جورج س.كلەيسون. بايلىق كىلتى. بابىلداعى ەڭ باقىتتى ادام (جالعاسى)
بايلىق كىلتى
قابىسقان امياندى قامپايتۋ جولى
نەمەسە
ەجەلگى بابىلداعى ەڭ باي ادام
اڭىز-شىنى ارالاس
بۇل كىتاپتى اربىر ميلليونەر وقىپ شىققان
بابىلداعى ەڭ باقىتتى ادام
كەرۋەننىڭ باسىندا بابىلدىق ساۋداگەرلەر قاحانى شاررۋ نادا جەلىپ كەلەدى. ول جاراسىمدى كيىنگەندى ۇناتادى، سوندىقتان دا ۇستىندەگىسى - كوزدىڭ جاۋىن الار ادەمى دە ىڭعايلى كيىم. ول اسەم جىلقىنى جانىنداي جاقسى كورەتىندىكتەن دە، استىنداعىسى - سۇلىكتەي جىلتىراعان اراپ سايگۇلىك. وعان قاراعان ادام، ونىڭ سونشالىقتى ەگدە تارتقان كىسى ەكەنىنە سەنبەس ەدى. سونداي-اق، ونى مازالاعان ويدى دا بايقاماس.
شامنان (داماسك) باستاۋ تارتقان ساياحات ءشول دالا ارقىلى سونداي ۇزاق ءارى ازاپتى بولار ما! بىراق ونى مازالاعان جول ەمەس ەدى. اراپتىڭ جابايى تايپالارى كەرۋەنگە باس سالىپ، تەگىن بايلىقتى تالاۋى دا، ونى ۇرەيلەندىرىپ كەلە جاتقان جوق، ونىڭ اتتى كۇزەتى سونداي مىعىم بولاتىن.
بايلىق كىلتى
قابىسقان امياندى قامپايتۋ جولى
نەمەسە
ەجەلگى بابىلداعى ەڭ باي ادام
اڭىز-شىنى ارالاس
بۇل كىتاپتى اربىر ميلليونەر وقىپ شىققان
بابىلداعى ەڭ باقىتتى ادام
كەرۋەننىڭ باسىندا بابىلدىق ساۋداگەرلەر قاحانى شاررۋ نادا جەلىپ كەلەدى. ول جاراسىمدى كيىنگەندى ۇناتادى، سوندىقتان دا ۇستىندەگىسى - كوزدىڭ جاۋىن الار ادەمى دە ىڭعايلى كيىم. ول اسەم جىلقىنى جانىنداي جاقسى كورەتىندىكتەن دە، استىنداعىسى - سۇلىكتەي جىلتىراعان اراپ سايگۇلىك. وعان قاراعان ادام، ونىڭ سونشالىقتى ەگدە تارتقان كىسى ەكەنىنە سەنبەس ەدى. سونداي-اق، ونى مازالاعان ويدى دا بايقاماس.
شامنان (داماسك) باستاۋ تارتقان ساياحات ءشول دالا ارقىلى سونداي ۇزاق ءارى ازاپتى بولار ما! بىراق ونى مازالاعان جول ەمەس ەدى. اراپتىڭ جابايى تايپالارى كەرۋەنگە باس سالىپ، تەگىن بايلىقتى تالاۋى دا، ونى ۇرەيلەندىرىپ كەلە جاتقان جوق، ونىڭ اتتى كۇزەتى سونداي مىعىم بولاتىن.
ونى مازالاعان نارسە - شامنان ەرتىپ كەلە جاتقان جانىنداعى بوزبالانىڭ جايى ەدى. ول - الدىندا تولەنبەستەي قارىزدار بۇرىنعى سەرىكتەسى ارات قۇلانىڭ نەمەرەسى حادان قۇلا. شاررۋ نادا سەرىكتەسىنىڭ نەمەرەسىنە قامقور بولۋدى وزىنە مىندەت سانايدى، بىراق نەعۇرلىم كوپ ويلاعان سايىن، ول مىندەتى كۇردەلى بولا ءتۇستى. ويتكەنى، ماسەلە بوزبالانىڭ وزىندە بولىپ تۇر.
