باقتىباي اينابەكوۆ. ءدىن سابىرمەن ۇستانساڭ - قازىنا، ۇستاي بىلمەسەڭ - قاتەر
(تەلەجۋرناليست نۇرتىلەۋ يمانعاليعا حات)
بيسميللاھير يراحمانير راحيم
نۇرتىلەۋ!
مەن بۇل ماقالا-حاتتى قادىر ءتۇنى الدىندا بەرىلەتىن اپتا بۇرىن، الدىن-الا بۇگىن (19.08) سەن جازىپ العان «كورشىلەر» باعدارلاماسىنان سوڭ، وسىلاي جاساعانىم دۇرىس-اۋ دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىن. سەنىڭ وسى باعدارلاماڭدا كوتەرىلگەن ءبىر تاقىرىپقا بايلانىستى پىكىر ءبولىسۋ نيەتىندە...
وتكەن ومىرگە نازار اۋدارسام، ەكەۋمىز كەزىندە وسى «قازاقستان» تەلەارناسىندا ون جەتى جىل قاتار قىزمەت جاساپپىز. سەن جاستار رەداكتسياسىندا جالىن اتىپ جۇرگەندە مەن ناسيحات حابارلارى باس رەداكتسياسىندا، سوڭىنان ءبىراز بولىمدەر بىرىكتىرىلگەن ساياسي حابارلار بىرلەستىگىندە كوممەنتاتورلىقتان باس رەداكتورلىق لاۋازىمعا دەيىنگى ارالىقتا قىزمەت اتقارىپپىن. بىلەسىڭ بە، وسى كەزەڭ مەنىڭ جۋرناليستىك ومىرىمدەگى اسا ءبىر ىستىق، ۇمىتىلماس كەزەڭ بولىپ قالدى. ولاي دەيتىنىم كەڭەس يمپەرياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان جەلتوقسان وقيعاسى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوتتى. وسى ءبىر الەمدىك تاريحي بەتبۇرىس كەزەڭى «قازاقستان» تەلەارناسى الدىنداعى ورتالىق الاڭنان باستاۋ العان جوق پا؟.. سودان، ەلىمىز جاراتۋشىنىڭ راحىمىمەن اتا-بابامىز عاسىرلار بويى ارمانداپ وتكەن ءوز ەگەمەندىگىن الدى... مۇنداي تاريحي ءساتتى كوزبەن كورىپ، باستان وتكىزۋ كىمگە دە بولسا ەستەن شىقپاس ۇلكەن ماقتانىش ءارى ابىروي عوي...
(تەلەجۋرناليست نۇرتىلەۋ يمانعاليعا حات)
بيسميللاھير يراحمانير راحيم
نۇرتىلەۋ!
مەن بۇل ماقالا-حاتتى قادىر ءتۇنى الدىندا بەرىلەتىن اپتا بۇرىن، الدىن-الا بۇگىن (19.08) سەن جازىپ العان «كورشىلەر» باعدارلاماسىنان سوڭ، وسىلاي جاساعانىم دۇرىس-اۋ دەگەن ويمەن جازىپ وتىرمىن. سەنىڭ وسى باعدارلاماڭدا كوتەرىلگەن ءبىر تاقىرىپقا بايلانىستى پىكىر ءبولىسۋ نيەتىندە...
وتكەن ومىرگە نازار اۋدارسام، ەكەۋمىز كەزىندە وسى «قازاقستان» تەلەارناسىندا ون جەتى جىل قاتار قىزمەت جاساپپىز. سەن جاستار رەداكتسياسىندا جالىن اتىپ جۇرگەندە مەن ناسيحات حابارلارى باس رەداكتسياسىندا، سوڭىنان ءبىراز بولىمدەر بىرىكتىرىلگەن ساياسي حابارلار بىرلەستىگىندە كوممەنتاتورلىقتان باس رەداكتورلىق لاۋازىمعا دەيىنگى ارالىقتا قىزمەت اتقارىپپىن. بىلەسىڭ بە، وسى كەزەڭ مەنىڭ جۋرناليستىك ومىرىمدەگى اسا ءبىر ىستىق، ۇمىتىلماس كەزەڭ بولىپ قالدى. ولاي دەيتىنىم كەڭەس يمپەرياسىنىڭ تامىرىنا بالتا شاپقان جەلتوقسان وقيعاسى ءبىزدىڭ كوز الدىمىزدا ءوتتى. وسى ءبىر الەمدىك تاريحي بەتبۇرىس كەزەڭى «قازاقستان» تەلەارناسى الدىنداعى ورتالىق الاڭنان باستاۋ العان جوق پا؟.. سودان، ەلىمىز جاراتۋشىنىڭ راحىمىمەن اتا-بابامىز عاسىرلار بويى ارمانداپ وتكەن ءوز ەگەمەندىگىن الدى... مۇنداي تاريحي ءساتتى كوزبەن كورىپ، باستان وتكىزۋ كىمگە دە بولسا ەستەن شىقپاس ۇلكەن ماقتانىش ءارى ابىروي عوي...
