سەن قۇراننان جاراتىلدىڭ،  قۇران – ءوزىڭ!                                                                      

                                                  «ءسوز پاتشاسى – قۇران. «بول!»سونىڭ ىشىندە»

                                                                                                                   اياننان. (قۇران تىلىمەن جازىلعان ءىلىم)                                

بيسميللاي راحماني راحيم

اسسالامۋ ۋا الەيكۋم، ءىلىم – عايىپتان. مەن عايىپتان وزىمە قۇران تىلىندە تۇسكەن بۇل ءىلىمدى ءوز تۇسىنىگىممەن وقىرمانعا جەتكىزگىم كەلىپ وتىر. نەسىن جاسىرامىز، قازىرگى قوعام ادامدارىنىڭ كوپشىلىگى زامان اعىمىمەن وزدەرىن دىننەن الشاقتاتىپ العان. ونداي جاندارعا ءدىن تۋرالى، قۇران تىلىمەن (!) ءسوز ايتىپ ءتۇسىندىرۋ وڭاي شارۋا ەمەس. ال قۇران مەن ادەبيەت جايلى كۇردەلى تاقىرىپتا ءسوز باستاۋ ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى.

ءدىننىڭ جولى ءارى نازىك، ءارى كۇردەلى دۇنيە. ءدىن تۋرالى ايتقاندا – قۇران قاعيدالارىنان ەش اۋىتقۋعا بولمايدى. ويتكەنى، قۇران جاندى دۇنيە جانە ول ادامعا تاۋەلدى ەمەس، ادام قۇرانعا تاۋەلدى. «قۇراننىڭ ادام بالاسىنا اسەرى بار ما، ايات دەگەن نە، سونى بىلدىرەتىن، ايات ىشتەن بە، نە سىرتتان كەلەتىن دۇنيە مە، ءيا سەن سونىمەن قۇرالىپ تۇرسىڭ با؟» - دەگەن ساۋال قازىر اركىمنىڭ-اق كوكەيىندە. مەن بۇل ماقالادا سونى ىلىممەن كورسەتۋدى ماقسات تۇتتىم. تاعى ءبىر ەسكەرتىلەر ەرەكشەلىك، ءىلىمشى ءدىن تۋرالى اڭگىمە جازعاندا ونى دەڭگەيىنە قاراي ءتىرى قۇران ءوزى جەتەگىنە الاتىندىعىن دا الدىن الا ەسكەرتەمىن. مىنە، قازىر دە سولاي بولىپ وتىر.  بۇل – ەرەكشەلىك. ماقالامىزدى باستاۋعا  «مۋمينۋن» سۇرەسىنىڭ; «شىنىندا ءبىز ادامدى بالشىقتىڭ ماڭىزىنان جاراتتىق»- دەگەن اياتى ءتۇستى. ەندى وسى ايات ارى قاراي ءبىزدىڭ ايتپاق ويىمىزدى قالاي جەتەلەر ەكەن؟

دۇنيەدە كىتاپ جەتەدى. وسى كىتاپتار قاتارىنا قوسىپ قۇراندى «قۇران - ادەبيەت» دەپ ايتۋعا بولا ما؟ شىنىندا، قۇران ءسوزى ادەبي جاي ءتىل مە؟ ءبارىمىز بىلەمىز – قۇران قۇدايدىڭ ءسوزى. قۇداي ماڭگىلىك ءتىرى بولعان سوڭ، ونىڭ ءسوزى دە ماڭگى ءتىرى. مىنا كەلگەن ايات العاشقى ءسوزدى نەدەن باستادى؟ اللا تاعالا  ادامدى توپىراقتان جاراتقانىنان باستادى. ونداي بولسا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي، وسى اياتتا كىتاپ ماسەلەسىندە، قۇران تۋرالى اڭگىمە ايتقان بولسا، جەتكىزگەن اياتىندا; «ەي، بۇرىن جاراتىلعان پاندە» دەيتىن ەدى. «ەي، جاراتىلعان پاندە نەمەسە بۇرىن جاراتىلعان پاندە» دەيتىن ەدى قۇراندى ايتپاس بۇرىن. دەمەك، اللا تاعالا ءوزىن ايتپاس بۇرىن، اياتتا ادامدى نەدەن جاراتقانىن ايتىپ جاتقان بولسا، وندا ءبىز قايدا كىرىپ تۇرمىز. قۇرانعا كىرىپ تۇرمىز. قۇران ادامنىڭ نەدەن جاراتىلعانىن ايتۋدا. ەندى وسى سوزگە ءمان بەرەلىك. قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي بىزگە بۇل اياتتا، وزىنەن بۇرىن الدىنا اياتتى قويىپ، سوسىن ادامدى ايتىپ تۇر. ونداي بولسا، قۇران ادەبيەت ەمەس، جاي كىتاپ تا ەمەس! ەندى «جىن» سۇرەسىنەن كەلگەن مىنا اياتتى قابىل الايىق; «(اللا بۇيىردى); ەگەر ولار (جىندار مەن ادامدار) دۇرىس جول ۇستانعان بولسا، ولارعا مول سۋ ءناسىپ ەتەمىز».