جاس جىگىتتىڭ جۇزىگى مەن سىرعاسىنا قاراپ ول ىشىنەن بىلاي ويلادى: «ول اشەكەي جىگىتتىڭ ءسانى دەپ ويلاعانىمەن، كەلبەتى اتاسىنىڭ ەرىكتى جۇزىنەن اۋمايدى ەكەن. بىراق اتاسى مىناداي جارقىن كيىمگە اۋەس ەمەس ەدى. ءيا، مۇرادان قالعان بايلىقتى پىشىراتقان اكەسىنىڭ قيراندى ومىرىنەن قۇتقارىپ، دەربەس عۇمىرىن باستاۋعا باعىتتاۋ ءۇشىن مۇنى ەرتىپ العان ءوزىم ەدىم، نە بولار ەكەن؟».
حادان قۇلا ۇنسىزدىكتى بۇزىپ، ءسوز باستادى:
- سەن نەگە ىلعي ءوزىڭدى ازاپقا سالىپ، ءشول دالامەن كەرۋەن تارتاسىڭ؟ نەلىكتەن ءومىردىڭ راحاتىن كورۋگە قۇلقىڭ جوق؟
- ءومىردىڭ راحاتى دەيسىڭ بە؟ - شاررۋ نادا كۇلىمسىرەپ، قايىرا سۇرادى.
- ال، سەن مەنىڭ ورنىمدا بولساڭ، ومىردەن قالاي راحاتتانار ەدىڭ؟
- ەگەر مەن سەن سەكىلدى الپاۋىت بولسام، حانزادا سياقتى عۇمىر كەشەر ەدىم. مي قايناتقان ءشول دالانى كەزۋدى ويلاماس ەدىم. شەكەل بىتكەن ءاميانىما قالاي تەز كەلسە، سولاي تەز جۇمسار ەدىم. ۇستىمە ەڭ قىمبات كيىم كيىپ، ەڭ سيرەك اشەكەي تاعىنار ەدىم. وسىنداي ءومىردى مەن قۋانا سۇرەر ەدىم.
ەكەۋى دە ءماز بولىستى.
- سەنىڭ اتاڭ اشەكەي تاعىنعان جان ەمەس،- دەپ شاررۋ نادا تۋراسىن ايتتى دا، ءازىل ىڭعايعا كوشتى.
- ال، سەن جۇمىسقا ۋاقىتتى قايدان ىزدەمەكسىڭ؟
- جۇمىس دەگەن قۇلدىكى عوي،- دەدى حادان قۇلا. شاررۋ نادا ەرنىن تىستەلەدى دە، ەشتەڭە دەي قويمادى.
ول ۇندەمەستەن توبەنىڭ باسىنا شىققانشا جۇرە بەردى. توبە باسىندا ول ايعىرىنىڭ تىزگىنىن تارتىپ، سوزىلىپ جاتقان ويپاتتى نۇسقادى:
- انا ويپاتتى قارا. اناۋ، ارىرەكتە كورىنگەن بابىلدىڭ بەكىنىسى. ەڭ بيىك عيمارات - ۆاالا ءتاۋحاناسى. كوزىڭ وتكىر بولسا، سەن ءتىپتى، ونىڭ شاتىرىنداعى ماڭگى الاۋدى دا كورە الاسىڭ.
- بابىل... الەمدەگى ەڭ باي سول قالانى كورۋدى اڭساعان ەدىم، - دەدى حادان قۇلا.
- مەنىڭ اتاما بايلىق قونعان بابىل عوي. ول ءتىرى بولعاندا، ءبىزدىڭ اۋلەتىمىزدە وسىنشا سور بولماس ەدى.
- ولگەندەر رۋحىنا شەكتەۋلى ۋاقىتتان تىس تىرىلەردى ارالاۋعا بولمايدى. اكەڭ ەكەۋىڭ ولسىز دا ءوز ىستەرىڭدى جونگە سالۋعا بولار ەدى.
- وكىنىشكە وراي، وندا دا، مەندە دە ول ىسكە قاجەت قابىلەت بولماي تۇر عوي. اكەم ەكەۋمىز قولىمىزعا التىن شەكەل تارتاتىنداي قۇپيانى بىلمەيمىز.
شاررۋ نادا جاۋاپ بەرمەستەن، ايعىرىن تەبىنىپ قالدى دا، تومەن قاراي جەلىپ كەتتى. ونىڭ سوڭىنان تۇيدەكتەگەن شاڭدى كوتەرىپ، كەرۋەن ىلەستى. ءبىرازدان سوڭ كەرۋەن سۋارمالى القاپ ارقىلى بارىپ، وڭ تۇسقا بۇرىلاتىن پاتشا جولىنا ءتۇستى.