تەلەديداردا جۇمىس جاساۋ ءاربىر تەلەجۋرناليست ءۇشىن ماقاتانىش. ونىڭ ۇستىنە «قازاقستان» تەلەارناسى قازاق ەلىنىڭ، قازاق حالقىنىڭ مىنبەرى عوي. كيەلى مىنبەر. وسى جەردەن بۇگىنگى ەل تىنىسى مەن تىرشىلىگى، ءۇمىتتى ەرتەڭى كورىنىس بەرەدى. «ەلدىڭ تەلەديارى قانداي بولسا تىرشىلىگى دە سونداي»- دەۋشىلەر دۇرىس ايتادى. سونداي ابرويلى مىنبەرگە قىزمەت جاساۋ قانداي باقىت. بۇل باقىت ءوز قىزمەتىڭە دەگەن ماحابباتپەن ۇشتاسىپ جاتسا، نۇر ۇستىنە نۇر. ول ماحابباتىڭ ىستىق ىقىلاسىڭمەن دايىنداعان ءاربىر حابارىڭنان، ءار تىرشىلىگىڭنەن، ءار قيمىلىڭنان بايقالۋى كەرەك. سول تىرشىلىكتى وزگە جۇرتتان بۇرىن ءوزىڭ سەزىنۋىڭ تىپتەن ءلاززات. سونداي كورىنىس از-كەم مەنىڭ ءومىربايانىما دا جازىلعان سياقتى. ناقتىلى دالەل - كەزىندە قىزىلوردا وبلىسىندا «التىن ءدان - 83» حابارىنا بايلانىستى قىرىق كۇندىك جول ساپار كەزىندە ومىرگە كەلگەن سەگىزىنشى ۇلىمنىڭ ەسىمىن التىن ءدان-83 دەپ اتاسام، 1986 جىلعى قكپ تاريحىنداعى تولقۋلى سەزدە، ديماش اعامىزدىڭ ورىنىندا قالعانى تۋرالى قۋانىشتى حابار دايىنداپ جاتقان كەزدە ومىرگە كەلگەن توعىزىنشى ۇلىمنىڭ ەسىمىن سەزد دەپ قويدىم. كوز الدىمدا وسى ەكى ۇلىم تۇرعاندا مەن «قازاقستان» تەلەارناسى ۇجىمى تىرشىلىگىنەن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىمدى ءبولىپ قاراپ كورگەن ەمەسپىن. سىرتتاي دا بولسا ۇجىمنىڭ ىستىعىنا كۇيىپ، سۋىعىنا توڭىپ جۇرگەندەي سەزىنەمىن. ءوز اتىڭا جازىلىپ وتىرعان مىنا حات تا سول سۇلۋ ىقىلاستىڭ كورىنىسى.
ارينە، ءبىز قىزمەت جاساپ جۇرگەن كەزدەگى تەلەحابارلار دايىنداۋ جۇمىسىنىڭ قيىنشىلىعى مەن بۇگىنگى تەلەحابارلار دايىنداۋ جۇمىسىندا جەر مەن كوكتەي ايىرماشىلىق بارىن زور قۋانىشپەن سەزىنەمىن. ول كەزدە بۇگىنگىدەي حابار تۇسىرەتىن جەتىلگەن تەحنيكالىق اپاراتتار بولعان جوق. سەندەر حاباردى ستۋديادا نەمەسە پتس ارقىلى تۇسىرۋمەن شەكتەلىپ جاتقاندا، بىزدەر 3-4 مينۋتتىق كينولەنتامەن جارتى نەمەسە ءبىر ساعاتتىق حابار دايىنداۋ ءۇشىن «ماكسماتورىمىزدى» ارقالاپ، ەلىمىزدىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنە رەجيسسەر، وپەراتور، دىبىس جازۋشى مەن جارىق بەرۋشى توپتى سوڭىمىزعا ەرتىپ، ءجيى ساپارعا شىعاتىنبىز. اتتىڭ جالىندا، تۇيەنىڭ قومىندا جۇرگەندەي تىرشىلىك كەشتىك. سونىڭ ءوزى ءبىز ءۇشىن قۋانىش ەدى. ۇلەسىمىزگە تيگەن شامالى كينو پلەنكاعا قاجەتتى كورىنىستەردى ءتۇسىرىپ، بارعان ەلدى مەكەننەن جازىلاتىن حابارعا قاتىسۋعا ءتيىستى ادامداردى جەرگىلىكتى باسشىلارمەن كەلىسە وتىرىپ، ستۋدياعا شاقىرا كەلەتىنبىز. قانداي اۋىر... سونداي قيىنشىلىعى بولعانمەن، سول حاباردى دايىنداۋ بىزگە بارىنشا قىزىق كورىنەتىن. ءوتتى عوي، ءوتتى «قازاقستان» تاريحىندا سونداي كەزەڭ...
