كەڭدىك. بيىكتىك. تەرەڭدىك. وسىناۋ ءبىر-بىرىنەن اجىراماس ءۇش ۇعىم ارقىلى اباي جىرىنداعى، اباي سوزىندەگى ۇلىلىقتى ۇعىپ، ۇرپاققا اشىپ ايتامىن، نە بيىككە شىعامىن، نە تەرەڭگە بويلايمىن دەگەن ادامنىڭ ءوزى جوعارى شىقسا، باسى اينالارى، تومەن تۇسسە، تۇنشىعارى انىق. ويتكەنى، اباي رۋحى اسپانداي اسقاق، قارا جەردەي قاسيەتتى، اقىن ويى قازاقتىڭ كەڭ بايتاق دالاسىنداي بارلىق قۇپيا سىرىن ىشكە ءتۇيىپ جاتىر. ابايدىڭ ءبىر ءوزى – تۇتاس الەم جانە كورىنگەنگە اشىلا بەرمەيتىن، قالتارىسى كوپ جۇمباق الەم، زەرتتەلمەگەن مۇحيت، يگەرىلمەگەن عارىش.

كەڭ جازىقتا كوسىلە شاپقان ارعىماق پا، قانسوناردا تۇلكى العان اڭشى ما، ماحاببات قىزىعىنا باتقان جاستار ما، قاس پەن كوزدىڭ اراسىنداي ءبىر ساتتە جوق بولاتىن جالعان با، كوكىرەگىن قارس ايىرعان حالىق مۇڭى ما، جەر باسىپ جۇرگەن پەندەلەردىڭ كورسوقىر ناداندىعى ما، ەل بيلەيدى دەپ ءۇمىت ارتقان اعايىننىڭ جاماندىعى ما، كۇن مەن تۇندەي ماڭگىلىك ايقاسىپ وتەر يتجىعىس تىرشىلىكتەگى يگىلىك پەن زۇلىمدىق پا، وسىنىڭ ءبارى اباي جىرلارىندا كورىنىس تابادى.

«جۇرەگىڭنىڭ تۇبىنە تەرەڭ بويلا،

مەن ءبىر جۇمباق اداممىن، ونى دا ويلا», – دەگەن اقىن ءسوزى ارتى وكىنىش، الدى ءۇمىت زامانعا ايتىلدى ما، كورگەن تۇستەي جالعاندا نە جاسارىن بىلە الماي شارق ۇرعان ادامعا ايتىلدى ما، الدە ءسوز ۇقپايتىن نادانعا ايتىلدى ما، بولجاۋ قيىن. قاسىرەتتەن ەگىلىپ، قابىرعاسى سوگىلىپ كەتكەن كەزدە ابايدىڭ:

«ولەڭ، شىركىن – وسەكشى، جۇرتقا جايار،

 سىرىمدى توقتاتايىن ايتا بەرمەي»،– دەۋى دە سوندىقتان.

مۇحتار اۋەزوۆ «اباي جولى» ەپوپەياسىندا اكە مەن بالانىڭ، ياعني، قۇنانباي مەن ابايدىڭ اراسىنداعى تارتىستى تىلگە تيەك قىلسا، مۇحاڭداي قالامگەر سول تۇستاعى زامان مىنبەسىنەن قاراعانىن، ءار ءسوزىن باعىپ وتىرعان ادام بار ەكەنىن ەسكەرىپ، بولماعان تارتىستى دا بولدى دەپ كورسەتۋى مۇمكىن ەكەنىن نازارعا الاتىن بولساق، ابايدىڭ كورگەن قورلىعى، تارتقان زورلىعى وتباسىندا ەمەس، تۋىپ-وسكەن ورتاسىندا دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك شىعار.

پولياك ساياحاتشىسى ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ قازاق اراسىنداعى تۇڭعىش رەت اعا سۇلتان بولىپ سايلانعان، مەككەگە بارىپ، قاجى اتانعان قۇنانبايعا بەرگەن باعاسى ابايدىڭ ەلگە كوسەم، تىلگە شەشەن وتباسىندا جانە ءبىر اۋىز سوزگە توقتاعان ورتادا وسكەنىن دالەلدەيدى. اباي ورتاسى دەگەندە ورتا ءجۇزدىڭ بۇلبۇلى اتانعان ءبىرجان سال، اقىن قاسىنان ەكى ەلى اجىرامايتىن كوكباي، ولەڭ قۋعان بالالارى ماعاۋيا مەن اقىلباي تۋرالى قالىڭ وقىرمان بۇرىننان حاباردار بولسا، قۇنانبايدىڭ جولىن جالعاعان، اباي ءۇمىتىن جۇزەگە اسىرۋعا تىرىسقان شاكارىم ەسىمى ول اقتالعاننان كەيىن بارىپ بەلگىلى بولدى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا اقىندى اقىل-وي بيىگىنە كوتەرگەن وسى ادەبي ورتا اسەرلى سۋرەتتەلگەن.

«ەل اقتاعان ءبىر اقىن بولۋشى ەدى. ءتىلىن بەزەپ، جانىن جالداپ، تىلەنشەكتەپ بايدى ساۋىپ، ءسوز قادىرىن سول كەتىرۋشى ەدى. ءۇن تۇزەگەن ءبىر ءانشى بولۋشى ەدى، كىم كورىنگەننىڭ قوسشىسى. ءار كەز، ءار مىرزانىڭ قوسالقىسى. ءان قادىرىن ءتۇسىرىپ، ءبىر اتىم ناسىبايداي، ارزان ەتىپ ەدى... جالقى بول، جارلى بول، ول كەمشىلىك ەمەس. ونەرلى اقىن، اسقاق ءانشى بولساڭ، ەل كوڭىلىندەگى مۇڭدى ايتىپ، كوزىندەگى جاستى تىيساڭ، سەنەن زور، سەنەن قادىرلى بولماسقا ءتيىستى»، – دەيدى رومان كەيىپكەرى اباي.

«قازاق اقىندارىنىڭ وزدەرىنىڭ دە، سوزدەرىنىڭ دە مىندەرى، كەمشىلىكتەرى، جامان ادەتتەرى ونەرپاز ەۆروپا جۇرتىنىڭ سىندار ادەبيەتىن كورگەننەن كەيىن بايقالىپ، كوزگە تۇسكەن», – دەپ جازادى احمەت بايتۇرسىنوۆ. اقاڭ ءوزىنىڭ «ادەبيەت تانىتقىشىندا» سىندار ءداۋىرى دەپ اتاعان كەزەڭ اباي سوزدەرىنەن، اقىننىڭ نەمەرە ءىنىسى، تالانتتى شاكىرتى شاكارىم شىعارمالارىنان باستالادى. شاكارىمنىڭ قاجىلىق ساپارى دا نەگىزىنەن تانىپ-بىلۋگە ارنالعان. ول مادەني جانە ادەبي مۇرالارعا ەرەكشە زەيىن سالادى. ال ونەر-عىلىم مەڭگەرۋگە ۇمتىلۋدىڭ ورنىنا شەن-شەكپەنگە قىزىققان، مانساپ قۋعان جاستاردى كورىپ قاپالانعان اباي:

«ويىندا جوق ءبىرىنىڭ

سالتىكوۆ پەن تولستوي،

يا ءتىلماش، يا ادۆوكات،

بولسام دەگەن بارىندە وي!» – دەپ كۇيىنەدى.