شاررۋ نادانىڭ نازارىن جەر جىرتقان ەكى قارت اۋداردى. ولاردىڭ ءجۇزى بۇعان تانىس بولىپ كورىندى. تاڭ قالارلىق جايت! قىرىق جىل وتكەسىن دە سولاردى كورۋ قىزىق ەكەن. بۇعان ولاردىڭ سول كىسىلەر ەكەنىن اينىتپاي تانىتاتىنداي الدەبىر تۇيسىگى جاردەمدەستى. ولاردىڭ ءبىرى سوقانىڭ تۇتقاسىن جاي عانا ۇستاپ تۇر. ەكىنشىسى وگىزدەردى كۇيبەڭدەپ تاياقتاپ ءجۇر.
قىرىق جىل بۇرىن ول وسى ادامداردى وسىلايشا كورىپ ەدى. سول كەزدە ولاردىڭ ورنىن باسۋعا ءازىر بولاتىن. سودان بەرى قالايشا ءبارى وزگەرىپ كەتتى دەسەڭشى! ول شام قالاسىنان الىنعان قىمبات تاۋار ارتىلعان تاڭداۋلى تۇيەلەر مەن ەسەكتەردەن قۇرالعان كەرۋەنگە ماقتانىشپەن كوز سالدى. ويتكەنى، مۇنىڭ ءبارى ونىڭ بايلىعىنىڭ از عانا بولشەگى بولاتىن.
ول شارۋالاردى نۇسقادى دا بىلاي دەدى:
- قىرىق جىل بۇرىنعى جەردى ءالى ءدال سولاي جىرتىپ ءجۇر.
- نەگە ولاردى قىرىق جىل بۇرىنعى شارۋالار دەپ ويلايسىڭ؟
- مەن ولاردى بۇرىن دا وسى جەردە كورگەم.
ونىڭ باسىنا سول كەزدەگى كورىنىستەر بىرتىندەپ كەلە باستادى. بۇل نەگە وتكەن شاقتى جەرلەپ، وسى شاقپەن عۇمىر كەشە المايدى؟ كوز الدىنا ارات قۇلانىڭ جىميعان ءتۇرى كەلدى. وزىنە ىلەسىپ كەلە جاتقان بوزبالاعا ويى قايتا ويىستى. مىنا ءبىر جەڭىل بايلىققا ۇمتىلعان بوزبالا مەن ونىڭ باعالى اشەكەيگە قور بولعان ساۋساقتارىنا بۇل قالاي قول ۇشىن بەرەر ەكەن؟ ول ەڭبەككە دايىن ادامعا كەز كەلگەن جۇمىس تاۋىپ بەرەر ەدى، ال ەڭبەكتىڭ باسقاعا عانا ارنالعانىن پايىمدايتىن پەندەنى قايتپەك؟ قالاي بولعاندا دا، ارات قۇلانىڭ قۇرمەتىنە بىردەڭە ىستەۋى كەرەك قوي. ول ەكەۋى كەز كەلگەن ءىستى سوڭىنا جەتكىزۋگە داعدىلانعان ەدى-اۋ.
كەنەت ونىڭ باسىنا الدەبىر جوسپار سۇلباسى كەلە قالدى. ارينە، ونى تياناقتى جوسپار دەۋگە كەلمەس. بۇل جوسپار ونىڭ جانۇياسى مەن ءوزىنىڭ ابىرويىن سوققىعا تىگەتىندەي، ءارى قاتال، ءارى اۋىر. بىراق شاررۋ نادا ءاردايىم دا شەشىمدى تەز قابىلدايتىن، بۇل جولى دا سولاي شەشۋدى ۇيعاردى.
- اتاڭمەن ەكەۋمىزدىڭ پايدالى ءىسىمىزدى قالاي باستاعانىمىز جايلى تىڭداعىڭ كەلمەي مە؟
- التىن شەكەلدى قالاي تابۋ جايلى بولسا، اڭگىمەنى سودان باستامايسىڭ با؟ - دەدى بوزبالا.
بوزبالانىڭ ەسكەرتپەسىنە قۇلاق اسپاعان كۇيى شاررۋ نادا ءسوزىن جالعادى:
- اناۋ شارۋالاردان باستايىن. ول كەزدە مەن سەنەن ۇلكەن ەمەس ەدىم. قۇلدار توبىرى وسى ماڭعا جەتكەندە، ماعان شىنجىرلانعان مەگيددو شارۋا وسى جەر جىرتۋشىلاردى كەكەتىپ، بىلاي دەدى: «انا جالقاۋلارعا قاراڭدار. جەردى تەرەڭىرەك جىرتۋدىڭ ورنىنا مىنالار تىرنالاپ قانا ءجۇر. ال اناۋىسى، ءتىپتى، وگىزدەردى اتىزعا ايداي الماۋدا. جەر جىرتا الماسا، بۇلاردا قانداي ەگىن بولار ەكەن؟»
- سەن نەمەنە، مەگيددو وزىڭە شىنجىرلانعان دەدىڭ بە؟ - قايران قالا سۇرادى حادان قۇلا.