شىنىن ايتايىن، سەنىڭ مىنا جازعان ءدىني حابارىڭا كومەكشىلەرىڭ داستان مەن جانار تەلەفون ارقىلى شاقىرعانى بولماسا، سەن جۇرگىزەتىن «كورشىلەر» باعدارلاماسى ەكەنىن ەسكەرتكەن دە جوق جانە قانداي تاقىرىپ اياسىندا ءسوز بولاتىنىن بىلە دە قويمادىم. ويلادىم، سوڭعى كەزدە باق بەتتەرىندە مەنىڭ «حازىرەتكە حات جازدىم، قۇلاعدار بول، جاماعات»، «ەلباسىنا حات جازدىم، قۇلاعدار بول، جاماعات»، «2000 جىلى كوتەرىلگەن وزەكتى ماسەلە ناتيجيەسى، 2011 جىلى قوعامعا ءدىني اگەنتتىكتى الىپ كەلدى»، « ەلباسى - ەلدىڭ سيمۆولى، ول كىسىنى ارانداتۋدان ساقتايىق!» دەگەن تاقىرىپپەن، ەلمىزدەگى يسلامنىڭ جاعدايىنا بايلانىستى جاريالانعان اششىلاۋ جازىلعان سەريالى ماقالالارىم جاستار نازارىنا تۇسكەن بولار، سوعان وراي شاقىرىپ جاتقان شىعار دەگەن ويمەن، ءوز پىكىرلەرىمدى ويشا جيناستىرىپ، حابارعا جەتكەن بولاتىنمىن. ستۋديادا وزىڭمەن كەزدەستىم...
بايقاعانىم، رەسپۋبليكاداعى قازىرگى ءدىني اقۋال مەن سوڭعى كەزدە كەشىگىپ بارىپ قۇرىلعان ءدىن ىستەرى جونىندەگى اگەنتتىك جۇمىسىنا بايلانىستى جازىلعان بۇل حابارعا رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ شاريعات ءبولىمىنىڭ جەتەكشىسى، نايب مۋفتي مۇحاممەد-قۇسەيىن السابەكوۆ، نۇر مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى ءشامشىدىن كەرىم، مۇسىلماندار وداعىنىڭ توراعاسى مۇرات تەلەبەكوۆ، الماتى قالالىق ءدىن ىستەرى دەپارتامەنتى ديرەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى جاسۇلان تاجىباەۆ باستاعان ءبىراز ادامدار شاقىرىلعان ەكەن.
نۇرتىلەۋ، تەلەجۋرناليست ارىپتەسىڭ رەتىندە بىردەن ايتايىن، سەن بۇگىنگى تاڭدا رەسپۋبليكا كورەرمەندەرى مويىنداعان تانىمال تەلەجۋرناليست ءارى تەلەباعدارلاما جۇرگىزۋشىسىڭ. تەلەجۋرناليستكيكاعا تولقىن تولقىن بولىپ كەلىپ جاتقان جاستار لەگىنە ۇستازدىق ەتە الاتىنداي كەمەل تاجىريبە جيناقتاعان كاسىبي مامانسىڭ. الايدا، وسى حابارعا جەكە دايىندىعىڭ شالالاۋ بولعان سياقتى جانە حابارعا قاتىسۋشىلارمەن اراداعا اڭگىمەڭ دە جاراسىمدى شىعا قويعان جوق. مۇنى حابارىڭ ەفيردەن وتكەن سوڭ كورەرمەندەر دە بايقاي جاتار. ءار حاباردى جۇرگىزۋدە وزىندىك ءستيلى بار، كوزىنە كيگەن كوزىلدىرىگىنىڭ ۇستىنەن سۇسپەن قاراپ تۇراتىن نۇرتىلەۋ بۇل جولى سول ۇيرەنشىكتى قالپىندا كورىنبەدى. «كورشىلەرگە» كەلگەن قوناقتار اراسىندا دا تاقىرىپتىڭ اياسىن اشاتىن كىسىلەر از بولدى. السابەكوۆتىڭ جاۋابىن كىم ءتۇسىندى؟.. سەن