلاپ، ادام تىرشىلىگى، قاراكەتى، قىلىعى، مىنەزى تۋرالى تولى ولەڭ جازدى، قارا سوزدەر قالدىردى. ەلىنە، ادامعا دەگەن ۋايىمىن، كۇيىنىشىن، رەنجىشىن، وكپەسىن، اشۋىن، ىزازسىن جاسىرمادى، قازاقتى تۇزەپ باقتى، دۇرىس جول كورسەتتى:
ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز،
نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا؟!
اباي ءۇش نارسەنى انىق كورسەتتى:
اقىل، قايرات، جۇرەكتى بىردەي ۇستا،
سوندا تولىق بولاسىڭ ەلدەن بولەك,
وعان قوسا:
«وزىڭە سەن ءوزىڭدى الىپ شىعار،
ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ», - دەپ جىرلادى، كەڭەس بەردى.
ادام ءومىرى جانە ادامدار قارىم – قاتىناسى ولاردىڭ ادامشىلىعىنىڭ كورىنەتىن جەرى:
كەمدى كۇن، قىزىق داۋرەن تاتۋ وتكىز،
جەتپەسە بىرىڭدىكىن ءبىرىڭ جەتكىز!
ەل بىرلىگى - قازاقتىڭ ىنتىماعى: «ءبىرىڭدى قازاق ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس»، - دەپ بۇكىل قازاققا ماڭگى ءسوز ايتتى.
ءاليحان بوكەيحان: «اباي ءوزىنىڭ بارلىق قابىلەتى مەن ءبىلىمىنىڭ ارقاسىندا قازاقتاردىڭ بيلىك تارتىسى اراسىندا باستى تىزگىن ۇستاۋشى بولدى. اباي ءوز وتانىنىڭ سوم التىنى ەدى. داۋعا دا، پارتيا تالاسىندا دا ءادىل تورەلىك ايتتى» دەيدى. ويىنىڭ دانالىعى، ءسوزى، ءتىلىنىڭ كوركەمدىگى جاعىنان ابايدان اسىپ تۇسكەن ەشكىم جوق، ابايسىز قازاقتى ءتۇسىنۋ مۇمكىن ەمەس:
ءبىر كىسى ەمەس، جازعانىم، جالپاق جۇرت قوي،
شامدانباي - اق شىراقتار ۇقساڭ جارار، - دەسە اقىن، «جۇرت ءبىر قامىقسا، اباي ەكى قامىقتى», - دەپ جازدى جازۋشى - اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆ.
***
اباي ولەڭدەرىندە زامان، ادام، ەل كورىنىسى اقىن وي كوزىمەن بۇگىندە اياۋسىز دۇنيە، قۋ زامان سول قالپىندا، ادامدا سول كۇيىندە. ابايدىڭ «سابىرسىز، ارسىز، ەرىنشەك» ولەڭىندەگى جيىنتىق وبراز وزگەرمەيتىن، ءبىر قۇبىلىس، جوعالمايتىن ءبىر بەينە، قازىر دە الدىڭنان شىعادى:
قىلىپ جۇرگەن ونەرى:
حاراكەتى – ارەكەت.
ءوزى وڭباعان انتۇرعان
كىمگە ويلايدى بەرەكەت؟
كىمدى ۇيالاپ ايايدى؟
راسى جوق ءسوزىنىڭ،
ىرىسى جوق ءوزىنىڭ،
وڭكەي جالعان ماقتانمەن،
شىننىڭ بەتىن بويايدى.
بۇل سوزىمدە جالعان جوق،
ايتىلماي ءسوزىم قالعان جوق،
ابايلاڭىز بايقاڭىز، –
ەلدىڭ جايى سولاي –دى.
«كوڭىلىم قايتى دوستان دا، دۇشپاننان دا» ولەڭى اقىننىڭ ابدەن كوڭىلى قالعان، ەلىنە شۇيلىككەن اۋىر ءسوزى قازىر دە تىكەلەي ەلگە قاتىستى:
ەندىگى جۇرتتىڭ ءسوزى – ۇرلىق –قارلىق،
سانالى جان كورمەدىم، ءسوزدى ۇعارلىق،
وسى كۇندە، وسى ەلدە دانەمە جوق،
مەيىر قانىپ، ءماز بولىپ قۋانارلىق، –دەپ تۇيىندەگەن اباي: «ەل ازدى» دەپ ناداندار مۇڭايماي ءجۇر»، - دەيدى.