اللا تاعالا الدىمەن ; «سەنى مەن توپىراقتان جاسادىم» دەدى. اللا ادامدى قۇراننان كەيىن جاراتقانىن، ونى ءوز سوزىنەن كەيىن جاراتقانىن دالەدەپ ايتۋمەن بىرگە، وسى جاراتىلىستىڭ ىشىندە قۇراندى ادام مەن جىنعا بۇيىرعانىن ەسەپتەپ ايتتى. «ولارعا مول سۋ ءناسىپ ەتەمىز» دەيدى. نە دەپ سەن باسىڭدى كوتەرىپ كەلە جاتىرسىڭ؟  اللا تاعالا; «ەي، بۇرىن جاراتىلعان، مەن ساعان بۇنى كەيىننەن بەردىم» دەپ ايتىپ جاتقان جوق قوي. «بۇيىردىم، بۇيىرىلدى ولارعا» دەيدى. ونداي بولسا قۇدىرەتتى كۇشتى قۇداي، ادامدى قۇراننىڭ ىشىندە جاراتقانىن ايتا تۇرىپ، ادامعا وسى قۇران بۇيىرعانىن، اللا ءوزىنىڭ ءسوزىن ادامعا بۇيىرتقانىن ايتۋدا. مۇنداي جاعدايدا ادام شەكتەن شىعا ما؟ شەكتەن شىعا المايدى. وسى سوزبەن قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي ادامدى سۇيىسپەنشىلىكپەن جاراتقاندىعى سونشالىق، ءوزىنىڭ وسى ءسوزىنىڭ ىشىندە باقىت تا مول بولاتىندىعىن ادام مەن جىنعا سەنىممەن ايتۋدا. وسى جەردە «قۇران ادەبيەت پە، قۇراندى وقۋ كەرەك پە؟» دەگەن سۇراق قويىلۋ مۇمكىن بە؟ جوق. ىلىمدە ونداي ابەس سۇراق قويىلمايدى. ەگەردە اللا سەنى قۇراننىڭ ىشىندە جاراتقان بولسا، بۇل اياتتا قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي ءوزىن الدىعا قويىپ جاتىر. سەنىڭ جاراتىلعانىڭدى، بىراق وسى سوزبەن سەنىڭ ادام بولاتىندىعىڭدى قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي جەتكىزۋدە. «ءىلىم نە؟» دەگەن ادامعا بەرەر جاۋاپتى مەڭزەپ ءتۇسىندىرىپ جاتىر. اياتتىڭ ادامعا قانداي جاقىندىعى بار. «ايات ادامعا سىرتتان كەلە مە، الدە سەنىڭ ىشىڭنەن بە؟ ءيا، سەن سونىمەن جاراتىلعانسىڭ با؟» دەگەن ءۇش دۇركىن ماسەلەنى قاتار كورسەتىپ تۇر. بۇل «قۇراندى تەك جاتتاۋ كەرەك، ول ماعان سىرتتان كەلەتىن كومەك نەمەسە ىشتە تۇرعان دۇنيە» دەپ قاتەلەسىپ جۇرگەندەرگە دە جاۋاپ. «سەن قاي كەزدە تۇزەلەسىڭ، سول اياتتان قۇرالعانىڭدى مويىنداساڭ عانا» دەگەن ءسوز.

ەندى كەزەكپەن تۇسكەن «راعىد» سۇرەسىنىڭ  مىنا اياتىنا قۇلاق اسالىق. ايات «قۇران – ادەبيەت پە؟» دەگەن سۇراققا جاۋاپ بەرەدى. نە بولماسا وسى ماسەلەدە سالىستىرمالى تۇردە وتە ۇلكەن ءىلىم تۇسىرەدى. «اللا قالاعان ادامىنىڭ ريزىعىن مولىقتىرىپ تا، تارىقتىرىپ تا قويادى. ولار (مۇشىرىكتەر) دۇنيە تىرشىلىگىنە ءماز بولىپ ءجۇر. دۇنيە تىرشىلىگى دەگەنىڭ اقىرەتتەگىگە قاراعاندا از كۇندىك قانا كۇن كورىس». كاپىرلەر; «راببىڭنان وعان (مۇحاممەد پايعامبارعا ) نەگە مۇعجيزا تۇسپەيدى؟» دەيدى. (ەي، مۇحاممەد!). «شىنىندا، اللا كىمدى قالاسا سونى اداستىرادى، وزىنە (شىن) بەرىلگەندى تۋرا جولعا سالادى» دە».

اللا تاعالا نە دەدى; «ەي، قۇل، مەن سەنى توپىراقتان جاراتتىم، دەپ، اللا ءوزى بۇرىننان بار ەكەندىگىن  ايتىپ، ءبىر ءوزى، ءبىر تال عانا ەكەندىگىن بۇل اياتتا تاعى قايتالاپ وتىر. ءوزى جالعىز بولعان سوڭ، سەنى ادام قىلىپ توپىراقتان جاراتقانىن ەسكەرتەدى. سەنىڭ جاراتىلىسىڭا ءتان اللا ءالى دە ساعان ءسوزىنىڭ بار ەكەندىگىن، سەن سول اللا; «بول!» دەگەن سوڭ جاراتىلعانىڭدى ۇعىندىرۋ مەن وسى اياتتىڭ ىشىنەن ادام بولىپ جاراتىلعانىڭدى كورسەتۋدە.

قۇران - ادەبيەت ەمەس. بۇل جەردە اللا تاعالا «بۇل اياتتى جاتتا» دەپ تۇرعان جوق. ساعان وسى اياتتىڭ ىشىندە تۇرعانىڭدى كورسەتسە، ەكىنشىدەن سەنىڭ عانا ەمەس، جىنعا دا بۇل قۋانىشتى حاباردى ايتۋدا. «ەگەردە وسى ايتقاندى ۇعىپ، تازا جولدا جۇرەسىڭدەر» دەيدى. بۇل سوزىمەن اللا تاعالا كۇمان تۋماس ءۇشىن، سەنىڭ اياتتان جاراتىلعانىڭدى جانە اللانىڭ ءوز سوزىنەن جاراتىلعانىڭا كۇماندى بولماس ءۇشىن، سوعان سەنبەيتىندەر مەن سەنەتىندەردىڭ كىم ەكەندىگىن ايقىنداپ بەرۋدە. قۇران – ول كەيبىر ءبىلىمسىز عالىمدار جازىپ جۇرگەندەي; «ارابتىڭ ادەبي كىتابى» بولاتىن بولسا، بۇل جەردە سەن ءوز جۇرەگىڭدى وقيتىن بولساڭ، وندا; «سەنىڭ جاراتىلىسىڭدا قۇراننىڭ قاجەتى نە ەدى؟» دەگەن سۇراق تۋعان بولسا، سوعان; «ادامنىڭ جاراتىلىسىنا قۇران كىتابىنىڭ، ادەبي كىتاپ بولىپ كەلۋىنىڭ قاجەتى نە ەدى؟» دەگەن جاۋاپ الاسىڭ. جوق، اللا تاعالا بۇل كىتابتى ساعان ءتىرى ءوزىنىڭ تىلىمەن، سەنى «بول!» دەپ ايتىپ، قۇرانعا كىرگىزىپ جاراتقان بولسا، بۇل كىتاپ ادەبيەت ەمەس. بۇل سەنى تاربيەلەپ جاتقان جوق، بۇل سەنى ۇيرەتىپ جاتقان جوق، بۇل ساعان بىردەڭەنى كورسەتىپ جاتقان جوق. بۇل سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى، قانداي دۇنيەدەن جاراتىلعانىڭدى ايتىپ جاتقان كىتاپ. ونداي بولسا سول دۇنيەدەن جاراتىلعان پاندە قانداي بولۋى كەرەك ەكەنىن تاعى ايتۋدا. ول ادامعا تاربيە بەرىپ جاتقان جوق، سەن سودان ءبۇتىن نۇر بولىپ جاراتىلعانىڭدى كورسەتۋدە. بۇل جەردە ادام ۇيرەنبەيدى، بۇل جەردە ادام ونى قابىل الادى، بويىنا سىڭدىرەدى. اللا ادامدى وسى قۇرانمەن، ءوزىنىڭ سوزىمەن جاراتقاندىعىن، جاراتىپ وتىرىپ وعان شەكسىز نۇر بەرگەندىگىن، وسىنى مويىنداعاندا ول ادامدار ەكى جۇزدىلەردى كوزدەرىمەن كورسىن، وزدەرى دە ەكى ءجۇزدى بولىپ قالماسىن، «ءومىر تىرلىگى» دەپ قۇرانعا قارسى شىققاندا، ونىڭ تۇككە تۇرمايتىن دۇنيە ەكەندىگىن ايتسىن، دەپ مەنىڭ تىرشىلىكتە باسىمنان وتكەن دۇنيەگە قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي بۇگىن وتە ۇلكەن ءىلىم اشقانىن جەتكىزدى. (بۇل تۋرالى كەيىن بولەك اڭگىمە ايتامىز. ب.ا.)  ەندى كەلەسى تۇسكەن «احزاپ» سۇرەسىنىڭ 15-ءشى اياتىن وقىلىق; «(ولار) مۇنان بۇرىن ارتقا شەگىنبەۋ تۋرالى اللاعا ۋاعدا بەرگەن ەدى، بەرگەن ۋاعداسى جونىنەن ءسوزسىز سۇرالادى».

