مەملەكەتتىلىك سانا – مەملەكەتكە سەنىم بەرەدى. سەبەبى مەملەكەت – ادام سياقتى. كەزىندە بابالارىمىز بىلگە قاعانعا، كۇلتەگىنگە، كەنەسارىعا سەنىم بەرگەن مەملەكەتتىلىك سانا ەدى. سول مەملەكەتتىلىك سانامىز بىزگە نە دەيدى. نەگە باسقا ءدىن وكىلدەرى مەن مادەنيەت وكىلدەرىنىڭ مازارلارى قازاق دالاسىندا  تۇر. بۇل بىزگە وتاندى مىعىم ۇستاۋ مەن مەملەكەتتىلىكتى ساقتاۋ ءۇشىن ءىسىڭدى كەلىسىممەن، اۋىزبىرشىلىكپەن، تۇسىنىكتى تۋ ەت دەگەن ءسوز.

مىنا دۇنيە ادام ءۇشىن جاراتىلعان. قۇران سولاي دەيدى. يسلام ادام ءۇشىن جىبەرىلدى. اللا ادامدى مىنا دۇنيەدە اداسپاسىن دەپ اقىلمەن سومدادى. ادامنىڭ ادامدىعى اقىلىن قولدانا بىلۋىندە. حاكىم اباي «بىرلىك –اقىلعا بىرلىك» دەيدى. بۇگىنگى قازاقتىڭ ساياسي احۋالىن شەشۋدە اقىلىمىز نە دەيدى. بىزگە قانداي باعىت بەرەدى. ول ماسەلەنىڭ شەشىمىنىڭ اتى – كەلىسىم، بەيبىتشىلىك، تۇراقتىلىق، ءوزارا تۇسىنىك ەكەن. اشۋمەن باستاپ، ارتىنان وكىنىپ قالعان ليۆيانىڭ ءحالى، ءبىر-ءبىرىن تۇسىنگىسى كەلمەي توقىراپ قالعان – بۇگىنگى سيريانىڭ جاعدايى بىزگە ساباق بەرەر ءىس.

ادامدى الەمنەن، مىنا قوعامنان اجىراتىپ باسقارامىز دەگەن تەوريالاردىڭ تاريحتا عۇمىرى ۇزاق بارمايدى. ولار مىسالى، بۇگىنگى ۋاحابيلەر. سول سياقتى قۇدايسىز دا باسقارا المايسىڭ. ونىڭ دا عۇمىرى ۇزاققا بارا المايدى. مۇنىڭ مىسالى، كەڭەس ۇكىمەتى. سەبەبى ادام ەڭ ءالسىز ءارى زالىم جاراتىلىس ەكەندىگى قۇراندا تەكتەن تەككە ايتىلماسا كەرەك. ادامدى باۋىرمالدىققا ۇستايتىن، تۇسىنىككە الىپ باراتىن، كەۋدەدەگى كىشكەنە جاراتىلىس – جۇرەك، وعان اسەر ەتەر – يمان.

بابالارىمىز: "ەسكى مەن جاڭا اراسىندا سۇقبات بولسا، ورتا جول ءاردايىم تابىلادى" دەگەن. «ياساۋي بابامىز، ەلدىڭ كەمەلدىك پەن ەركىندىككە جەتۋى ءۇشىن ءبىرىنشى شارت - "زامان" دەيدى. زاماننىڭ مازمۇنى - تىنىشتىق. ەكىنشى شارت - "ماكان". ماكاننىڭ مازمۇنى - وتان. وتانسىز ەركىندىكتىڭ دە، تىنىشتىقتىڭ دا ءمانى جوق. ءۇشىنشى شارت - "يحۋان", ياعني باۋىرمالدىق. ءبىر وتاندا، ءبىر ۋاقىتتا تىرشىلىك ەتىپ جاتقان ادامداردىڭ اراسىندا ءوزارا تۋىستىق، باۋىرمالدىق بولماسا، ءبارى بوس» (كەنجەتاي دوساي). 