اباي قىرىق ءبىرىنشى سوزىندە: «قازاققا اقىل بەرەم، تۇزەيمىن دەپ قام جەگەن ادامعا ەكى ءتۇرلى نارسە كەرەك. اۋەلى – بەك زور وكىمەت، جارلىق قولىندا بولۋى كەرەك. ەكىنشى – ول ادام ەسەپسىز باي بولارعا كەرەك. اتالارىن پارالاپ، بالالارىن الىپ، باستاپقى ايتقانداي جولعا سالىپ، تاعليم بەرسە سوندا تۇزەلەر ەدى.... ەندى مۇنداي حالىقتى ەرىكسىز قورقىتىپ كوندىرەرلىك كۇش-قۋات ەشكىمگە بىتپەيدى. ول بالانى قازاقتىڭ ءبارىن پارالاپ كوندىرەرلىك داۋلەت ءبىر كىسىگە بىتۋگە مۇمكىن ەمەس. قازاقتى يا قورقىتپاي، يا پارالاماي، اقىلمەنەن نە جەرلەپ، نە سىرلاپ ايتقانمەن ەشنارسەگە كوندىرۋ مۇمكىن دە ەمەس. ەتىنەن وتكەن سۇيەگىنە جەتكەن، اتادان ميراس قالعان، انانىڭ سۇتىمەن ەمگەن ناداندىق الدەقاشان ادامشىلىقتان كەتىرگەن»، - دەپ جازادى.
بەك زور وكىمەتكە دە جەتتىك، ەسەپسىز بايلىققا دا كەنەلدىك، ال ەتىمىزدەن ءوتىپ، سۇيەگىمىزگە جەتكەن، ميراس قالعان، انا سۇتىمەن ەمگەن ناداندىقتى شىعارا الدىق پا؟!
ناداندىق - كەسىر، ادام ويىندا، بويىندا تۇر، تۇتاستاي مەكەمە، قوعام، مەملەكەتتىك جۇيە، سەنگەن بيلىك كورسوقىرلىققا، توپاستىققا ۇرىنسا ادامشىلىق جايىندا قالدى دەي بەر. اباي «كوزىنەن باسقا ويى جوق» ولەڭىندە ادام ناداندىعىن تەرەڭ سيپاتتايدى:
كوزىنەن باسقا ويى جوق،
ادامنىڭ نادان اۋرەسى،
سوندا دا كوڭىلى تىم –اق توق،
جايقاڭ-قايقان ارنەسى.
ناداننىڭ كوڭىلىن باسىپ تۇر،
قاراڭعىلىق پەردەسى.
اقىلدان بويى قاشىق تۇر،
ويىندا ءبىر – اق شارۋاسى.
***
اباي ولەڭدەرىندە ءبارى ماڭىزدى، ەلگە قالاي قىزمەت ەتۋ كەرەگى دە، تىرشىلىك تاۋقىمەتى دە، ادامنىڭ ءىشىپ جەيتىنى دە ادامدىق كەلبەتىمەن ۇشتاسۋى كەرەك:
قىمىز ءىشىپ، سەمىز ءمىنىپ،
قىزبا بوسقا، ماقتان قۋما.
جۋاستى ءمىن دە، ايران ءىش،
جوق نەمەگە شاتىلما.
ۇرى، زالىم قۋلارعا،
نىساناعا شانشىلما.
نەمەسە:
ادالدان تاپقان تيىندى،
سال دا ساقتا قاپشىققا.
قولداعىڭدى قورعاپ باق،
مال ارزان دەپ اپتىقپا، - دەيدى، ابايدا ۇساق - تۇيەك، شاشىلىپ جاتقان ەش نارسە جوق، ءبارى ماڭىزدى، ادامعا كەرەك دۇنيە....
***
اباي قۇدىرەتى دە سوندا، جاھاندىق ادامزاتقا قاتىستى، ونىڭ وتكەنى، جەتكەنى مەن كەلەشەگىن ويلاعاندا اقىننىڭ وي كوزىمەن بۇگىندە الاڭداۋلى:
كوك تۇمان – الدىڭداعى كەلەر زامان،
ءۇمىتتى ساۋلە ەتىپ كوز كوپ قادالعان.
كوپ جىلدار، كوپ كۇندى ايداپ كەلە جاتىر،
سيپات جوق، سۋرەت تە جوق، كوزىم تالعان.
اباي - رۋحاني قازىنا، رۋحاني ازىق، اباي ەل كەلەشىگىنە، ۇلتتىق يدەياعا جاراتىلۋى ءتيىس، تانىم، تاربيە، ناسيحات قۇرالى بولۋى كەرەك.
مۇحتار اۋەزوۆ «اباي ءوزىنىڭ كىرشىكسىز اق جۇرەگىن تەبىرەنتكەن سانسىز ويلارىن تاماشا شىعارمالارى مەن جالىندى جىرلارىن قاعاز بەتىنە مارجانداي توگىلدىردى، ونىڭ ءاربىر بەتىنەن، ءاربىر جولىنان، ءاربىر سوزىنەن بىزگە سونشاما ىستىق، سونشا جاقىن لەپ ەستىلەدى...»، - دەپ جازدى.
ءيا، قازىردە ابايدىڭ ءاربىر ءسوزى بىزدەرگە اۋىر جاڭعىرىقتاي، زىلدەي ەستىلەدى.
سالاۋات كارىم
Abai.kz