ۇلى اقىن ورىس مادەنيەتى، كۇشتى مەملەكەتتىڭ وزبىرلىعى سەكىلدى ۇعىمدارعا دا پاراسات دەڭگەيىنەن ۇڭىلە ءبىلدى. رەسەيدى ەكىگە ءبولىپ، ونىڭ العاشقىسى پۋشكينى بار، تولستويى (كەمەڭگەرى) بار رەسەي، ەندى ءبىرى پۋشكاسى (زەڭبىرەگى) بار، وق-ءدارىسى وت الۋعا دايىن تۇرعان رەسەي ەكەنىن تۇسىنە ءبىلدى. وسى شىندىقتى شىڭىراۋ تۇبىنەن اڭعارعان اقىن كەلەر ۇرپاققا: «ۆوەننىي قىزمەت ىستەمە، وقالى كيىم كيۋگە»، – دەپ عيبرات ايتتى. ۇلى اقىن ءسوزىنىڭ اقيقاتىن ءومىردىڭ ءوزى دالەلدەپ وتىر. ءبىز ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ۋاقىتتىڭ وزىندە رەسەيدىڭ ەكىگە جارىلعانىن كورىپ وتىرمىز. ولاردىڭ ءبىر توبى شەشەن جەرىندە بەيبىت حالىقتى قانجوسا قىلىپ، قىرعىن ۇيىمداستىرسا، ەندى ءبىر توبى، ورىس حالقىنىڭ ۇلى اقىنى پۋشكين ەسكەرتكىشى تۇبىندە قانقۇيلى ساياساتقا نارازىلىق ءبىلدىردى.

اباي شىعارمالارىنداعى ءپالساپا، ياعني، فيلوسوفيا تۋرالى ايتار بولساق، تاعى دا اباي جىرى تىلىمىزگە ورالا بەرەدى. اقىننىڭ شۋماعى، ءاربىر جولى تۇنىپ تۇرعان فيلوسوفيا، «سىرتى التىن، ءىشى كۇمىس» وي ورامدارى.

«تۋعاندا ءدۇنيا ەسىگىن اشادى ولەڭ،

ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ»، – دەگەن ەكى جولعا نازار سالايىق. ءسابي شىر ەتىپ كەلگەن كۇنگى شىلدەحانا تويىنان باستاپ، ادامنىڭ سوڭعى ساپارعا اتتاناردا ايتىلاتىن جوقتاۋ جىرىنا دەيىنگى ارالىقتا تۇساۋ كەسەر دە، توقىم قاعار دا، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولعان شاعىنداعى سۇندەت تويى دا، مۇشەل جاسى دا، ۇيلەنۋ تويى دا ولەڭ-جىرسىز ءوتىپ كوردى مە ەكەن؟! ومىردەگى بارلىق قىزىق تا، قاسىرەت تە ولەڭمەن ورىلەدى ەكەن. وسى ءبىر اتان تۇيەگە جۇك بولار ويدى اباي ەكى اق جولعا سيدىرىپ تۇرعان جوق پا؟!

ءبىز كەيدە ۇلكەنى بار، كىشىسى بار، ۇلىسى بار، ۇساعى بار، ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى اقىنداردى سەزىمنىڭ جىرشىسى، ويدىڭ اقىنى دەپ بولەمىز. ۇلى اباي بولسا اقىل مەن سەزىمنىڭ، قايرات پەن جۇرەكتىڭ جىمداسىپ، شىبىرتقىداي بەرىك ورىلگەن، شيىرشىق اتىپ تۇرعان قوسپاسى، ءبىر ەت، ءبىر ماي دەگەندەي، ساناڭا دا ساۋلە تۇسىرەتىن، جۇرەگىڭدى دە ەرىكسىز ەلجىرەتەتىن جىردىڭ عالامات تۋىندىگەرى.التى الاشقا اتى ءمالىم بولعان ءبىرجان سالدىڭ ءوزى:

«ورتا ءجۇز اباي قويعان اتىن باتپاي،

ۇيىنە وياز كىرمەس جاۋاپ قاتپاي»، – دەپ سيپاتتاعان ۇلى اباي قازاقتىڭ فيلوسوفيالىق جىرىنىڭ دا اتاسى دەۋگە تولىق نەگىز بار.

ءسوز تىڭدايتىن قۇلاق تاپپاي، سىرلاساتىن جان تاپپاي، جاپانداعى باقسىنىڭ مولاسىنداي جالعىز قالىپ، قامىققان ساتتەرىندە دە اباي ۇرپاققا ۇلاعات، كەلەشەككە وسيەت ايتادى:

«اسەمپاز بولما ارنەگە،

ونەرپاز بولساڭ - ارقالان.

سەن دە ءبىر كىرپىش، دۇنياعا

كەتىگىن تاپ تا، بار، قالان!»

بالا كەزىمىزدەن جاتتاپ وسكەن وسى شۋماقتا بۇكىل تىرلىكتىڭ ءمانى، ءومىردىڭ ءسانى جاتىر.

«باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم»، – دەگەن جولداردى وقىعاندا كۇنى كەشە عانا تىلىمىزگە قارسى شىعىپ، اباي ءتىلىن قۇردىمعا باتىرىپ، جەر-انامىزدى وزگەنىڭ قانجىعاسىنا بايلاپ جىبەرۋگە دايار تۇرعان نامىسسىز قازاق جىگىتتەرى، دوللار ءۇشىن تۋعان اناسىن دا ساتىپ جىبەرەتىن  مىرزالار كوز الدىمىزعا كەلەدى. سەزىمى وياۋ، كوڭىلى قاياۋ اقىننىڭ بۇدان ءبىر عاسىر بۇرىن ايتقان ءسوزى وسى كۇنى دە ماڭىزىن جوعالتپاسا، بۇل دا اباي پوەزياسىنىڭ قۇدىرەتى.

«قارتايدىق، قايعى ويلادىق، ۇلعايدى ارمان،

 شوشيمىن كەيىنگى جاس بالالاردان»، - دەگەنى دە ناعىز كورىپكەلدىك ەمەس پە؟!