ءتىس اۋىزدا ءتىزىلىپ تۇرعان كەزدە عانا قۇندى، جەرگە شاشىلىپ تۇسسە قۇنى جوعالادى. سول سەكىلدى كەلىسىم مەن ءوزارا تۇسىنىك ورناپ تۇرعان ۋاقىتىندا قۇندى، بەرەكەسى كەتسە – قۇنسىز. قۇنسىزدىق باستالسا ول ورناتقان بەيبىتشىلىككە قايىرىلا المايمىز. ونىڭ بۇگىنگى مىسالى، تاياۋ شىعىستاعى جاعدايلار. 

اقيىق اقىن ومار ھايام: "اقىماق باقىتتى الىستان ىزدەيدى. اقىلدى جانىندا وسىرەدى" دەگەن. 

ارتۋر شوپەنگاەر دەگەن فيلوسوفتىڭ مىنا سوزىنە سەنبەۋىمىزگە مۇمكىن ەمەس: "ادامزات بالاسىنىڭ دامۋىن تەجەپ كەلە جاتقان بىردەن ءبىر سەبەپ، اقىلدىلاردى ەمەس، ايقايشىلاردى كوبىرەك تىڭداۋىندا", دەگەن ەكەن. ءبىزدىڭ كەيدە ايقايشىلدىعىمىز وتانشىلدىق سەزىمنىڭ ارتىنا تىعىلىپ العان. حاكىم ابايشا ايتقاندا «جانىمىز بەن ءتانىمىزدىڭ سۇرانىسىنىڭ اراسىندا اقىلىمىز تۇرۋى قاجەت». ول ءۇشىن اۋزىمىزدان شىققان سوزدەرىمىز بەيبىتشىلىككە، تۇراقتىلىققا باستاپ تۇرۋى كەرەك. سەبەبى بۇتكىل پايعامبارلاردىڭ ءبارى دە بەيبىتشىلىكتى ناسيحاتتاپ كەتتى. ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز: "حايۋان، ءسوز ونەرى بولماعاننان حايۋان بولدى" دەيدى. ءبىز كوپ نارسەنى سۇقباتپەن شەشكەننەن گورى، كەيدە جۇدىرىققا ۇمتىلۋعا دايىن تۇرامىز. سوندا ءبىزدىڭ حايۋاننان نە ايىرماشىلىعىمىز قالادى.

بۇل ءومىردىڭ ءمانى تۇراقتىلىق پەن بەيبىتشىلىك. بىردە ءبىر كىسى پيكاسسو دەگەن سۋرەتشىگە: سەنىڭ سالعان ونەرىڭنىڭ ەشقانداي مازمۇنى جوق دەپتى. سوندا سۋرەتشى: بيدايدىڭ ءدانىنىڭ سۋرەتىن سالىپ جىبەرىپ، قويا سالسا، ونىڭ شىنايىلىققا ۇقساعانى سونشا، ءبىر تاۋىق كەلىپ شوقي باستاپتى. سوندا الگى كىسى: سۋرەتتى نەگە وسىلاي كەرەمەت سالمايسىڭ دەگەندە، سۋرەتشى پيكاسسو: مەن سۋرەتتى تاۋىقتارعا ەمەس، ادامدارعا سالامىن" دەگەن ەكەن. سۋرەتشىمەن بولعان بۇل وقيعا ومىردەگى كوپ ءماندى تۇسىنۋگە نۇقساپ تۇر. بۇل وقيعادا نە ۇعامىز. ءومىردىڭ ماعىناسى ءبىر-ءبىرىمىزدى ءتۇسىنۋ مەن قۇندىلىقتاردى باعالاۋ جانە وعان اقىل كوزىمىزبەن قاراي. ادام دەگەن اتقا لايىق بولۋىمىزدىڭ ماعىناسى وسىندا. سەبەبى بىزگە اقىل مەن جۇرەك قاتار قولدانسىن بەرىلگەن.