- ءيا، موينىمىزدا شىنجىرعا بايلاسقان قولا قارعى بولاتىن. ونىڭ قاتارىندا قوي ۇرلاۋمەن اينالىساتىن زابادو كەلەدى. ونىمەن حاررۋندا تانىسقام. قۇلدار تىزبەگىنىڭ سوڭىندا قاراقشى بايلانعان، ول ءوز ەسىمىن ايتپاعاسىن سولاي اتاپ كەتتىك. كەۋدەسىندە ورىلگەن قوس جىلاندى كورگەن بىزدەر ونى اۋەلدە تەڭىزشى دەپ ويلادىق. قۇلداردىڭ سابى وسىلاي ءبىر بىرىنە شىنجىرلانعان تورتتىكتەن تۇردى.
- سەندەردى نەمەنە، قۇلدارشا شىنجىرلادى ما؟ - حادان قۇلا سەنىمسىز سۇرادى.
- ساعان اتاڭ مەنىڭ ءبىر كەزدە قۇل بولعانىمدى ايتپادى ما؟
- ول سەن تۋرالى ءجيى اڭگىمەلەيتىن، بىراق بۇل جونىندە ايتقان ەمەس.
- وعان ناعىز قۇپيا سىرلارىمدى سەنىپ اقتاراتىنمىن. ساعان دا سەنۋگە بولاتىن سىقىلدى. الدە، مەن قاتەلەسىپ تۇرمىن با؟ - شاررۋ نادا بوزبالاعا قادالا قارادى.
- سەن مەنىڭ ءتىس جارمايتىنىما سەنۋىڭە بولادى. مەنىڭ بىراق مىنا سىرىڭنان ەسىم تانىپ تۇر. ال اڭگىمەلەشى، قالاي قۇل بولدىڭ؟
- قۇلدىقتان اركىم دە قاشىپ قۇتىلماۋى مۇمكىن، - شاررۋ نادا يىعىن قيقاڭ ەتكىزدى. - مەنى وتقا سالعان ويىنحانا مەن ارپا سىرا عوي. ءبارى دە مەنىڭ باۋىرىمنان باستالدى. ءبىر توبەلەستە ول جولداسىن ءولتىرىپ الدى. باۋىرىمدى سوت پەن ءولىم جازاسىنان قۇتقارۋ ءۇشىن اكەم مەنى ولگەن كىسىنىڭ جەسىرىنە كەپىلگە بەردى. بىراق ول مەنى كەرى قايتارۋ ءۇشىن جەتكىلىكتى كۇمىس باقىر تابا المادى دا، جەسىر ايەل مەنى ەرەگەسىپ، قۇل بازارىنا سالىپ جىبەردى.
- قانداي ابىرويسىزدىق، قانداي ادىلەتسىزدىك ەدى! - حادان قۇلا قىنجىلا ايقاي سالدى. - سوندا قۇلدىقتان قالاي بوسادىڭ؟
- وعان اسىقپا، سوڭىرا ايتامىن. ونان دا ساعان ودان ءارى نە بولعانىن اڭگىمەلەيىن. ءبىز شارۋالارعا قاتارلاسا كەلگەندە، ولار بىزگە باقىرايا قاراپ قالدى. ولاردىڭ ءبىرى جۇلما-جۇلما قالپاعىن شەشتى دە، باسىن ءيىپ، ايقايلادى: «بابىلعا قوش كەلدىڭدەر، پاتشا مەيماندارى. پاتشا اعزام سەندەرگە كىرپىش پەن پياز سورپانى ازىرلەپ، بەكىنىستە كۇتۋدە».
قاراقشى وعان جىندانا ايقايلاپ، اقىرى بالاعاتتاسىپ كەتتى.
«پاتشانىڭ بەكىنىستە كۇتۋىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟» - دەپ سۇرادىم.
«ارقاڭ سوگىلگەنشە بەكىنىسكە كىرپىش تاسۋعا اكەلە جاتىر. وعان جەتكىزبەي، ۇرعىلاپ ءولتىرۋى دە مۇمكىن. ال، مەنى ۇرۋعا باتىلدارى جەتپەس. مەن ءبارىن دە قىرىپ تاستايمىن ءالى».