اباي قازاق دالاسىنداعى قاتەرلى دەرت، اسقىنعان اۋرۋدىڭ الدىن الۋعا تالپىنعان، سول سىرقاتتىڭ دياگنوزىن ءدال تاۋىپ، ەمدەلۋ جولدارىنا دەيىن ايتىپ بەرگەن حالىق ەمشىسى، ءىشتىڭ مۇزىن كوزدىڭ جاسى، جۇرەكتىڭ قانىمەن ەرىتكەن كورەگەن. سوندىقتان دا ول ەم قونبايتىن، سوزگە بولمايتىن پەندەلەردى كورگەندە: «قايران ءسوزىم قور بولدى، توبىقتىنىڭ ەزىنە», – دەپ قامىعادى. توبىقتى ارعىننىڭ ءبىر اتاسى عانا بولعانىمەن، بۇل ءيىسى قازاققا ايتىلعان ءسوز دەپ باعالاۋ كەرەك. «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم»، – دەپ ەگىلگەن اباي تۋعان حالقىن قانشالىقتى جاقسى كورسە، سول حالىقتىڭ بويىنداعى ەرسى مىنەز، كەسىر قىلىقتى، داڭعويلىق پەن مانساپقورلىقتى، ەرىنشەكتىك پەن نامىسسىزدىقتى سونشالىقتى جەك كورگەنى دە راس. اباي «قازاقتىڭ جاۋى – قازاق» دەگەندە، بارلىق قازاقتى ەمەس،

«ىنساپ، ۇيات، ار، نامىس، سابىر، تالاپ،

بۇلاردى كەرەك قىلماس ەشكىم قالاپ.

تەرەڭ وي، تەرەڭ عىلىم ىزدەمەيدى،

وتىرىك پەن وسەكتى جۇندەي ساباپ»، – دەپ قاسيەتىن جوعالتىپ، قاسىرەتكە جولىققانداردى تىلگە تيەك ەتتى.

قازاق تاعدىرىندا ءجيى كەزدەسەتىن ساتقىندىق، وپاسىزدىق ابايدىڭ:

«كۇشىك اسىراپ، يت ەتتىم،

ول بالتىرىمدى قاناتتى.

بىرەۋگە مىلتىق ۇيرەتتىم،

ول مەرگەن بولدى، مەنى اتتى»، – دەگەن ءتورت جولىندا شەبەر بەينەلەنگەن. اباي كورگەن، اباي جان-تانىمەن سەزگەن، جۇرەگىن ەگىلتكەن وسى تاقىرىپقا قازاقتىڭ كوپ اقىنى قالام تارتتى. نۇرجان ناۋشابايۇلى:

«جارباستى، كۇشىك، قۇتتىق – ءۇش اتامىز،

اتانىڭ بارلىعىندا جوق قاتامىز.

ارادان قاناتتانىپ شىقسا بىرەۋ،

ءبىز سوعان جەردەن الىپ تاس اتامىز»، – دەسە، احمەت بايتۇرسىنوۆ:

«قينامايدى اباقتىعا جاپقانى،

قيىن ەمەس دارعا اسقانى، اتقانى،

ماعان اۋىر وسىلاردىڭ بارىنەن -

ءوز اۋىلىمنىڭ يتتەرى ءۇرىپ، قاپقانى»، – دەپ تەبىرەندى.

اباي فيلوسوفياسىنىڭ مۇز جارعىش كەمەدەي اسەرىن كەز-كەلگەن قازاق اقىنىنىڭ شىعارماشىلىق جولىنان اڭعارۋعا بولادى. اقىن جىرلارى شەتسىز، شەكسىز مۇحيت ۇستىندە تورتتەن ءبىر بولىگى عانا قىلتيىپ كورىنىپ، قالعانى سۋدىڭ استىندا، كوزدەن تاسادا جاتقان ايسبەرگكە ۇقسايدى. ونىڭ عالامات قۇدىرەتىن، عاجايىپ قاسيەتىن كەۋدەسىندە ساۋلەسى بار وقىرمان عانا اڭعارادى. «قانى قارا ءبىر جانمىن، جانى جارا»، – دەپ «ۇلىپ جۇرتقا قايتقان ويدىڭ» يەسى عانا ايتا السا كەرەك.

«سەنبە جۇرتقا تۇرسا دا قانشا ماقتاپ،

اۋرە ەتەدى ىشىنە قۋلىق ساقتاپ.

وزىڭە سەن، ءوزىڭدى الىپ شىعار،

ەڭبەگىڭ مەن اقىلىڭ ەكى جاقتاپ»، – دەگەندى قۇرعاق اقىل ەسەبىندە قابىلداي المايمىز. كەتىلسە دە جەتىلگەن، قايراتى قايرالعان، جىگەرى شىڭدالعان جاننىڭ نامىسىن جانۋ، قارا تاستى دا قاق جاراتىن ەڭبەكتى دارىپتەۋ، ادامدى ادام قىلعان اقىلدى مويىنداۋ دەپ تۇسىنەمىز.

ابايدىڭ سۋرەتشىلىگى تۋرالى ءسوز قوزعايتىن بولساق، بۇل دا ۇلكەن تاقىرىپ. سۋرەتكەر اباي عاجايىپ سۋرەتشى بولا الادى. «شوقپارداي كەكىلى بار، قامىس قۇلاق»، «قانسوناردا بۇركىتشى شىعادى اڭعا»، «جازدىكۇن شىلدە بولعاندا» سەكىلدى كەرەمەت پولوتنولاردى قازاقتىڭ قاي سۋرەتشىسى سالدى ەكەن، كۇمانىم بار.  اباي سۋرەتتەگەن ايەل بەينەسى اتاقتى لەوناردو دا ۆينچي سالعان سۋرەتتەر مەن ميكەلاندجەلو جاساعان مۇسىندەردەن ارتىق بولماسا، كەم ەمەس:

«قاقتاعان اق كۇمىستەي كەڭ ماڭدايلى،

الاسى از قارا كوزى نۇر جاينايدى.

جىڭىشكە قارا قاسى سىزىپ قويعان،

ءبىر جاڭا ۇقساتامىن تۋعان ايدى.

ماڭدايدان تۋرا تۇسكەن قىرلى مۇرىن،

اقشا ءجۇز، القىزىل بەت ءتىل بايلايدى.

اۋزىن اشسا، كورىنەر كىرسىز ءتىسى،

سىقىلدى قولمەن تۇزگەن، ءىش قاينايدى.

جۇپ-جۇمىر، اق تورعىنداي مويىنى بار،

ۇلبىرەگەن تاماعىن كۇن شالمايدى.

تاقتايداي جاۋىرىنى بار، يىعى تىك،

ەكى الما كەۋدەسىندە قيسايمايدى.

سوراقى ۇزىن دا ەمەس، قىسقا دا ەمەس،

نازىك بەل تال شىبىقتاي بۇراڭدايدى.

ەتىندەي جاس بالانىڭ بىلەگى بار،

اجىمسىز اق ساۋساعى ىسكە ىڭعايلى.

قولاڭ قارا شاشى بار جىبەك تالدى،

تورعىنداي تولقىندىرىپ كوز تاڭدايدى»...

سۋرەت دەيمىز بە؟ ءمۇسىن دەيمىز بە؟ قالاي دەسەك تە، سيادى. باتىستىڭ كينوجۇلدىزدارى جالاڭاش تۇسكەن بەينەفيلمدەر دە اباي سۋرەتتەگەن ارۋدىڭ جانىندا تۇككە تۇرمايدى. «بىلەكتەي ارقاسىندا ورگەن بۇرىم» ولەڭىندە اقىن قىزدى پىسكەن الماعا تەڭەسە، ەندى ءبىر جىرىندا: «قار-اپپاق، بۇركىت-قارا، تۇلكى-قىزىل، ۇقسايدى قاسا سۇلۋ شومىلعانعا», –  دەيدى.