تاۋدىڭ بيىككە شىققان سايىن وتتەگىنىڭ ازدىعىنان ادامنىڭ تىنىسى تارىلا تۇسەدى. كەلىسىممەن، اۋىزبىرشىلىكتى ساقتاپ ۇمتىلعان مەملەكەتىمىزدە وسىنداي قيىن جولمەن شىڭدارعا شارىقتاۋدا.

«ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا پولشا بومبانىڭ استىندا قالدى. شارۋاشىلىق تۇگەل كۇيرەدى. الەمگە كوپەرنيكتەي عالىم، شوپەندەي سازگەر سىيلاعان ۆارشاۆانىڭ 90 پايىزى جويىلىپ كەتتى. ءيا، ءبىر ەلدىڭ ونداعان عاسىرلاردان بەرى جيىپ-تەرگەن دۇنيەسى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە تۇگەل دەرلىك قيراپ قالدى. وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن عانا اسقاقتاپ تۇرعان سارايلار، ونەركاسىپ ورىندارى تەاترلار مەن كىتاپحانالاردىڭ كۇل-پارشاسى شىقتى. ەندى قاراڭىز.

سوعىستان كەيىن مايدان دالاسىندا شاشىلىپ جاتقان تاس كىرپىشتەردىڭ ورنىنا عاجايىپ ۆارشاۆا قايتا تۇرا قالدى. قازىر ۆارشاۆاعا بارىپ كورىڭىز. قۇددى ەشتەڭە بولماعانداي. كورولدەر تۇرعان، شوپەننىڭ تۇنگى سوناتاسىن تىڭداپ، ميتسكەۆيچتىڭ جىرىنا بالقىعان ۆارشاۆانى كورەسىز. قۇرىلىستىڭ ءمىنسىز شىققانى سونشا 1980 جىلى يۋنەسكو-نىڭ «الەمدىك مۇراسىنا» ەندى.

ادامنىڭ اقىل-ويىنىڭ قۇدىرەتىنە تاڭ قالىپ، ءتىپتى كوزىڭىزگە جاس الۋىڭىز مۇمكىن. ويلاپ قاراڭىزشى، 90% جويىلىپ كەتكەن قالا دىم بولماعانداي قايتا قۇلپىرىپ كەتتى.

بۇل وقيعا كوپ نارسەنى اڭعارتادى. قاراپ وتىرسىز با، ءبىر دۇربەلەڭ كەلسە مىڭداعان جىلدان بەرى جيعان ماتەريالدىق دۇنيەڭىز ءبىر ساتتە تاس-تالقان بولادى» (ر.رامازان). 

ونى قايتا تۇرعىزاردا، ساقتاپ قالاتىندا اقىلىمىز بەن تۇسىنىككە ۇمتىلعان جۇرەك. ونداي قاسيەتتى ۇعىم بىزگە ورناسا، ونى سىزدەن قۇدايدان باسقا ەشكىم تارتىپ الا المايدى. «ءان — الەمدى تەربەگەنىمەن، ءاندى ءانشى جازادى». مىنا جەر بەتىندەگى بارلىق يگىلىكتەر بار بولعانى ءبىزدىڭ اقىل-ويىمىز بەن بەيبىتشىلىككە ۇمتىلعان جۇرەگىمىز عانا. تەك ءناپسى مەن اقىلدىڭ ازىعىن عانا بەرىپ، جۇرەكتىڭ ازىعىن بەرمەسە، وندا جۇرەك تە تىڭداۋ سەزىمىنەن اجىرايدى ەكەن. ياعني، ادام بۇنىڭ كەسىرىنەن ادامدىق بولمىسىنان ايىرىلادى.