«اللانىڭ الدىندا ۋادە بەرگەن ەدى ولار» دەيدى. اللا تاعالا ادامدى توپىراقتان جاراتتى. «جىندار» دەدى مۇناپىقتار. ونداي بولسا اللا تاعالا ەكى جۇزدىلەرگە ءسوز بەرگەندىگىن ايتادى. ەكى جۇزدىلەر نەدەن تۋىلدى؟ ونى دا اللا جاراتتى عوي. اللا ونى دا توپىراقتان جاراتتى. ولارعا دا وسى ماسەلەنى جەتكىزدى. بىراق ولار قۇرانعا قارسى شىعا وتىرىپ، باسقاشا دۇنيەنى قابىل الدى ما؟ جوق. ولار سودان «ەكى ءجۇزدى» دەگەن ات الدى. «ۋادەسىنە تۇرماعاندار. اللانى الداعاندار» دەگەن ات الدى. قۇران ادەبيەت بولعان بولسا، اللا تاعالا ولاردى جىككە ءبولىپ، بۇلاردى باسقاشا تۇسىنەتىن جولمەن جانناتقا باراتىن ادامدار، دەپ ايتار ما ەدى. جوق. قۇران ءوز زاڭدىلىعىن كورسەتىپ تۇرسا ادەبيەتكە بۇل جاتپايدى. بۇل تىكەدەن تىك ادامزاتتىڭ پاتشاسى – جاراتۋشىنىڭ زاڭدىلىعىنا جاتادى. ونداي بولسا قۇران ناعىز مۇعجيزا.

«ولار» دەدى اللا تاعالا. «ولار» دەدى دە ءبولىپ تاستادى. بىراق ولارعا باسقاشا جول كورسەتتى مە؟ جوق. ولاردىڭ ەكى ءجۇزدى ەكەندىگىن ايتىپ شىعارىپ جاتىر. قۇران ەكى-اق جول كورسەتەدى. ءيا سەنى دوزاققا شىعارادى، ءيا سەنى وسى كىتاپتا قالدىرادى. كىتاپتا قالدىرۋ دەگەن نە؟ اللانىڭ ادام بالاسىنا بەرگەن جانناتىن قابىل الادى. ونداي بولسا اللا تاعالا ادامعا – جانىڭدا ەمەس ەكەنىن، ىشىڭنەن شىقپايتىنىن، ادام ءبۇتىن اللا سوزىنەن جاراتىلعاندىعىن ايتۋدا. اللا سوزىنەن ءبولىنىپ شىققاندار – ەكى جۇزدىلەر. سەن اللانىڭ سوزىنەن بولىنبە، ويتكەنى سەنى اللا ءوز سوزىنەن جاراتقان. قۇران سىرتتان دا كەلمەيدى، ىشىڭنەن دە شىقپايدى، سەن سونىمەن جاراتىلعانسىڭ. سول جاراتىلىستان باس تارتقانىڭ ءۇشىن عانا سەن كاپىر اتالاسىڭ. وسىنداي كەزدە «قۇراندى  وقۋ كەرەك» دەگەن ءسوزدىڭ ورنىنا، «ءبىز قۇرانبىز، ءبىز قۇران جولىمەن ءجۇرۋىمىز كەرەك» دەگەن ءسوزدى ايتۋدى ۇعىندىرۋدا. «قۇراندى وقۋ كەرەك» دەگەننىڭ ورنىنا، «ءبىز قۇراندى ءتۇسىنىپ، اعارامىز» دەۋ كەرەك. سەبەبى ءبىز سودان جاراتىلدىق. قۇران اللانىڭ ءسوزى بولعاندىقتان، ءبىز اللانىڭ سوزىنەن تۇرامىز. مىنە، قۇران بىزگە قانشالىقتى جاقىن.

ارى قاراي، «كاھف» سۇرەسىنىڭ 16-شى اياتى جەتتى; «(ولاردىڭ ىشىندە دە بىرەۋى ايتتى;) ەلدەرىڭنەن جانە ولاردىڭ اللادان وزگە تابىنعاندارىنان قول ۇزگەن ەكەنسىڭدەر، ەندى ۇڭگىردى پانالاڭدار. راببىلارىڭ سەندەرگە راحىمىن جاۋدىرادى، سونداي-اق ىستەرىڭە ساتتىلىك بەرەدى».