وسى جەردە مەگيددو ارالاستى: «قوجايىنعا ءوزىن تىڭدايتىن ءارى ەڭبەكقور قۇلدى ساباپ نە كەرەك؟ ەڭبەكشىل قۇلداردى قوجايىندار جامان كورمەيدى، ولارعا دۇرىس قارايدى».
«كىم بارىن سالىپ جۇمىس ىستەگىسى كەلەدى؟ - اڭگىمەگە زابادو ارالاستى.- انا ديحاندارعا قارا. ولار ارقالارىن بوسقا بۇكىرەيتپەس. نە بولسا دا، كورىپ الدىق».
«جالقاۋلىقپەن قارىن تويدىرمايسىڭ، - مەگيددو قارسىلىعىن ءبىلدىردى.
- ەگەر كۇنىگە تيەسىلى جەردى جىرتساڭ، كەز كەلگەن قوجايىن ونى باعالار. ال، ونىڭ جارتىسىن جىرتساڭ، دەمەك، جالقاۋ بولعانىڭ. ءوز باسىم ەرىنبەس ەدىم. ەڭبەكتى جاقسى كورەمىن، اسىرەسە، جاقسى ىستەلەتىن جۇمىستى. ەڭبەك - ەڭ قايىرىمدى دوس. ول ماعان ءبارىن دە بەردى - جەردى، سيىردى، استىقتى».
«قايدا، ەندى سونىڭ ءبارى؟ - زابادو كەكەتە سۇرادى. - دۇرىسى، قۋلىقپەن ءبارىن دە بوسقا العان ءجون. سەن ءالى كورەسىڭ زابادو نە ىستەيتىنىن، ءبارىمىزدى بەكىنىسكە ايداعاندا. ءوزىم شەلەكپەن سۋ تاسىپ، جەڭىلدەۋ بىردەڭە ىستەرمىن، ال سەن ەڭبەكقورسىڭ عوي، ارقاڭدى كىرپىشكە توساسىڭ، وندا». - دەدى دە ول قارقىلداپ كۇلدى.
سول ءتۇنى مەنىڭ جانىم تۇرشىكتى. ۇيقىم كەلمەدى، جۇرت ۇيقىعا باس قويعاندا، مەن گودوزو ايداۋىلعا جاقىندادىم. ول اميانىڭمەن بىرگە ءوزىڭدى باۋىزداپ سالار قانىشەر اراپتاردىڭ بىرىنەن ەدى.
«گودوزو، ايتشى،- دەپ سىبىرلادىم.- بابىلعا جەتكەندە، ءبىزدى بەكىنىس سالۋعا ساتپاق پا؟»
«مەن قايدان بىلەيىن؟» - دەدى سابىرلى قالىپپەن.
«نەگە تۇسىنبەيسىڭ؟ - دەدىم جالىنىشتى تۇرمەن. - مەن - جاسپىن. دۇرىس ءومىر سۇرگىم كەلەدى. جۇمىستان زورىعىپ نە تەپكىنىڭ استىندا ولگىم كەلمەيدى. قايىرىمدى قوجايىن قولىنا ءتۇسۋدىڭ از دا بولسا مۇمكىندىگى بار ما؟»
«مەن ساعان بىردەڭە ايتايىن،- دەدى ول سىبىرلاپ.- سەن جاقسى جىگىتسىڭ. گودوزونى ازاپقا سالعان جوقسىڭ. شاماسى، اۋەلى ءبىز قۇل بازارعا باراتىن بولارمىز. ەندى تىڭداپ ال. الارماندار كەلگەندە، سەن ءوزىڭنىڭ جاقسى جۇمىسكەر ەكەنىڭدى، قايىرىمدى قوجايىنعا قىزمەت ەتۋدى قالايتىنىڭدى ايتا بەر. قايتكەندە دە، ءوزىڭدى بىرەۋدىڭ ساتىپ الۋىنا قام جاسا. ەگەر ساتىپ الماسا، وندا كەلەسى كۇنى كىرپىش تاسۋعا تۇسەسىڭ. ول وتە اۋىر جۇمىس».
ول جونىنە كەتكەندە، مەن جىلى قۇمعا شالقامنان جاتا كەتىپ، جۇلدىزدارعا قارادىم دا، ەرتەڭگى جۇمىس تۋرالى ويعا باتتىم.
جالعاسى بار
«اباي-اقپارات»