مۇنداي كونتراستار، مۇنداي بوياۋلار وزگە تىلدە سويلەي الار ما ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ابايدى باسقا تىلدەرگە وسى كۇنگە دەيىن دۇرىس اۋدارا الماي جۇرگەنىمىز دە ونىڭ ولەڭدەرىندەگى قايتالانباس كورىنىس، اسەرلى ويلاردى بەينەلەيتىن بالامالار باسقا تىلدە سولعىن تارتىپ قالۋىنان شىعار. «دوستان دا، دۇشپاننان دا كوڭىلى قايتقان» اقىن ارسىز جۇرتتىڭ قىلىعىنا اشىنادى، «جانى اياۋلى جاقسىعا قوسامىن دەپ، اركىم ءبىر يت ساقتاپ ءجۇر ىرىلداتىپ»، –  دەپ سۇم-سۇرقيا، قۋلارعا قارعىس تاڭباسىن باسادى. سول تۇستا قالىڭ قازاق اراسىن جايلاپ الماسا دا، اتقامىنەرلەر مەن بي-بولىستار ومىرىنە شىم-شىمداپ ەنە باستاعان قاتەرلى دەرت – اراققۇمارلىقتان الدىن-الا ساقتاندىرادى:

«ءبىر كۇشتى كوپ تەنتەكتى جىعا الماي ءجۇر،

ىشتە جالىن دەرت بولىپ، شىعا الماي ءجۇر.

اراق ىشكەن، ماس بولعان جۇرتتىڭ ءبارى،

نە پايدا، نە زالالدى ۇعا الماي ءجۇر».

ابايدى بۇكىل قازاق حالقىنىڭ، كۇللى قازاق جۇرتىنىڭ، قازاق مەملەكەتىنىڭ كەمەڭگەر يدەولوگى دەپ قابىلداۋ ءلازىم. تاۋەلسىز ەلىمىزدىڭ مەملەكەتتىك كەڭەسشىلەرى دە، پارلامەنتتە زاڭدار قابىلداپ وتىرعان حالىق قالاۋلىلارى دا اباي سوزىنە جۇگىنسە، اقىننىڭ ءاربىر ولەڭى، ءاربىر قارا ءسوزى ءار ءتۇرلى زاڭداردىڭ وزەگى نەمەسە ارقاۋى بولۋعا سۇرانىپ-اق تۇر. اباي شىعارمالارى مەن «اباي جولى» رومانى ەلباسىمىزدان باستاپ بارلىق اكىمدەردىڭ، زيالى حاكىمدەردىڭ ۇستەلى ۇستىندە جاتاتىن كىتاپتار بولۋى كەرەك.وسى ۇزىندىلەردەن دە ابايدىڭ قوعام قايراتكەرى دەڭگەيىنە  كوتەرىلگەنىن كورەمىز.

«ابايلاڭىز، بايقاڭىز»، – دەپ اباي ساقتاندىرعان كەسەلدەر – سابىرسىزدىق، ارسىزدىق، ەرىنشەكتىك، ارىزشىلدىق، وسەكقۇمارلىق، جالعان ماقتانشىلىق – اقىندى وكىندىرگەن وكىنىشى كوپ ءومىردى قازاق حالقى ءالى دە باسىنان كەشىرىپ جاتقان جوق پا؟! بىراق، بىلىمدىدەن شىققان سوزگە قۇلاق اسىپ جاتقان تالاپتى جاس از سەكىلدى.

اقىننىڭ قانىن قايناتقان، جانىن اشىتقان، «شەلتىرەيگەن ورىس شەندى شەكپەن جاپقان» ناداندار تۋرالى ول: «جايى ءمالىم شوشقانىڭ، تۇرتكەنىنەن جاسقانبا»، –  دەگەن وي تۇيەدى.

«قايعى شىعار ىلىمنەن،

ىزا شىعار بىلىمنەن.

قايعى مەن ىزا قىسقان سوڭ،

زار شىعادى تىلىمنەن»، – دەپ كۇڭىرەنەدى.

اقىن كەلەر زامان كوك تۇمان دەپ، كوكىرەگى قارس ايىرىلسا دا، الدامشى ومىردەن ءبىرجولاتا ءتۇڭىلىپ تە كەتپەيدى، كەلەشەكتەن ءۇمىتىن ۇزبەيدى، «قايرات پەن اقىل جول تابار قاشقانعا دا، قۋعانعا»، – دەپ جىگەردى قايراتتان، پاراساتتى اقىلدان، جاقسىلىقتى ادىلەتتەن كۇتەدى. قياناتشىل ءدۇنيادان جۇرەگى قىرىق جاماۋ بولسا دا: «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيقمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا»، – دەپ ءومىردى سۇيۋگە شاقىرادى.   «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس» دەگەن ولەڭىنەن باستاپ باسقا دا ولەڭ-جىرلارى مەن قارا سوزدەرىندە اقىن اللانى ءسۇيۋ مەن ادامدى ءسۇيۋ دەگەن ۇعىمداردى قاتار قارايدى، ار مەن ۇياتتىڭ كۇزەتشىسى اقىلدى بارلىق قاسيەتتەن بيىك قويىپ، شايتان ىسىنەن اۋلاق ءجۇرىپ، اللانى تانۋعا، يمان كەلتىرۋگە، ادامدىق اتتى جويماۋعا ۇندەيدى. «سۇيەنگەن، سەنگەن داۋرەن جالعان بولسا، جالعانى جوق ءبىر ءتاڭىرىم، كەڭشىلىك قىل» ، – دەپ تاۋباعا كەلەدى.

اباي ايتقان بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭدار، كەردەڭدەگەن كەربەزدەر، سۋ جۇقپايتىندار، ءسوز ۇقپايتىندار، پەيىلى شيكىلەر، اقىلى كۇيكىلەر، تاماعى توقتار، جۇمىسى جوقتار، كوپشىل بولا المايتىندار، كەكشىلدىكتى قويا المايتىندار ارامىزدا وسى كۇنى دە قۇمىرسقاداي ءورىپ جۇرگەنى وتىرىك ەمەس. سوندىقتان دا ابايدىڭ «قۋاتتى ويدان باس قۇراپ ەركەلەنىپ شىعار ءسوزى» كوبىنەسە ىزاعا، قۇساعا تولى بولسا، ول اقىننىڭ سول كەزدەگى ناداندارعا دەگەن كوزقاراسىنا، وزەگىن ورتەگەن وكىنىشكە بايلانىستى تۋعان.

«ىزالى جۇرەك، دولى قول،

ۋلى سيا، اششى ءتىل،

نە جازىپ كەتسە، جايى سول،

جەك كورسەڭ دە ءوزىڭ ءبىل»، – دەگەندە دە اقىن اقتارىلىپ، شىنىن ايتىپ وتىر. اباي بىزگە دە ەڭ الدىمەن وسى شىندىعىمەن، اقيقاتتى كەيدە سىبىرلاپ، كەيدە  ايقايلاپ ايتۋىمەن قىمبات. ايتپاسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى ەمەس پە؟! «ولەڭ شىركىن وسەكشى»، ىشتەگى سىردى جۇرتقا جاريا ەتەتىنىن بىلە تۇرا، ۇلى اقىن جۇرەكتەگى شەرىن جىرمەن شىعارادى، كوكىرەگىنە بايلانعان قايعى-قاسىرەتىن سوزبەن ەمدەيدى.