اللا تاعالا ادامدى قايتادان قورعانعا الۋدا. اللا ءوزىنىڭ رۋحىنان ادامعا رۋح بەرگەن ەكەن، سوعان وراي ونى ساقتاۋدا. ول ادامدى ءوز سوزىنەن قۇرالعانىن، قاسيەتتى قۇران سوزىنەن تۇراتىندىعىن ايتىپ ونى مويىنداماعاندارعا اۋرۋ بەكىتتى. ءسويتتى دە ءوزى پانالاتتى. ونداي بولسا اللا «بول!» دەپ ايتقان ادام زاتىنىڭ قىلىعى اللا سۇيگەندەي عانا بولۋى كەرەك. وعان باسقا جول جوق; ويلاپ، كۇماندانىپ، باسقا جول سالعان بولساڭ قۇرىدىڭ. ادەبيەت سياقتى جىكتەپ سالار باسقاشا جول جوق بۇل جەردە. بىراق ايتىلدى «سەن ول جەردەن كەتكەنسىڭ. ءيا، سودان ونگەنسىڭ».

كەلەسى «ۋاقيعا» سۇرەسىنىڭ ەكىنشى، ءۇشىنشى، ءتورتىنشى اياتى قۇراننىڭ قانشالىقتى ادامعا جاقىندىعىن ايتادى; «ونىڭ بولعانىن ەشكىم جوققا شىعارا المايدى. بۇل (كەيبىرەۋدى توزاققا كىرگىزىپ) تومەندەتەدى، (كەيبىرەۋدى  ۇشپاققا شىعارىپ) جوعارىلاتادى. جەر قاتتى سىلكىنگەن».

اللا تاعالا تاعى نە دەپ جاتىر؟ سەن ونى جوققا شىعارا المايسىڭ. كىتاپتى دا جوققا شىعارا المايسىڭ. جاراتىلىستى دا سەن جوققا شىعارا المايسىڭ. ويتكەنى، سەن «بول!» دەگەن دۇنيەدەن جاراتىلدىڭ. ودان باسقا جاراتىلىستا ەمەسسىڭ،  ەكىنشىدەن، «سەن وسى جولعا بەكىتىلدىڭ، وسى  جولمەن سەن بارۋىڭ كەرەك قايتادان جانناتقا» دەگەن ءسوز. ونىڭ سوڭعى بەلگىسىن «ادام شوشيتىنداي قاتتى جەردى جىرتىپ، تورتكە بولگەن كەزدە كورەسىڭ» دەۋدە. بۇگىنگى كۇنگە، كوزدى اشىپ وسى ىلىمگە قارايتىن بولساق، اللا باسقا نۇسقا بەرىپ جول كورسەتۋدە مە؟ «سەن مەنىڭ مىنا تاڭداعان جولىممەن جۇرە الماساڭ، ساعان باسقا دا اياتتار بار، سول جولمەن بولادى» دەپ تۇر ما، اللا تاعالام. جوق. ونداي بولعان جاعداي بولسا، ءار جەرگە ءار ءتۇرلى ايات، بولماسا ءار جەردىڭ ءار ءتۇرلى قۇدايى وتىرماي ما؟ قۇران ادەبيەت پە ەكەن؟ جوق. ادام بارعان سايىن مىنا كىتاپتان ءبۇتىن ءوزىن كورەدى. جاراتىلىسىڭ دا ءوزىڭسىڭ. اللانى ۇقپاعان ادام عانا باۋىرىن ەكىگە، بۇيرەگىن ەكىگە، جۇرەگىن ەكىگە بولەدى. ەكىگە تاڭعان – كاپىر. ەكىگە بولىنگەن ءتىرى جان امان قالا ما؟ يت جەرىمسىز بولىپ قالماي ما؟ ال ەكى ويدا جۇرگەن ادامنان ادام اقىل الا ما؟ اقىل المايدى. ەكى ويدا جۇرگەن ادام مەملەكەت باسقارا الا ما؟ باسقارا المايدى. ەكى ويدا جۇرگەن ايەل زاتى ءۇيدىڭ وشاعىن تۇتاتا الا ما؟ تۇتاتا المايدى. ەكى ويدا جۇرگەن ادام ءدىندى تازا ۇستاي الا ما؟ ۇستاي المايدى. ەكى ويدا ءجۇرىپ اس پىسىرگەن ادامنىڭ تاماعى ءدامدى بولا ما؟ بولمايدى. سوندىقتان اللا تاعالا سەنىڭ جاراتىلىسىڭدى ەكىگە بولمەگەن. سول سەبەپتى دە قۇران ءتىرى. اللا سەنىڭ تىرىلىگىڭدى، تازا ءدىنىڭدى وسى قۇرانمەن بەردى. اللا ءوزىن جانە سەنىڭ كىم ەكەنىڭدى وسى كىتاپپەن كورسەتتى. ونداي بولسا يمان كىتابى وسى قۇران بولسا، سەن وسى كىتاپسىڭ. سەن اللانىڭ ءسوزىسىڭ. ونداي بولسا سونى مويىنداساڭ سەن جانناتتىقسىڭ، مويىنداماساڭ – دوزاقتىقسىڭ. باسقا جول كورسەتىلىپ تۇرعان جوق. «مۇعجيزا، بۇل كىتاپتىڭ ءار تامشىسى سەنىڭ كۇمانىڭدى ءوشىرىپ، سەنى وسى كىتاپقا جاقىنداتۋدان باسقا، ءيا سەنى جوعالتىپ، جوققا شىعارعانان باسقا ەشتەڭە  ىستەمەيدى» دەدى اللام. ءيا سەنى قۇردىمعا شىعارادى بۇل كىتاپ، ءيا جوعارىعا، جانناتقا اپارادى. ادەبيەت سولاي ىستەي مە؟ جوق. كەلەسى كەلگەن «ءناجىم» سۇرەسىنىڭ 7-ءشى اياتى;  «بيىك كەڭىستىككە».