تۇسىنبەسەڭ مەن ەشتەڭە ۇقپادىم. حابارعا ءدىني باسقارمانىڭ ءپاتۋا ءبولىمىن باسقارعان سوڭ، دۇرىس ءپاتۋا ايتار دەگەن نيەتپەن شاقىرعان شىعارسىڭ. ازاماتىمىز ول ۇدەدەن شىقپادى. قىزمەتىنە وراي قازاقتىڭ ءداستۇرلى دىنىنە جانى اشيتىن بولسا، وسى حاباردىڭ اياعىنا دەيىن سابىر ساقتاپ وتىرار ەدى عوي. ولاي دا جاسامادى. حابار تىزگىنىن ۇستاپ وتىرعان وزىڭمەن ءجونسىز ءىلىنىسىپ قانشاما ۋاقىتتى الدى. اتتەڭ، وسى كورىنىستى تولىق ەفيرگە جىبەرمەيسىڭ عوي، جىبەرسەڭ قالىڭ جاماعات مۇسىلماندار ءدىني باسقارماسىنىڭ ءپاتۋا ءبولىمىنىڭ تىزگىنىن قانداي جان ۇستاپ وتىرعانىن وزدەرى دە بايقار ەدى. بىزدەر شەشەن اعايىندارمەن دىندەس بولعانمەن، ۇستاناتىن مازھابىمىز بولەك. قازاق ۇلتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن يمام اعزام ءابۋ حانافيا مازھابىن ۇستانادى. شەشەن اعايىندار يمام شافيعي مازھابىندا. بىزدە ءدىني نامىس بولماي تۇر عوي، بولماي تۇر!.. بۇگىنگى تاڭدا ءدىني باسقارما شىعارعان ءپاتۋالاردىڭ ءجيى سىنعا ۇشىراۋى ءپاتۋا بولىمىندە وسى ازاماتتىڭ وتىرۋىنان ەكەنىن كوپ ادام بىلە بەرمەيدى. جالپى بۇل حابارعا السابەكوۆتى ەمەس، ءابساتتار دەربىسالىنىڭ ءوزىن شاقىرۋىڭ كەرەك ەدى. ويتكەنى مۋفتي دەگەن ءسوزدىڭ ءوزى دىننەن ءپاتۋا شىعارۋشى عۇلاما دەگەن ءسوز. ال باس مۋفتي دەگەن مۋفتيلەردىڭ كوسەمى عوي. وسىنى ءونبىر جىلدان بەرى ءابساتتار بىلمەي كەلە جاتقان جوق. ءبىز ءابساتتاردى جاڭا مەشىتتەردىڭ اشىلۋ سالتاناتىندا عانا كورىپ قالامىز. سالتاناتتا استىنا ات مىنگىزىپ، يىعىنا شاپان جاپقانعا ءمازبىز. سول راسىمدەردە كۇنى بۇگىنگە دەيىن «مەشىتتىڭ اشىلۋ سالتاناتىنا كەلگەنىڭ قانداي جاقسى بولدى، ەندى ءدىن عۇلاماسى رەتىندە مەشىتتەگى بۇگىنگى نامازدى دا ءوزىڭىز وتكىزىپ بەرىپ كەتىڭىز»-دەگەن جان بالاسى بولماپتى عوي. سودان سوڭ، بۇل ەلدەن نە ءۇمىت، نە قايىر... ءابساتتار ءدىن ماسەلەسىن كوتەرىپ ەل الدىنا شىعا المايدى. بۇگىنگى تاڭدا ەلدەگى ءدىننىڭ ۋشىعىپ تۇرعان پروبلەماسىنا ارالاسپاي ءجۇرۋىنىڭ ءوزى دە وسىدان. قازىرگى دىندەگى سانسىز اعىمداردى، ءدىني فاناتتار قيمىلىن، ەش ۋاقىتتا ۇكىمەت توقتاتا المايدى. ونى سول مەملەكەتتىڭ ۇستاناتىن ءدىنى، ءدىن زيالىلارى عانا توقتاتادى. ول ءۇشىن ءدىننىڭ باسشىسى ءدىنىن دە، ەلىن دە سۇيەتىن ناعىز پاتريوت، ۇلكەن ءدىني ءبىلىم يەسى بولۋى كەرەك. ونداي تولىققاندى ءبىلىمى بار ءدىن باسشى ءازىر ءبىزدىڭ ەلدىڭ ماڭدايىنا جازىلماي وتىر.