ابايدىڭ قاراسوزدەرى – كەلەر ۇرپاققا جازعان وسيەتناما – ۇلى اقىننىڭ پوەزياسى مەن فيلوسوفياسىنىڭ زاڭدى جالعاسى. سونىمەن بىرگە قوعام قايراتكەرىنىڭ كەلەر ۇرپاققا امانات ەسەبىندە ايتقان ۇلاعاتتى سوزدەرى.

جەر ورتاسى جاسقا كەلگەندە الىسىپ-جۇلىسقان، ايتىسىپ-تارتىسقان، قاجىپ-جالىققان، قازاقتىڭ قىلىپ جۇرگەن كوپ ءىسىنىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كەرگەن، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلگەن اباي وقشاۋ ويلارىن قاعازعا تۇسىرەدى، حالىق قاسىرەتىنە كوكىرەگى قارس ايىرىلادى، عىلىم مەن بىلىمگە، ەڭبەككە شاقىرادى. «تۋعاندا ءدۇنيا ەسىگىن اشادى ولەڭ، ولەڭمەن جەر قوينىنا كىرەر دەنەڭ» دەگەن ولەڭىندە ايتىلعان ويدى ودان ءارى دامىتىپ: «ادام بالاسى جىلاپ تۋادى، كەيىپ ولەدى» – دەگەن قورىتىندى جاسايدى. اباي كورگەن، تۇيسىگىمەن تانىپ بىلگەن قايعى-قاسىرەت، زۇلىمدىق، قاراۋلىق قارا قازاقتىڭ كوزىنەن قان بولىپ اقسا، ابايدىڭ تىلىنەن ءسوز بولىپ اعادى.

ابايدى وقىعاندا تىلىڭە جىر جولدارى ورالادى:

جاس بوپ تامسا كوزىمنەن،

ءسوز بوپ شىقسا تىلىمنەن،

سونىڭ ءبارى وزىمنەن،

كورىپ جۇرگەن كۇنىمنەن.

تەر بوپ اقسا تانىمنەن،

شەر بوپ تۋسا جۇرەكتەن،

سەسكەنگەنىم ولىمنەن،

ومىرگە ىزگى تىلەكتەن.

تىرناپ كوڭىل جاراسىن،

جاندى تانگە بيلەتىپ،

كوپ ادامنىڭ ساناسىن

كەتكەن شايتان كۇيرەتىپ.

تاعى ابايعا ۇڭىلەم...

جاننىڭ جىلى شۋاعى

جۇرەگىنىڭ تۇبىنەن

قاسيەت بولىپ تۋادى.

ادام بالاسىن قور قىلاتىن نە؟! ادامدى جاقسى اتاندىراتىن قانداي قاسيەتتەر؟ اباي قاراسوزدەرىنەن وسى ساۋالدارعا تولىق جاۋاپ تابۋعا بولادى. ادام بالاسىن قور قىلاتىن ءۇش نارسە: ناداندىق، ەرىنشەكتىك، زالىمدىق. ادامنىڭ اسىل قاسيەتتەرى: قاناعات، راقىم، تالاپ، ەڭبەك، اقىل.

اباي جىرلارى مەن پوەمالارىنداعى قايرات، اقىل، جۇرەك سەكىلدى ماڭگى كەيىپكەرلەرمەن قارا سوزدەردە دە جولىعامىز. وسى ۇشەۋىنىڭ باسىن قوساتىن – عىلىم. اقىننىڭ ءوزىن وكىندىرگەن: «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، – دەپ وپىنتقان عىلىم. اقىننىڭ ءۇمىت ارتارى دا وسى  عىلىم بولاتىن.

اقىن وتىز ءبىرىنشى سوزىندە كۇللى اقىل مەن عىلىمدى توزدىراتىن ءتورت نارسەدەن: سالعىرتتىقتان، ويىنشى-كۇلكىشىلدىكتەن، قايعىعا سالىنۋدان جانە قۇمارلىقتان ساقتاندىرادى.

قازاق ماقالدارىنىڭ كوبىسىن ىسكە العىسىز قىلىپ سىناۋدا دا ابايدىڭ ەڭ الدىمەن قۇدايشىلىققا جانە ادامگەرشىلىككە جۇگىنگەنىن كورەمىز:

«قالاۋىن تاپسا قار جانادى». «سۇراۋىن تاپسا، ادام بالاسىنىڭ بەرمەسى جوق» – دەگەن ەڭ بارىپ تۇرعان قۇداي ۇرعان ءسوز وسى. سۇراۋىن تابامىن، قالاۋىن تابامىن دەپ قورلىقپەنەن ءومىر وتكىزگەنشە، مالدى نە جەردەن سۇراۋ كەرەك، نە اققان تەردەن سۇراۋ كەرەك قوي.

«اتىڭ شىقپاسا جەر ورتە» – دەيدى. جەر ورتەپ شىعارعان اتتىڭ نەسى مۇرات؟ «ءجۇز كۇن اتان بولعانشا، ءبىر كۇن بۋرا بول» – دەيدى. تاڭىرگە جازىپ مىنبەي-تۇسپەي، ارىپ، شومەندەپ، ديۋانالىقپەن ءبىر كۇن بولعان بۋرالىق نەگە جارايدى؟

«التىن كورسە، پەرىشتە جولدان تايادى» – دەيدى. پەرىشتەدەن ساداعا كەتكىر-اي! پەرىشتە التىندى نە قىلسىن، ءوزىنىڭ كورسەقىزار سۇمدىعىن قوستاعالى ايتقانى.

«اتا-انادان مال ءتاتتى، التىن ۇيدەن جان ءتاتتى» – دەيدى. اتا-اناسىنان مال ءتاتتى كورىنەتۇعىن انتۇرعاننىڭ ءتاتتى دەرلىك نە جانى بار؟ اتا-اناسىن مالعا ساتپاق ەڭ ارسىزدىق قىلىق ەمەس پە؟ اتا-انا شاماسى كەلسە، ميحناتتانىپ مال جيسا دا، دۇنيەلىك جيسا دا، ارتىمدا بالالارىما قالسىن دەيدى. ول اتا-اناسىن ساتقان سوڭ قۇدايعا دۇشپاندىق ءىس ەمەس پە؟ وسىنداي بىلمەستىكپەن ايتىلعان سوزدەرىنە بەك ساق بولۋ كەرەك» – دەپ اقىن قاسيەتسىزدىكتەن الدىن الا ساقتاندىرىپ، ەستى ادامعا قوعام دامۋىنا بوگەت بولاتىن كەسىر قىلىقتاردى تايعا تاڭبا باسقانداي كورسەتىپ بەرەدى.

اقىننىڭ اشىنىپ ايتقانى – اشىلىپ ايتقانى. اسىرىپ ايتقان جەرى جوق. ءسوز تۇسىنەر كىسىلەر تابىلار دەپ ايتقانى دەپ تۇسىنگەن لازىم.