بيىك كەڭىستىككە. اللا تاعالا «سەنى توپىراقتان جاراتتىم» دەدى. بىراق سەن بۇگىنگى توپىراققا ۇقسامايسىڭ. اللا جاڭا اياتتا نە دەپ ايتتى، «مەن سەندەرگە مول سۋ بەرەمىن» دەدى. كوكتەن بەرەتىن جاڭبىر سەنىڭ ءومىر تىرشىلىگىڭدى جالعاستىرادى. تازا اۋا، تازا سۋ. ال ەندى قۇدىرەتى كۇشتى قۇدايدىڭ بار ەكەنىن سەن وسى ءبىر جاعدايدا مويىنداپ، سول ءبىر كەڭدىكپەن ءومىر سۇرسەڭ عانا، سول راحاتتى كورەسىڭ. سەبەبى بيىك تە، كەڭىستىك تە، كەڭدىك تە سەنىڭ كەڭدىگىڭدە. اللانىڭ كەڭدىگىندە شەك جوق. سەبەبى سەنى سولاي جاراتقانى سونشالىق، سەن سول توپىراققا دا ۇقسامايسىڭ.  بىراق سەنى سول توپىراقتان، ءبىر تامشى سۋمەن قوسىپ جاراتتى. سول تامشىنىڭ وزىنە اللا تاعى قانشاما تامشى سۋ بەرەدى ءونۋىڭ ءۇشىن. تامشى سۋسىز سەن ءولىپ قالاسىڭ. ال ەندى اللا بۇگىن بيىك بيىكتىكتىڭ قانداي جەردە ەكەنىن ايتىپ جاتىر. كەڭدىك - بيىكتىكتە. ال ەندى بار دۇنەنى قۇردىمعا شىعارىپ، «قۇراننان تىس، قۇرانسىز دا ءومىر سۇرەمىن» دەۋ تارلىق. قۇرانسىز ءومىر ءسۇرۋ تارلىق، كەرەكسىزدىك، جوقشىلىق، جوق دەگەن ءسوز. قۇرانسىز ءومىر جوق. سەنىڭ ءوزىڭدى توپىراقتان جاراتقان، جوقتان بار ەتكەن اللا تاعالا، سەنىڭ كۇندەلىكتى ومىرىڭە تامشى سۋ بەرىپ، سودان نۇر بەرىپ، اس بەرىپ باعىپ جاتقان اللا. وسىنىڭ ءبارىن كورىپ تۇرىپ، قۇراننىڭ ىشىندە تۇرىپ، قۇراندى سەن كىتاپ قىلىپ،  اشەيىن «جاي ادەبيەت» دەپ قاراعان بولساڭ قۇرىدىڭ. سەنىڭ قارنىڭ توق كەزدە، جانىڭ تىنىشتالعاندا «اقشا جيناعانشا، اشىپ وقي تۇراتىن كىتاپ»- دەپ ويلاساڭ قۇرىدىڭ. ءيا بولماسا باسىڭا كۇن تۋىپ، جانىڭ قينالعان كەزدە «ەسىم جيعان سوڭ قارايمىن» دەگەن كىتاپ دەسەڭ تاعى دا قۇرىدىڭ. «سەنىڭ جانىڭ قينالسا دا، كەرەمەت بولىپ دامىپ كەتىپ بايىساڭ دا، سەن ءبىر كەرەمەت ءبىر جاقسىلىققا جەتسەڭ دە وسى قۇرانمەن عانا نارلەنەسىڭ» دەپ تۇر اللا تاعالام. سول سەبەپتى دە اللا; «جىنعا دا، ادامعا دا مەن مول بايلىق، تامشى سۋ بەرەمىن» دەدى. ال ەندى ءبىر كەرەمەتى جىندى وتتان جاراتقان اللام، وعان دا سۋ بەرەمىن دەپ تۇر. اللانىڭ قۇدىرەتىنە قارا، قۇدىرەتتى كۇشتى قۇداي  جىن مەن ادامعا وسى قۇراننان، «بول!» دەگەننەن قۇراعان بولسا، كويلەك پىشكەندەي ءپىشىپ شىعارعان جوق قوي ادام زاتىن. ونداي بولسا بۇگىنگى اڭگىمەدە، بۇگىنگى دۇنيەدە قۇراننان ادامنىڭ قورقىنىشى كۇشەيۋى كەرەك. سەبەبى ادام ءوز جاراتىلىسىڭدا كىم بولىپ تۇرعانىنان  ۇيالۋى كەرەك. سەن سودان تىس كەتىپ بارا جاتىرسىڭ با، قۇراننان سەن شىعىپ كەتىپ بارا جاتىرسىڭ با، قۇران سەنى قۇردىمعا الىپ بارا جاتىر ما؟ جوق. ەندەشە سەن بەتىن اشپاساڭ قۇران دا سەنى كەرەك ەتپەيدى.

قۇران ادامعا ارنالعان. سەنىڭ تىرلىگىڭ، سەنىڭ ءوسىپ ءونۋىڭ، اللانىڭ بەرگەن سىناعىنان امان ەسەن شىعۋىڭ، قۇدىرەتى كۇشتى قۇداي كورسەتكەن جولىن كورۋىڭ، باسىڭا تۇسكەن بالەدەن قۇتىلۋىڭ ءۇشىن، بۇكىل تاۋقىمەتتى شەشتىرۋ ءۇشىن وسى كىتاپتان ادام جاراتىلدى. اللا «بول!» دەدى. كۇماندانىپ; «باسقاشا مەن ءىلىم ىزدەيمىن. مەن كىم ەكەنىمدى تاعى قارايمىن» دەسەڭ وندا بىتكەنىڭ.  باسقا كىتاپ ول باسقا دۇنيە، مۇعجيزا ءىلىم اللانىڭ ءسوزى ول باسقا. ءدىن ادام ءۇشىن جاراتىلعان. ال اللا سۇيگەن ءدىن بىرەۋ اق. اللا تاعالا قۇراندا; «سۇيگەن ءدىنىم» دەپ نەگە ەسكەرتەدى. سەبەبى ول بىرەۋ-اق. باسقا ءدىن ەسەپتە جوق ەكەندىگىن ايتىپ وتىر. «ۋاقىت – ۋاقىتشا» دەپ تۇر اللا تاعالام. شىنىندا، نەگە ادامدار ۋاقىتتارىن بەكەر كەتىرىپ جانناتتان قۇردىم قالىپ جاتىر. ودان باسقا باراتىن جەر دوزاق قانا ەمەس پە. ونداي بولسا ويلانىپ قاجەتى نە. جارتىلىسىڭمەن نەگە جۇرمەيسىڭ. سەنى كىم جاراتتى، سونىڭ جانىندا نەگە جۇرمەيسىڭ؟ كەلەسى كەلگەن; «شۇعارا» سۇرەسىنىڭ 7-ءشى اياتى; « ولار جەر جۇزىنە كوز سالماي ما؟ وندا الۋان ءتۇرلى اسەم وسىمدىكتەردى وسىردىك» دەيدى.