حابارداعى باستى اڭگىمە - جاڭادان قۇرىلعان ءدىني اگەنتتىك تۋرالى بولدى. مەنىڭ 07.03. 2011 جىلى جازىلعان «ەلباسىنا حات جازدىم، قۇلاعادار بول، جاماعات» دەگەن پروبلەمالىق ماقالام اراعا ءۇش كۇن سالىپ، «اباي.kz» پورتالىندا جارىق كورىپ، ودان ءبىراز باق كوشىرىپ باسىپ، ماقالا ەلباسى اتىنا جولدانعان بولاتىن. سول ماقالادا مىناداي ۇسىنىس-پىكىر ايتىلعان; «...جوعارىداعى كەلتىرىلگەن جاۋاپ حات ءدىني كوميتەت پەن ونىڭ بۇگىنگى تاڭداعى قىزمەت ىستەۋ قابىلەت دارەجەسىن كورسەتسە كەرەك. ءسىز وتكەن جىلى ءدىني اگەنتتىك اشۋ جونىندە وتە ورىندى ۇسىنىس ايتتىڭىز. بۇل ۇسىنىستى 2000 جىلى، قازىر وزگەرىپ كەتپەسە، ۇكىمەتتىڭ 06.05.2000 جىلعى ءدىني ۇيىمدارمەن بايلانىس جونىندەگى كەڭەس حاتشىلىعى ەرەجەسىندەگى «مەملەكەتتىك ساياساتتىڭ باسىم باعىتتارىن قالىپتاستىرۋ جونىندەگى ۇسىنىستار ازىرلەۋ تالابىن» باسشىلىققا الىپ، سول كەزدەگى كەڭەس حاتشىلىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ت.ساۋرانبەكوۆتىڭ اتىنان ءدىني اگەنتتىك اشۋ جونىندەگى بارلىق سمەتالىق شىعىندارىن جازباشا كورسەتىپ پرەزيدەنت اكىمشىلىگىنىڭ سول كەزەگى جەتەكشىسى س.قالمىرزاەۆتىڭ الدىنا شىعارعان بولاتىنبىز. بۇگىنگى ءدىني كوميتەتتە وتىرعاندار تىم بولماسا ءسىز ايتقان وسى ۇسىنىستى قولداپ كەتۋى كەرەك ەدى. ونداي قيمىل كورىنبەيدى. كوميتەتتەگىلەر ءبىر مينيسترلىكتىڭ قولتىعىندا تىعىلىپ الىپ كۇندەرىنىڭ وتكەنىنە ءماز. ال بىزگە بۇگىنگى تاڭدا ەل تاعدىرى ءۇشىن جۇمىس جاسايتىن ءدىني اگەنتتىك اۋاداي قاجەت. قازىر ەلىمىزدەگى تىرشىلىك انا سۇتىندەي اق، انا تىلەگىندەي تازا بولىپ تۇرعان جوق. ىشكى ءدىني اقۋال ەل ەگەمەندىگىن بارىنشا قاۋىپتى جاعدايعا اكەلىپ تىرەپ وتىر. بۇل جاعدايدى قازىر كىم جونگە سالا الادى، مۇنىمەن تۇپكىلىكتى كىم اينالىسۋى ءتيىس؟.. ەندىگى جەردە رەسپۋبليكا مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ قازىرگى بەتىمەن كەتكەن جايىنا، ەلباسى رەتىندە ءوزىڭىزدىڭ تىكەلەي ارالاسۋىڭىزعا تۋرا كەلەتىن سياقتى...