«عىلىمدى، اقىلدى ساقتايتۇعىن مىنەز دەگەن ساۋىتى بولادى. سول مىنەز بۇزىلماسىن! كورسەقىزارلىقپەن، جەڭىلدىكپەن، يا بىرەۋدىڭ ورىنسىز سوزىنە، يا ءبىر كەز كەلگەن قىزىققا شايقالىپ قالا بەرسەڭ، مىنەزدىڭ بەرىكتىگى بۇزىلادى. ونان سوڭ وقىپ ۇيرەنىپ تە پايدا جوق. قويارعا ورنى جوق بولعان سوڭ، ولاردى قايدا ساقتايسىڭ؟ قىلام دەگەنىن قىلارلىق، تۇرام دەگەنىندە تۇرارلىق مىنەزدە ازعىرىلمايتىن اقىلدى، اردى ساقتارلىق بەرىكتىگى، قايراتى بار بولسىن! بۇل بەرىكتىك ءبىر اقىل، ار ءۇشىن بولسىن!» (32-ءسوز) – دەيدى.

اباي ايتقان اقيقات قايدا بارساق تا، قايدا جۇرسەك تە الدىمىزدان شىعادى. «قۋلىق ساۋماق، كوز ءسۇزىپ، تىلەنىپ، ادام ساۋماق – ونەرسىز ءيتتىڭ ءىسى. اۋەلى قۇدايعا سىيىنىپ، ەكىنشى ءوز قايراتىڭا سۇيەنىپ، ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ قارا جەر دە بەرەدى، قۇر تاستامايدى» (4-ءسوز) – دەيدى ول. «ءدۇنيانى ۇلكەن كول، زاماندى سوققان جەل» دەپ باعالاعان اقىننىڭ كوپ ءسوزى پايعامبار حاديستەرىمەن ۇندەس، وزەكتەس. ابايعا قۇلاق قويساق، ونىڭ ءار سوزىنە زەر سالساق، اداسقان كوپتىڭ ءوزىن دە ەبىن تاۋىپ، جونگە سالۋعا بولادى. «كوڭىلدەگى كورىكتى وي اۋىزدان شىققاندا ءوڭى قاشادى»، – دەگەن اقىن «اكەسىنىڭ بالاسى – ادامنىڭ دۇشپانى، ادامنىڭ بالاسى – باۋىرىڭ»، «باقپەن اسقان پاتشادان ميمەن اسقان قارا ارتىق، ساقالىن ساتقان  كارىدەن ەڭبەگىن ساتقان بالا ارتىق»، «دوسى جوقپەن سىرلاس، دوسى كوپپەن سىيلاس» دەگەن سەكىلدى عاجايىپ ويلاردى قاعازعا تۇسىرەدى. «ىنتالى جۇرەك سەزگەن ءسوز بار تامىردى قۋالايدى».

اباي جىرى كەلەشەككە دە ماڭگى-باقي ساۋلەسىن شاشىپ، جولىمىزدى نۇرلاندىرىپ تۇراتىنى وسىنداي ومىرشەڭ اسىل قاسيەتتەرىنەن دەپ بىلەمىز.

جەر جۇزىندە تولعانىپ-تاسقان، ارناسىنان اسقان، اسقاق تا سويلەگەن اقىندار كوپ. بىراق، ءوز حالقىن سونشالىقتى سۇيە تۇرا، سول حالىقتىڭ ءمىنىن كوزىنە شۇقىپ كورسەتىپ، كەمشىلىكتەن ارىلۋدىڭ جولىن نۇسقاعاندار بىرەن-ساران. ءتىپتى، جوقتىڭ قاسى.

«ويعا ءتۇستىم، تولعاندىم،

ءوز ءمىنىمدى قولعا الدىم.

مىنەزىمە كوز سالدىم،

تەكسەرۋگە ويلاندىم،

وزىمە ءوزىم جاقپادىم،

ەندى قايدا سيا الدىم؟» –

دەگەن اباي بويى بۇلعاڭ، ءسوزى جىلماڭدارعا، اياقتى الشاڭ باسقاندارعا، ءبىلىمسىز، ارسىز، ەرىنشەكتەرگە مۇسىركەي قاراعان بولاتىن.

اباي فانيدەن كوشكەندە قازاق حالقىنىڭ تاعى ءبىر كەمەڭگەر اقىنى اتاناتىن  بالا ماعجان ءالى مۇشەلگە دە تولعان جوق ەدى. قىزىلجارداعى مەدىرەسەدەن  ءدارىس تىڭداعان اقىن سول كەزدەن باستاپ اباي تاعىلىمىندا تاربيەلەنىپ، ودان كەيىن جازعان ولەڭدەرىندە ابايشا ويلانىپ، تولعانىپ، اباي كورگەن، سەزگەن، ۇلى اقىندى ەگىلتىپ-تەبىرەنتكەن بارلىق قۇبىلىستى ماعجانشا جىرلادى. سوندىقتان دا ادەبيەت زەرتتەۋشىلەردىڭ دەنى اباي مەن ماعجان پوەزياسى  تامىرلاس، ساباقتاس، ءومىردىڭ وزىندەي وزەكتەس، ۇندەس ەكەنىن اتاپ كورسەتكەن.

ماعجان «التىن حاكىم ابايعا» دەگەن ولەڭىندە: «شىن حاكىم، ءسوزىڭ اسىل باعا جەتپەس، ءبىر ءسوزىڭ مىڭ جىل جۇرسە، ءدامى كەتپەس»، – دەپ جازادى. بارشامىز اقىن دەگەن ءبىر-اق اۋىز سوزگە سيعىزىپ جۇرگەن عۇلامانى ماعجان نەگە حاكىم دەپ اتايدى؟

بۇعان جاۋاپتى ابايدىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىنەن تابامىز: «اداسپاي، تۋرا ىزدەگەن حاكىمدەر بولماسا، ءدۇنيا ويران بولار ەدى. فيعىل ءدۇنيانىڭ قىزىعى – وسى جاقسى حاكىمدەر... ءاربىر عالىم – حاكىم ەمەس، ءاربىر حاكىم – عالىم.» اباي لۇقپان مەن سوكراتتى، اريستوتەلدى حاكىم دەپ تانىسا، ماعجان ابايعا عانا حاكىم دەگەن باعا بەرەدى. سوندىقتان دا ءتۇبىرى ءبىر سوزدەر ەكەن دەپ حاكىم مەن اكىمدى شاتىستىرماۋىمىز كەرەك. بۇل سوزدەردىڭ ىشكى ماعىناسىنا اباي مەن ماعجانشا ءۇڭىلۋىمىز كەرەك. قازىرگى ەل باسقارىپ وتىرعان اكىمدەرىمىز حاكىم بولسىن، نەمەسە ولارعا جاقىن ءجۇرسىن دەپ تىلەيىك. ءارى حاكىم، ءارى اقىن بولعان اقىندارىمىزدىڭ سوزدەرىنە ۇنەمى قۇلاق اسىپ جۇرەيىك.  جاقسىلىق پەن جاماندىقتى كوزبەن كورىپ، اقىلمەن بىلەيىك دەگىڭ كەلەدى.