سەن ەگەردە وسى توپىراقتان جاراتقاندى مويىنداماساڭ، تامشىدان جاراتقاندى مويىنداۋ تىپتەن قيىن. سەن سويلەپ جاتىرسىڭ، ىشىڭدە تامشى دا جوق، سەندە ۇگىتىلىپ جاتقان توپىراق تا جوق. ال ەندىگى سۇراققا جاۋاپ، اعاش تا كىشكەنتاي داننەن شىعىپ جاتىر. ءداندى اعاشتاردىڭ تيتتەي ءدانى جەرگە ءتۇسىپ، جەل ۇشىرىپ، سۋ اعىزىپ الىپ كەتكەن جەردە شاشىلىپ ءونىپ، ءوسىپ جاتىر. ولاردى بىرەۋ ەگىپ تۇپتەپ جاتقان جوق. ونداي بولسا ولاردىڭ جاراتىلىسىندا سول دۇنيە بار بولسا، سونداي دۇنيە سەنىڭ جاراتىلىسىڭدا نەگە جوق. سەن سول تامشىدان جاراتقاندى مويىنداماي قاي جاققا كەتىپ بارا جاتىرسىڭ؟ اللا تاعالا; «اينالاڭا قارا» دەيدى. اينالاڭدا بولىپ جاتقان كۇللى جاقسىلىقتىڭ ءبارى توپىراق. سول توپىراققا سۋمەن ءسىڭىپ، ءوسىپ شىعىپ جاتقان بارلىق جاراتىلىس كىم ءۇشىن؟ ادام ءۇشىن. سونىڭ ءبارىن بىردەي جەۋگە قۇداي جاراتقان جوق، ءبارىن جەۋگە بولمايدى، ونى دا ەسكەرتتى اللا. ەگەر دە ادام  ءبارىن جەي بەرەتىن بولسا قۇران باسقاشا جول كورسەتەتىن ەدى. «سەن ادام بولىپ جاراتىلىپ، مىنانى جەسەڭ بولادى، جەگىڭ كەلمەسە مىنانى جەمەسەڭ دە بولاتىن ەدى» دەيتىن ەدى. «سەن وسى جولدى ۇستاي الماساڭ، جەڭىل ءتۇرى بار، سەن مىنانى ۇستا دا كەتە بەر، سول كيىمدى كيمەي-اق قوي، بەس ۋاقىت نامازىڭدى وقىماي-اق قوي، ساداقاڭدى بەرمەي-اق قوي، سەن مىنا جەڭىلدەۋ جولىن ۇستان»-دەپ نەگە اللا بولمەگەن. سەبەبى، مۇعجيزا – بىرەۋ، اللا – بىرەۋ.  مۇعجيزانىڭ اتى – قۇران. ويلان، بۇكىل تاپقانىڭ، ءتىپتى بىرەۋگە قاراپ سويلەۋىڭ، قۇلاعىڭمەن تىڭداۋىنىڭ  ءوزى دە وسى قۇراننىڭ ىشىندە جازىلعان دۇنيە. «باسقا دۇنيەنى تىڭداعانىڭ ءۇشىن، باسقا دۇنيەگە كۇماندانعانىڭ ءۇشىن، باسقا جاماندىقتى قولعا الىپ ىستەگەنىڭ ءۇشىن، سەن جازالاناسىڭ» دەپ جاتىر. سەنىڭ اياعىڭ دا، تىنىسىڭ دا، قولىڭ دا، قۇدايدان الاتىن نەسىبەڭ دە، كارتايىپ جاتقان ءتۇرىڭ دە، ءىشىپ جاتقان اسىڭ دا، اينالاڭدا قورشاپ جاتقان باۋىرلارىڭ دا، سول كورسەتىپ جاتقان كورىنىس تە، ەستىپ جاتقان دىبىس تا، ساعان ارنالعان قۇراننان شىققان. ودان سەن بولەك كەتە المايسىڭ. سول  سەبەپتى وسى جاراتىلىسقا باعىناسىڭ. جارتۋشىڭا تابىناسىڭ. باسقا ەشتەڭەگە تابىنۋعا بولمايدى. كەلەسى، «حاليد» سۇرەسىنىڭ 6-شى اياتى; «اللا ءتۇندى كۇندىزگە كىرىكتىرەدى، كۇندىزدى تۇنگە كىرىكتىرەدى. ول كوكەيدەگىنى ءبىلىپ تۇرادى» دەيدى.

اللا نە دەپ تۇر؟ كۇنمەن ءتۇندى كىرىكتىرىپ تۇر. كۇن مەن ءتۇن بىرىنەن ءبىرى ارىلدى ما؟ جوق، ارىلمايدى. تەك قانا كورىنىسىن، ءتۇسىن، وزەرتەدى. ءتۇندى قانشا قاراڭعى دەگەنمەن سەنىڭ كوزىڭ كورەدى عوي تۇندە. دەمەك، اللا تۇنگە دە ەرەكشە نۇر بەرىپ قويىپتى. «كۇن قاتتى جارقىراعان»- دەيدى. قاتتى جارقىراعاندا سەن دۇنيەنى كورمەي قالاسىڭ. بىراق سونى دا اللا تاعالا كورەتىن قىلىپ قويعان. سونداي ءبىر كەرەمەت جاراتىلىس بولىپ تۇرسا دا ادام سونداي جاراتىلىستان بيىك ەكەنىن ۇعا ما. سەن قۇراننان شىعا الاسىڭ با ەندى؟  تيتتەي دە ايتۋعا بولا ما; «نامازسىز، ساداقاسىز، زىكىرسىز، ءپىتىرسىز، ءومىر سۇرۋگە بولادى، ساجدەگە باس اپارماي-اق جۇرە بەرۋگە بولادى» دەپ. «اللا، شۇكىر» دەپ ايتپاي-اق ءومىر سۇرۋگە بولادى» دەپ ايتا الاسىڭ با؟ جوق.