«توقال ەشكى ءمۇيىز سۇرايمىن دەپ ساقالىنان ايىرىلىپتى» دەمەكشى، كەزىندە ۇكىمەت ءدىني باسقارما جارعىسى تالاپتارىن بۇزا وتىرىپ، بۇل ءدىني ۇيىمعا ءدىنسىز ادامدى باسشى ەتىپ قويىپ، قازىر سونىڭ بارىنشا زاردابىن تارتىپ وتىر دەپ بىلەمىن. بۇعان قوسىمشا جوعارىدا ايتىپ كەتكەنىمىزدەي ءدال قازىر، شولاق ويلى ونشاقتى ءدىن دۇمشەلەرى تانىس-تامىرلارىن سالىپ ءوزىڭىزدىڭ ماڭىڭىزدى وراعىتىپ جۇرگەنىن دە كورىپ ءبىلىپ وتىرمىز. ءدىندى ساياساتقا اينالدىرعىسى كەلەتىن بۇل «بەلسەندىلەردىڭ» ەكى-ۇشەۋىنىڭ شەت ەلدەن قارجىلانىپ وتىرعانىن باق بەتتەرى كۇن قۇرعاتپاي ءسوز ەتۋدە. مەن بىلەتىن بۇل «بەلسەندىلەردىڭ» ىشىندە ءداستۇرلى يسلام ءدىنىنىڭ قامىن جان-تانىمەن ۇعىناتىن جان بايقالمايدى. ءبىرى قۇدايدان قورىقپاي، جاي عانا ءابساتتار قۇساپ اتاق قۋالاسا، ەكىنشىسى ءدىندى بيزنەس كوزىنە اينالدىرىپ، بايىعىسى كەلەتىن دىننەن مۇلدەم ساۋاتسىز مۇناپىقتار. ءدىن - اللانىڭ ءىسى، ساياسات - ادامنىڭ ءىسى. ساياسات - ساعات سايىن وزگەرۋى مۇمكىن، ءدىن - ماڭگىلىك. وسىلاردىڭ ارقاسىندا بۇرىن ءۇش جۇزگە، رۋعا بولىنسەك، ەندى ءتۇرلى ءدىن مەن اعىمعا بولىنە باستادىق. ءدىن مەن ساياساتتى قوسقىسى كەلىپ جۇرگەندەردىڭ بۇل ماقساتى ۇرەي تۋدىرادى. بۇل وتە قاتەرلى قادام، قوعامعا بۇلىك سالادى. مۇنداي قاۋىپ قاتەردى كورە بىلە تۇرا ءۇنسىز قالساق، اللا الدىندا دا، وتان الدىندا دا قىلمىس بولىپ سانالادى. بۇل رەتتە قازىرگى اراب ەلدەرىندە ورىن الىپ وتىرعان تولقۋلار مەن قابات كورشى قىرعىز، وزبەك ەلدەرىندە ورىن العان قاندى قىرعىنداردان دا ساباق الۋىمىز كەرەك».
وسى اشىق حات تۇرتكى بولىپ وي سالدى ما، الدە ەلدەگى ءدىني اقۋال ماجىبۇرلەدى مە، اراعا اي سالماي ەلباسى قول قويعان، مادەنيەت مينيسترلىگى قۇرامىنداعى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ءوز قىزمەتىن دارمەنسىز كورسەتىپ كەلگەن ءدىني كوميتەت تاراتىلىپ، ورىنىنا رەسپۋبليكالىق ءدىني اگەنتتىك قۇرىلعاندىعى تۋرالى جارلىعى جارىق كوردى. ۇزاماي جاڭا اگەنتتىك توراعالىعىنا قايرات لاما ءشارىپ مىرزانىڭ بەكىگەندىگىن ەستىدىك. كەش تە بولسا بۇل اگەنتتىكتىڭ قۇرىلۋى ەلدەگى ۋشىعىپ تۇرعان ءدىني اقۋالدىڭ سايابىرسۋىنا ناقتىلى ىقپال جاسايدى جانە كونستيتۋتسياداعى «ءدىن مەملەكەتتەن بولەك» دەگەن تۇجىرىم ورىنىنا «مەملەكەتتىڭ ءداستۇرلى ءدىنى - يسلام، الەمدىك دىندەر عانا مويىندالادى» دەگەن تۇجىرىم ەنگىزۋگە كۇش سالادى دەگەن ويدامىن. بۇلاي ەتپەگەن جاعدايدا ەلىمىزدەگى ەسەپسىز ءدىني اعىمدار مەن الەم مويىنداماعان جاڭا دىندەردەن قۇتىلۋعا جول جوق... مەن وسى پىكىرىمدى سەن جازعان حاباردا دا قاتاڭىراق ايتتىم. ول سوزدەرىمدى تولىق بەرەسىڭ بە، بەرمەيسىڭ بە، ول ءوز قولىڭداعى شارۋا. بىراق، حابارعا قاتىسىپ وتىرعان تولەۋ قاجى اقساقالدىڭ «حاباردىڭ جانى ەندى كىردى عوي، حاباردى باقتىبايدىڭ وسى اڭگىمەلەرىمەن تۇيىندەسەك» -دەگەن ءسوزى جادىڭدا بولعانىن قالار ەدىم. مەنىڭ سوڭعى ايتقان بۇل پىكىرىم جۇزەگە اسپاسا ءدىني اگەنتتىككە