اباي مەن ماعجان ەكەۋى ەكى عاسىردا ءومىر ءسۇردى. الايدا، سول ەكى ارالىقتا نە وزگەردى؟

زامان قۇبىلدى، ادام وزگەردى مە؟

ءدۇنيا ءبۇلىندى، پيعىل وزگەردى مە؟

ءتۇن تۇندىگى اشىلدى ما؟

اقىن زارى باسىلدى ما؟

اباي: «قالىڭ ەلىم، قازاعىم، قايران جۇرتىم!» – دەپ ەگىلسە، ماعجان: «باسقا جۇرت اسپان-كوككە اسىپ جاتىر»، – دەپ تورىقتى.

اباي: «جاسىمدا عىلىم بار دەپ ەسكەرمەدىم»، – دەپ سانىن سوقسا،  ماعجان: «قاراعىم، وقۋ وقى، بوسقا جۇرمە»، – دەپ وسيەت ايتتى.

اباي: «ءبىر سۇلۋ قىز تۇرىپتى حان قولىندا» ولەڭىندە «ەكى كوڭىل اراسى – جىلشىلىق جەر»، – دەپ، قازاق قىزىنىڭ تاعدىرىنا الاڭداسا، ماعجان «شولپاننىڭ كۇناسى» اڭگىمەسىندە كۇنمەن تالاسا ومىرمەن قوشتاسقان قىز تاعدىرىن نانىمدى سۋرەتتەدى.

تابيعاتقا عاشىق ەكى اقىن قالامىنان جاراتىلىس كورىنىستەرى تۋرالى ءبىر بىرىنە ماعىنالاس، ماندەس سوزدەر تۋدى. اباي كۇز تۋرالى: «سۇر بۇلت ءتۇسى سۋىق، قاپتايدى اسپان، كۇز بولىپ، دىمقىل تۇمان جەردى باسقان»، – دەسە، ماعجان: «بۇرقىراپ قارا داۋىل سوعىپ تۇرعان، كوكوراي ءتۇسى قاشىپ، سولىپ تۇرعان»، – دەيدى.

ماحاببات جىرلارىنا توقتالساق، ەكى اقىننىڭ ماحابباتقا كوزقاراسى دا ۇقساس. «ءدۇنيادا، ءسىرا، سەندەي ماعان جار جوق، ساعان جار مەنەن ارتىق تابىلسا دا» دەگەن اباي ءسوزىن بەرىك ۇستانعان ماعجان: «كوزىندە كوكتىڭ نۇرى جوق، اۋزىندا جۇماق جىرى جوق، جالىنسىز، ۋسىز قۇشاعى، يىرىلمەيدى جىلانداي، ءسوزى دە جوق قۇرانداي، بىلگەنى – قازان-وشاعى، جابايى عانا جارىم بار، نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، سول جارىمدى سۇيەمىن!» – دەسە، مۇنداي ولەڭدەر كوزدىڭ جاسىمەن، جۇرەكتىڭ جالىنىمەن جازىلعان، ماڭگى ولمەيتىن جىرلار دەسەسكە شارامىز جوق..

ابايدى تەرەڭ ويدىڭ، ماعجاندى نازىك سەزىمنىڭ اقىنى دەپ باعالاعان پىكىرلەرگە دەن قويساق تا، اباي دا، ماعجان دا جالىندى جىرلارىن نۇرلى اقىل مەن جىلى جۇرەكتەن تۋعىزعانىن ەسكەرۋىمىز كەرەك. زامان تۋرالى تولعانىستاردا ابايدا كۇدىك باسىم. ول:

«اركىمدى زامان سۇيرەمەك،

زاماندى قاي جان بيلەمەك؟

زامانعا جامان كۇيلەمەك،

زامانا ونى يلەمەك»، – دەسە،

ماعجان:

«كۇنشىعىستان تاڭ كەلەدى، مەن كەلەم،

كوك كۇنىرەنەدى، مەن دە كوكتەي كۇنىرەنەم.

جەردىڭ ءجۇزىن قاراڭعىلىق قاپتاعان،

جەر جۇزىنە نۇر بەرەمىن، كۇن بەرەم!» – دەپ اعىنان اقتارىلادى.

ابايدىڭ جۇرەگى قياناتشىل ءدۇنيادان قىرىق جاماۋ بولسا، ماعجان سۇم ءومىردى سانالى ادامعا اباقتى دەپ ەسەپتەيدى. ەكى اقىن ءومىر سۇرگەن تۇستاعى قاراما-قايشىلىقتار ولاردىڭ شىعارماشىلىعىنان ايقىن كورىنىس تابادى.

اباي قارتايىپ، قايعى ويلاپ، ارمان ۇلعايعاندا كەيىنگى جاس بالالاردان شوشىسا، قاۋىپ ەتسە، ماعجان الاش اتىن اسپانعا شىعاراتىن  ارىستانداي ايباتتى، جولبارىستاي قايراتتى، قىرانداي كۇشتى، قاناتتى جاستارعا سەنەدى. ماعجان ءۇمىت ارتقان سول قىران بەينەسى ەركىن ەلىمىزدىڭ تۋىندا بەينەلەنگەنى ماقتانىش سەزىمىن تۋعىزادى. بىراق، ابايدى تورىقتىرعان كۇدىك تولىق سەيىلىپ كەتتى دەپ تاعى ايتا المايمىز.

جۇسىپبەك ايماۋىتوۆ «ماعجاننىڭ اقىندىعى تۋرالى» دەگەن ماقالاسىندا (تاشكەنتتەگى قازاق ستۋدەنتتەرى جيىنىندا جاساعان بايانداماسىندا)  ماعجانعا رومانتيست اقىن دەگەن باعا بەرىپ: «ولەڭنىڭ تىلگە جەڭىل، قۇلاققا  جىلى ءتيۋىن اباي دا ىزدەگەن، اباي دا ءسوزدىڭ ءىشىن مانەرلى، تونىن سۇلۋ قىلۋعا تىرىسقان، بىراق، دىبىسپەن سۋرەت جاساۋعا،  ءسوزدىڭ سىرتقى ءتۇرىن ادەمىلەۋگە  ماعجانعا جەتكەن قازاق اقىنى جوق»، – دەگەن بولاتىن. «اقىندىق جۇزىندە ابايدان سوڭعى ادەبيەتكە جاڭا ءتۇر كىرگىزىپ، سوڭىنا شاكىرت ەرتكەن، مەكتەپ (شكول)  اشقان كۇشتى اقىن ماعجان ەكەنىندە داۋ جوق. ابايدان سوڭ اقىن ولشەۋلەرىن تۇرلەندىرگەن تاعى ماعجان.  ماعجان تىڭنان 8 – 9 جاڭا ولشەۋ تۋعىزدى، ءبارىن بىردەي ساناۋدىڭ قاجەتى جوق. «ساپ-سارى بەل»، «ءبىراز فەتشە»، «شىلىم»، «الەكساندر بلوك»، «مەنى دە، ءولىم، الديلە»، «كۇنشىعىس»، تاعى باسقا ولەڭدەرى اباي ولشەۋىندە جوق» – دەگەن جۇسىپبەكتەي مايتالمان قالامگەر سوزىنە ءبىزدىڭ دە الىپ-قوسارىمىز جوق.