كەلەسى، «حاشير» سۇرەسىنىڭ 6-شى اياتى، «اللانىڭ پايعامبارىنا ولاردان ءتۇسىرىپ بەرگەن ولجاسى سەندەردىڭ اتتىلى، تۇيەلى جورتۋىلدارىڭنان تۇسكەن ەمەس. الايدا اللا ءوز پايعامبارىن قالاعاندارىنان ۇستەم ەتەدى. اللانىڭ بارلىق نارسەگە كۇشى جەتەدى».

اللا تاعالا بۇل اياتتى جاي عانا قاراپايىم تۇردە ايتۋدا. جالپى ادامنىڭ ەرەكشە جاراتىلىسىن، ودان بيىكتەۋ ەتىپ ەرەكشە پايعامبارلارىن جاراتقانىن ايتادى. سەنىڭ ويىڭ قىسقا شەشىمگە كەلىپ; «ول دا مەن سياقتى ادام عوي. مىناۋ زاتتى ول دا كيەدى. وسى دۇنيەنى ول دا ءىشىپ جەيدى عوي»- دەپ تۇرعاندا اللا نە دەپ تۇر. «ونى تاڭدايمىن، ەرەكشە جاراتامىن»- دەيدى. اللا ءوز ءسوزىن وسىلاي ايتۋدا. سەبەبى ادامدى جانناتتىڭ توپىراعىنان جاراتىپ، وعان جانناتىڭ تامشىسىمەن ءنار بەرگەنىن ەسكەرتۋدە. ال سونداي دۇنيەنى تەك پايعامبارمەن عانا تۇسىندىرەتىنىن ايتادى.

وندا قۇران سىرتتان با ەكەن؟ جوق. قۇران ىشتەن بە ەكەن؟ جوق. ادام قۇراننان جاراتىلدى. ەگەردە قۇران سىرتتان بولسا، «مەن سەنى قابىل الدىم» دەيتىن ەدى. اللا تاعالا ساعان سەنبەگەندىكتەن «ەكى ءجۇزدى بولدىڭ» دەپ ايتپاس ەدى. ىشتەن بولعان بولسا، «سەن ويلان» دەيتىن ەدى اللا. «ءوزىڭ تالدايسىڭ» دەر ەدى. ال ءبۇتىن بولعاسىن اللا نە دەپ تۇر، «تەك مەن ساعان بەردىم، ول سەندەرگە بۇيىردى» دەپ تۇر. ساعان بەرىلدى. سەن وندا سودان شىقتىڭ. بۇل – مۇعجيزا. قۇران جىن مەن ادامعا ارنالعان. قۇراندا ايتادى;  «ءيا سەن دوزاققا كەتەسىڭ، ءيا جانناتقا كەتەسىڭ».

ادەبيەت ادامنىڭ ومىرىنە مۇنداي دۇنيە بەرە المايدى. قۇران جاي وقيتىن كىتاپ ەمەس. ەگەردە جاي وقيتىن كىتاپ بولسا، ءار جەرگە، ءار ەلگە ءبىر-ءبىر قۇداي سايلانىپ كەتەتىن ەدى. ونى ەسىن جيا الماعان دا، جيعاندا جازاتىن ەدى. وندا  جەر دۇنيەنى دەرت باسىپ، ءبارى ءبۇتىن تەكسەرۋسىز، ولشەنبەي دوزاققا كەتەتىن ەدى. بۇل كىتاپ قۇران – سەن. قۇران – ادام بالاسى. جانىڭ دا، جۇرەگىڭ دە وسى كىتاپتا. قايعىڭ دا، قاسىرەتىڭ دە قۇران. قۇردىمعا دا جىبەرەتىن، جانناتقا دا اپاراتىن وسى كىتاپ سەنى. «قۇردىمعا كەتۋ»- دەگەن ءسوز، مويىنداماساڭ كەتتىڭ. وسى كىتاپتى وقىپ تۇرىپ مويىنداماساڭ، ورىنداماساڭ – كەتتىڭ. سەبەبى ءوزىڭدى ءوزىڭ كەسىپ، قۇراننان ۇزاپ كەتۋگە بولمايدى. ويتكەنى، قۇران – ادەبيەت ەمەس، قۇران – مۇعجيزا. سەن قۇراننان جاراتىلدىڭ.  قۇران – ءوزىڭ!

بۇل ءسوز پاتشاسى – قۇران ءسوزى. ءبىز وسى اياتتاردى جەتكىزگەنى ءۇشىن ءتىرى قۇرانعا تاعىزىم ەتە وتىرىپ، ەندى وسى قۇراني ۇعىندىرۋدى، اقىلعا، وي تارازىسىنا سالالىق. بۇل ورايدا دا قۇران; «اقىلمەن ويلا» دەپ ەسكەرتۋ بەرۋدە. «قۇران اشىپ وقۋ» دەگەن ماسەلە ونى اشىپ وقۋ عانا ەمەس، ودان ءنار الۋ، تۇزەلۋ، تازالانۋ، نۇرلانۋ، كوتەرىلۋ، بەرەكەتىڭدى قابىل الۋ» دەگەن ءسوز. «وقى» دەسەڭ ادەبيەت بولىپ قالادى.

«ءنامىل» سۇرەسىنىڭ 6-شى اياتى، «(ەي، مۇحاممەد،) راسىندا، ساعان بۇل قۇران حيكمەت يەسى، ءبارىن ءبىلۋشى (اللا تاعالا) تاراپىنان ءتۇسىرىلدى».

بۇل – اقىلمەن ويلانۋ، باسپەن ءتۇسىنۋ، ميمەن ۇعىنۋ دەگەن ءسوز. اللا تاعالا  پايعامبارىمىزعا نە دەپ ايتتى; «ەي، مۇحاممەد، راسىندا ساعان بۇل قۇران حيكمەت يەسى، ءبارىن ءبىلۋشى، اللا تاعالا تاراپىنان ءتۇسىرىلدى».