لاما ءشارىپ تۇگىلى كالام ءشارىپ اتىمەن كەلگەن ادام بولسا دا ەشتەڭە تىندىرى المايدى. مۇنى ايتىپ وتىرعانىم «ءبىر مەملەكەت -ءبىر ءدىن» دەپ كەلگەن بۇل ءىنىمىز دە قازىر العاشقى ەكپىنىنەن سايابىرسىپ قالعان سياقتى. ول ايتقان «قالىپتى يسلام» كونتسەپتسياسى دا كوپ ءۇمىت كۇتتىرىپ وتىرعان جوق. بۇعان قوسىپ ايتارىم قازىر ءدىني اگەنتتىك قۇرىلىمى وبلىستار مەن اۋدانداردا دا جاساقتالا باستادى. بايقايمىن، الىنىپ جاتقان كادرلاردىڭ كوپشىلىگى، ءدىن ءيسى مۇرىنىنا كىرمەيتىن، تاڭعى توعىزدان كەشكى التىعا دەيىن كەڭسەدە وتىرىپ جالاقى الۋدان اسپايتىن جاس شينەۋنيكتەر بولىپ بارادى. اگەنتتىككە الىنا باستاعان ونداي كادرلاردىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق. مەن مىسال كەلتىرەيىن، 2000 جىلى ءتورت جىل جابىلىپ قالىپ، ازەر اشىلعان ۇكىمەت جانىنداعى ءدىني ۇيىمدارمەن بايلانىس جونىندەگى حاتشىلىق بولىمىنە، اياق استىنان ت.ساۋرانبەكوۆتىڭ ورىنىنا ا.مۇقاشوۆ دەگەن ازامات ەلشىلىك قىزمەتتەن اۋىسىپ، باسشى بولىپ كەلدى. ماماندىعى - ەنەرگەتيكا جاعى ەكەن. ءدىني جۇمىسقا دايىندىعى جوق سول ازامات ءوز دارمەنسىزدىگىنىڭ «ارقاسىندا» ۇكىمەت جانىننان ازەر قۇرىلعان حاتشىلىقتى ءبىر مينيسترلىك قولتىعىندا جۇمىس جاسايتىن كوميتەت دارەجەسىنە دەيىن ءتۇسىردى. جاڭا قۇرىلىم ءوز كادرلارىن وسى بەتىمەن جاساقتاسا، وندا ءۇمىتتى ءىستىڭ ەرتەڭى بۋىلدىر. ءوزىڭ كوردىڭ عوي، حابارعا شاقىرىلعان الماتى قالالىق ءدىن ىستەرى دەپارتامەنتىنىڭ ديرەكتورى مىندەتىن اتقارۋشى جاسۇلان تاجىباەۆ جاڭا قۇرىلىم تۋرالى نە ايتىپ جارىتتى؟.. مەن ايتىپ وتىرعان وسى ماسەلەگە وراي حابارعا قاتىناسقان نۇر مۇباراك ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرورەكتورى، پروفەسسور ءشامشىدىن كەرىم مىرزا دا ءدىني وقۋ ورىنىن بىتىرگەن ءوز جاستارىن جاڭادان قۇرىلعان وسى اگەنتتىككە ۇسىنۋ، ەلىمىزدەگى جالعىز ءدىن عۇلاماسى، قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى راتبەك نىسانبايۇلى سياقتى ءدىن زيالىلارىن وزدەرىنە ساباق بەرۋگە شاقىرۋ تۋرالى جاندى ۇسىنىستار ايتۋ ورىنىنا، مۋفتياتتىڭ بۇگىنگى تاڭدا بەتىمەن كەتكەن جۇمىسىن قورعاشتاۋمەن شارشادى. مەن بۇلاردى ايتقاندا اگەنتتىك پەن ءدىني باسقارما جۇمىسىن جولعا قويىپ بەرەيىن دەپ وتىرعانىم جوق، كورگەنىمدى كورگەن قالپىندا جەتكىزىپ، بۇحاراعا وي سالعىم كەلىپ وتىر. جازىلعان حاباردىڭ باستى ماقساتى دا وسى ەمەس پە؟..
حابار بارىسىندا تىقپىشتالعان ءدىني اگەنتتىك جانىننان ۇيىمداستىرىلعان ۇگىت-ناسيحات توبىنىڭ جۇمىسى دا ماقتانىش رەتىندە كورسەتەتىن كورىنىس ەمەس. ءدىننىڭ نەگىزگى ناسيحات جۇمىسىن ۇيىمداستىرۋشى قاشان دا ءدىني باسقارما مەن ءدىني قىزمەتكەرلەر، ءدىندارلار، ءدىن زيالىلارى بولۋى ءتيىس. جاڭادان قۇرىلعان اگەنتتىكتىڭ ماكساتى بۇدان باسقاراق بولۋى كەرەك... سوندىقتان دا، حاباردى سالماقتى ەتىپ دايىنداۋعا قانشاما مۇمكىندىگىڭ بولعانمەن، جازىلعان حابارىڭ سولعىنداۋ شىقتى ما دەگەن ويدامىن...
نۇرتىلەۋ!