«بابالارىمىزدىڭ دۇنيەتانىمى اللا جاراتقان ادام بالاسىن كەمسىتپەي، وزىمەن تەڭ دارەجەدە قۇرمەتتەۋدى پارىز دەپ قارايدى. بۇل تۋرالى ياساۋي بابامىز: “سۇننەت ەكەن كاپىر دە بولسا بەرمە ازار، كوڭىلى قاتتى ءدىلازاردان قۇداي بيزار” دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزى ادامنىڭ تەگى مەن تۇسىنە، ءدىنى مەن دىلىنە قاراماستان وعان قۇرمەت كورسەتۋ، ادام رەتىندە ارداقتاۋدى پايعامبارلىق سۇننەت (جۇيە، زاڭ، قاعيدا) رەتىندە تانىتادى» (كەنجەتاي دوساي). 

بۇقار جىراۋ ابىلاي حانعا مىناداي وسيەت ايتىپتى: «كەز-كەلگەن ەلىنە قىزمەت ەتەر قابىلەتتى جانعا مىنا نارسە ءتان بولۋى قاجەت: ول، قاراما-قايشى نارسەلەردىڭ ۇقساس جەرىن ىزدە!، دەگەن. ويتكەنى «تاريح – تەك جەڭىمپازداردى عانا ۇناتادى. مويىنداساڭىزدا، مويىنداماساڭىزدا شىندىق وسى».

ءماشھۇر ءجۇسىپ بابامىز:

كورگەن مەن كورمەگەندە كوپ پارىق بار،

لايىقسىز ەرسىلىككە ارانداما،

ءار ءاستىڭ مازمۇنىنا كوزىڭ جەتپەي!

پايداڭدى جاقسى بولساڭ كوپكە تيگىز،

جاتىرقاپ ەش ادامدى سىرتقا تەپپەي!، دەيدى. 

ال، ءبىز نە ىستەپ ءجۇرمىز. مىنا جاقتا ءتۇرلى اعىمدارعا ءبولىنىپ الىپ، ءبىر-بىرىمىزبەن قىرىلىسىپ ءجۇرمىز. ءبارىمىز مۇسىلمانبىز، بىراق بوتەنبىز. ءبارىمىز قازاقپىز، بىراق ءبىر-ءبىرىمىزدى جەك كورەمىز. ياعني، ورتاق قۇندىلىقتارمەن ءتۇسىنىسۋ، ءبىر مۇرات جولىندا بىرىگە المايمىز. الەۋمەتتىك جەلىلەردە بولمايتىن نارسەگە بولا ءبىر-بىرىمىزگە لاعنەت ايتۋعا دەيىن بارامىز. اقىل يەلەرى «ەگەر باقىتتى ءومىر سۇرگىڭىز كەلسە، ماقساتقا تاۋەلدى بول» دەگەن. ەگەر وسىلاي جاسايتىن بولساق، وزىمىزگە دە، وزگەگە دە اسەرىن كورەدى ەكەنبىز. ويتكەنى، ءسىزدىڭ جانىڭىز، جۇرەگىڭىز، اقىلىڭىز ىزدەپ تۇرعان تىنىشتىق، ءسىزدى دە ىزدەپ تۇرادى ەكەن. رۋحىمىز بەيبىتشىلىككە مۇقتاج. 

بۇگىندە ءدىن ارقىلى دا بەلگىلى ءبىر وتاننىڭ شەڭبەرىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرعان ۇلتتاردىڭ اراسىنا ىرىتكى سالۋ بەلەڭ الۋدا. ال، وسىلاي ءدىن ارقىلى دا ادامداردى سىرتتان باسقارۋ ارقىلى بەرەكە-بىرلىكتى كەتىرۋگە تۋىنداعان كەزدە، وعان جۇرەك پەن يمان، ار مەن سەزىم عانا كەدەرگى جاساماق.

جاراس احان،
تاريحشى،
ءدىن سالاسىنداعى رەسپۋبليكالىق اقپاراتتىق ءتۇسىندىرۋ توبىنىڭ مۇشەسى

Abai.kz