ءبارىن ءبىلۋشى. ادەبيەتتى، جاي كىتاپتى، سول ءبىر دەڭگەيدە وقىعان ادام دالەل  ءۇشىن جازادى. ول باسقا دۇنيەنى بىلە بەرمەيدى. ال ادامدى جاراتقان، وعان نە كەرەك ەكەنىن ءبىلىپ تۇرعان، جارتۋشىنىڭ كىتابى – قۇران. اقىلمەن ويلانساق اللا تاعالام، «ەي، ادامزات» دەپ جاتقان جوق قوي. «ەي، مۇحاممەد» دەپ پايعامبارىنا ايتىپ جاتىر. ادامداردىڭ ىشىندە پايعامبارعا ايتىلدى. سەبەبى ول بىرەۋ بولسا دا  مىڭعا ايتا الادى. «ەي، ادامدار، باس باسىڭمەن سونى ۇعىڭدار» دەپ ايتىپ جاتقان جوق ادەبي كىتاپ سياقتى، «ەي، پايعامبار» دەيدى. راسىندا دا، بۇل كىتاپتى جاراتقان يەم، «بارلىق دۇنيەنى  جاراتقان» دەيدى. «ءبارىن بىلەتىن، ءبارىن بەرەتىن وسى كىتاپتى جاراتتى» دەيدى. «قۇراندى اقىلمەن قاراۋ كەرەك» دەيدى قۇداي. ونداي بولسا قۇراننىڭ ءوزى اقىلدى پايعامبارى ارقىلى ايتىپ تۇر. قۇراننىڭ قاسيەتىن بىلمەسەڭ، شولاق شەشىم ايتۋعا بولمايدى. بۇل – قۇدايدىڭ سوزدەرىن قابىل الۋ. ءوزىڭدى اقىلمەن مويىنداۋ. كىم ەكەنىڭدى ءوز اقىلىڭمەن مويىنداۋ.  قۇراندا اقىماقتىلىققا باستايتىن  دۇنيەنىڭ جولىن دا كورسەتەدى. «احزاپ» سۇرەسىنىڭ 6-شى اياتى; «پايعامبار مۇمىندەرگە ءوز باستارىنان دا اياۋلى».

اللا تاعالا اقىل يەسىنە جاراتۋشىنىڭ جاراتقانىن ايتۋمەن بىرگە ءوزى ۇناتقان پايعامبار اللا سۇيگەن قۇلدارعا ءوزىنىڭ جانىنان دا ارتىق ەكەنىن جەتكىزۋدە. اقىلعا سيىمدى دۇنيە مە؟ ءدىندى ۇستانۋدا بيىك تاربيە كەرەك. اقىل يەسى كەرەك. اللا تاعالا اقىلعا سيىمدى دۇنيە ايتادى. ادام بالاسى ارقالاي المايتىن دۇنيەنى ايتپايدى جاراتقان يەم. پايعامباردى اللا تاعالا سيلاپ تۇر. «كۇللى ءمۇمىن مۇسىلمانداردىڭ سۇيىكتى پايعامبارى  مۇحاممەد» دەپ تۇر اللا.

اقىلمەن ويلاۋ. اللاھ تاعالا ءدىندى كىمگە ۇستاتۋدى ايتتى، اقىلدى ادامدارعا بەردى. ءوزىنىڭ جانى مەن ءتانى ارلاسقان ادامداردى قۇداي جوعارى قويىپتى.  ونداي بولسا اللانىڭ رۋحى ەگىلەدى. اللا تاعالانىڭ جاراتقان ەڭ ءبىرىنشى پايعامبارى، ساعان قۇران الىپ كەلگەن پايعامبار، وعان سالعان جول سەنىكى.

دەمەك، قۇلشىلىق جاساعان ادام، وتە باقىتتى. قۇلشىلىقتى كۇمانسىز، شىنايى اقىلمەن، اللا ايتقان جولمەن ۇستانعان ادامدار وتە باقىتتى. ولاردىڭ كورگەن قيىندىعى دا ولارعا باق الىپ كەلەدى. ويتكەنى، اللا تاعالا ادامدى جاراتقاندا ءوز شاپاعاتى مەن كەڭدىگىمەن جاراتتى. سول شاپاعاتى بولعاندىقتان ادامدى قۇراننىڭ ىشىندە ساقتاپ تۇر. وسى ساتتە دە  جانىمىزدا وتىرىپ، «سەن اقىلمەن ويلان»- دەپ جول كورسەتىپ وتىر «سەن مۇناپىق ەمەسسىڭ، سەن مەنىڭ قۇلىمسىڭ» دەپ ايتۋدا قۇران. ونداي بولسا اللادان باسقا كىم بار ادامدى ۇعاتىن. اللا پايعامباردى ءسۇيىپ، بيىك قويعان سەبەبى، ونى مۇمىندەر جاقسى كورەدى. مۇمىندەر جاقسى كورگەندى قۇداي سىيلايدى. بۇگىنگى تۇسكەن اياتتار كۇماندى كەتىرىپ، ءبۇتىن قۇرانمەن جاراتىلعانىمىزدى كورسەتسە، اللا ايتقانداي  ادام بولايىق. ويتكەنى، اللا ادامدى وسىنداي دۇنيەدە جاراتتى.

مىنە، مەن باستاپ، قۇران تولىقتىرعان، جازىلۋ ءتاسىلى ەرەكشە، قۇراني تىلدە سويلەگەن بۇل ماقالا دا ءوز مارتەبەلى مارەسىنە جەتتى. مارتەبەلى بولاتىنى تۇپتەپ كەلگەندە ماقالا قازاق ادەبيەتشىلەرى عانا عانا ەمەس الەم ادەبيەتشىلەرىنە دە ەسكەرتۋ بەرگەن كەسەك دۇنيە بولدى. ماقالادا كەلتىرىلگەن اياتتاردان، ادام بالاسى قۇراننىڭ قاسيەتىن، كەرەمەتىن الۋمەن بىرگە ءدىننىڭ نە ەكەنىن ۇعىندى دەپ بىلەمىن. ءدىن – ءوزىڭ! ءدىننىڭ دىڭگەگى ءدىندى ۇستاناتىن، مويىندايتىن ادام، يەسى – قۇداي. قۇدايعا قارسى شىعۋعا بولمايدى. قۇراندى «ادەبيەت» دەگەندەرى ءۇشىن ەكى ءجۇزدى ادامدارعا جازا الدا. ارينە، ءتاۋباسىنا كەلمەسە...

باقتىباي اينابەكوۆ،

ىلىمگەر-جازۋشى.

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. 

Abai.kz