سەن حابار بارىسىندا مەنىڭ كەزىندە «ءدىن - اپيىن» حابارىن جۇرگىزگەنىمدى العا تارتتىڭ. راس ايتاسىڭ. بىراق ول حابار مەنەن دە بۇرىن بولعان. وسى جەردە «اپيىن» ءسوزىن كىم قالاي ۇعىندىرادى، كىم قالاي ۇعىنادى دەگەن پىكىردى اشا كەتكىم كەلىپ وتىر. اپيىن - از مولشەردە پايدالانسا، جانعا شيپا. ساۋىقتىرىپ، بويىڭا قۋات بەرەتىن تاپتىرماس ءدارى. كوپ مولشەردە پايدالانساڭ، ارينە، ۋلاندىرادى. ءدىن دە سانالى تۇردە سابىرمەن ۇستانساڭ پايداسى مول سارقىلماس رۋحاني قازىنا، ۇستاي بىلمەسەڭ - قاتەر. بۇگىنگى ءدىني ەكسترەميستەر مەن فاناتتار قيمىلى سونىڭ جارقىن كورىنىسى...
«ءدىن - اپيىن» حابارىنىڭ كەزىندە ماعان تاپسىرىلۋى، مەنى يماندىلىق جولىنا باستادى. ءدىننىڭ ەلگە دە، وزىمە دە كەرەك ەكەندىگىنە كوزىمدى جەتكىزدى. سودان قازاق ەفيرىنە ەڭ العاشقى ءدىني ناسيحات حابارىن مەن الىپ كەلدىم. العاشقى «ادەت عۇرىپتىڭ وزىعى بار، توزىعى بار» دەگەن تاقىرىپپەن دايىندالعان 55 مينۋتتىق حاباردى ەفيردەن وتكىزۋ ءۇشىن ورتالىق پارتيا كوميتەتىنەن سەگىز رەت تەكسەرۋ بولعانىن سەن بىلمەيسىڭ دە عوي. ايتىس ون ءۇش ايعا سوزىلدى. سەگىزىنشى رەت بولعان تەكسەرۋدە حاباردى ورتالىق كوميتەتتىڭ سول كەزدەگى حاتشىسى وزبەكالى جانىبەكوۆتىڭ ءوزى كورىپ، ەفيرگە قويۋعا ۇرىقسات بەرگەن بولاتىن. دايىندالعان حاباردىڭ بار كىناسى حابارعا باس مۋفتي راتبەك نىسانبايۇلىنىڭ قاتىسۋى ەدى. بۇدان سوڭ اپتا سايىن «يمان» حابارىن جۇرگىزۋگە كەڭشىلىك الدىق. قازاقستان مۇسىلماندارىنىڭ العاشقى قۇرىلتايىنان جارتى ساعاتتىق رەپورتاج بەردىم. قۇراننىڭ 114 سۇرەسى تۋرالى 114 ناسيحات حابارىن ۇيىمداستىردىم. 1996 جىلى قازاق جۋرناليستەرى اراسىندا تۇڭعىش قاجىلىققا بارىپ، ساپار بارىسىندا «سالەم، مەككە!» دەگەن تاقىرىپپەن التى سەريالى ۆيديوفيلم ءتۇسىرىپ، ەفيردەن كورسەتتىم. قازىر وسى حابارلاردىڭ كوشىرمەسى مەنىڭ جەكە مۇراعاتىمدا ءوز ىزدەۋشىسىن كۇتىپ ساقتاۋلى تۇر...
ءسوز سوڭىندا ايتارىم، «قازاقستان» تەلەارناسى بۇگىنگى ەل كولەمىندە جۇمىس جاساپ جاتقان بارلىق تەلەارنالاردىڭ اكەسى مەن شەشەسى. قازاقستاندىق تەلەارنا جۇيەسىنىڭ نەگىزى. مەن سونى ماقتان تۇتامىن. «قازاقستان» ءوزىم قۇرمەت تۇتاتىن، ءوزىم قىزمەت ىستەگەن مەملەكەتتىك قارا شاڭىراق. سول قاراشاڭىراقتا ابىرويلى قىزمەت اتقارىپ كەلە جاتقان وزىڭە ارنايى جازعان بۇل حاتىمنىڭ قىسقاشا بايانى ءدىن ماسەلەسىنە قاتىستى تاقىرىپ كوتەرىپ، ءدىني حابار دايىندايتىن تەلەجۋرناليستەرگە وي ءتۇسسىن، ساباق بولسىن دەگەنگە سايادى...
اللا الداعى ۋاقىتتا دا ابرويىڭدى ەسەلەي بەرسىن!
سالەممەن، قاشاندا جۇمىسىڭا ساتتىلىك تىلەۋشى ارىپتەسىڭ، تەلەجۋرناليست باقتىباي اينابەكوۆ
21.08.2011 جىل
"اباي-اقپارات"