ابايدى سۇيگەن، ونى كەز كەلگەن ادامنان ارتىق تانىپ-بىلگەن مۇحتار اۋەزوۆ تە: «ماعجاندى سۇيەمىن. ەۆروپالىعىن، جارقىراعان اشەكەيىن سۇيەمىن.قازاق اقىندارىنىڭ قارا  قوردالى اۋىلىندا تۋىپ، ەۆروپاداعى مادەنيەت پەن سۇلۋلىق سارايىنا بارىپ، جايلاۋى جاراسقان ارقا قىزىن كورىپ، سەزگەندەي بولامىن.  ماعجان – كۋلتۋراسى زور اقىن... ادەبيەت ادەبيەت ءۇشىن دەگەن تاڭبا ايقىن بولماي،  ءنارلى ادەبيەت بولۋعا جول جوق. سوندىقتان بۇگىنگى كۇننىڭ بار جازۋشىسى ىشىنەن كەلەشەككە بوي ۇرىپ، ارتقى كۇنگە انىق قالۋعا جارايتىن ءسوز – ماعجاننىڭ ءسوزى»، – دەپ جازىپتى.

احمەت بايتۇرسىنوۆ ايگىلى «ادەبيەت تانىتقىشىندا» ولەڭ ايشىقتارى مەن شۋماق تۇرلەرىنە، تارماق تۇلعالارى مەن  بۋناق بۋىندارىنا تالداۋ جاساعاندا كوبىنەسە ابايعا، ودان كەيىن ماعجانعا جۇگىنەدى. ولەڭدەرىنەن مىسالدار كەلتىرەدى.   ءسابيت مۇقانوۆ: «اباي اقىلدىڭ اقىنى بولسا، ماعجان اقىننىڭ اقىنى» دەگەن باعا بەرەدى.

قازاق پوەزياسى اسپانىنىڭ الىپ كۇنى اباي دەسەك، قاراڭعىدا نۇر بەرەمىن دەپ الاسۇرعان ماعجان سول اسپاننىڭ جارىق ايى. ولار شاشقان ساۋلە بۇگىن دە، ەرتەڭ دە سانامىزدى نۇرلاندىرىپ، جولىمىزعا جارىق بەرىپ تۇراتىنى انىق.

اباي تۋرالى ادامداردىڭ پىكىرلەرىنىڭ وزىنەن وعان دەگەن كوزقاراس ايقىندىعى مەن حالىق باعاسىن كورۋگە بولادى. ارقادا تۇرالى دەگەن اقىن بولعان.

ءبىر وتىرىستا اۋىل اقساقالدارىنىڭ ءبىرى: «تۇرالى، جۇرت سەنى اقىن دەسەدى. اقىن اقىندى جاقسى ءتۇسىنۋى كەرەك قوي. ابايدىڭ «ءۇش-اق نارسە ادامنىڭ قاسيەتى، ىستىق قايرات، نۇرلى اقىل، جىلى جۇرەك» دەگەنىن قالاي تۇسىنەسىڭ؟» – دەپ سۇرايدى.

سوندا تۇرالى: «ادامعا ءۇش بىردەي قۋات كەرەك. اقىل قۋات، جۇرەك قۋات، ءتىل قۋات. بىرەۋى كەم بولسا، جىگىتكە كەمدىك قىلادى، ۇشەۋى تەڭ بولسا، ەر جىگىت ەرلىك قىلادى»، – دەيدى.

«ال جۇرەگى مەن اقىلى نەمەسە ءتىلى كەم بولسا نە بولادى؟» –  دەپ سۇراعاندا: «جۇرەك كەم بولسا، توپتا ءسوز ايتا المايدى، اقىلى كەم بولسا، ءجون جاۋاپ قايتارمايدى، اقىل مەن جۇرەك تەڭ بولىپ، ءتىلى كەم بولسا، اقىلىنىڭ بار-جوعى بايقالمايدى، جىگىتكە اۋەلى ءبىلىم كەرەك، ەكىنشى عىلىم كەرەك، ءۇشىنشى ۇعىم كەرەك، اباي دا وسىنى مەڭزەگەن بولۋى كەرەك!» –  دەگەن جاۋاپ قايتارادى.

مۇحتار اۋەزوۆ اباي تۋرالى جازعان ماقالاسىندا («ءار جىلدار ويلارى») «ءبىر ايتقاندى ۇعىپ الۋ، ۇققانىن ۇمىتپاۋ، ەل سوزىندە سولاردى كەرەككە جاراتىپ،اڭگىمە اراسىنا كىرىستىرىپ وتىرۋ شەشەندەرگە كوپ جايىلعان سالت ەدى. ابايعا دا سول پارىز سياقتى بولعان. جاس جىگىت بىلگەن ونەرىن كەرەگىنە جاراتىپ، كەلىستىرىپ، كوركەيتىپ سويلەيتىن بولادى، ەل كوزىنە شەشەن بولىپ كورىنە باستايدى»، – دەپ جازادى. بۇدان شەشەندىك سوزدەردى ەل اۋزىنا ىلىنگەن اقىندار دا ءجيى قولدانىپ وتىرعان دەگەن پىكىر تۇيۋگە  جانە ابايدى شەشەندەر قاتارىنا قوسۋعا بولاتىنىن بايقايمىز. اباي مەكتەبىنەن ءتالىم-تاربيە العان اقىندار دا شەشەندىك ءداستۇردى جالعاستىرعان.

ەلىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىك الۋى حالقىمىزدىڭ  مادەني قازىناسىنا،  ادەبيەت ۇلگىلەرى مەن جىر مۇراسىنا جاڭاشا كوزقاراسپەن قاراۋعا ونى، ۇلتتىق ءمانى بار بايلىق رەتىندە قامقورلىققا الۋ مۇمكىندىگىنە كەڭ جول اشتى. قازاق رۋحانياتىنىڭ كولەمدى سالاسى – اقىندار شىعارماشىلىعىنىڭ باستاۋىندا قازاقتىڭ باس اقىنىنا سوقپاي كەتە المايمىز. بىراق، اباي اقىن عانا ەمەس، ەل باستاعان كوسەم، سوزگە جۇيرىك شەشەن، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى بولعانىن قاداپ ايتۋىمىز كەرەك.

اقىنداردىڭ  ادەبيەت تاريحى ساحناسىنا شارىقتاپ كوتەرىلگەن تۇسى ءحىح عاسىر. بۇل عاسىر قازاق قوعامىندا ۇلكەن ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالار جۇرگەن ۋاقىت. ەكونوميكالىق رەفورمالاردىڭ باستاماشىسى جانە جۇزەگە اسىرۋشى رەسەي ۇكىمەتى بولدى.  وتارشىلدىقتىڭ شەڭگەلىن قازاق دالاسىنا سالۋدى ابدەن كەسىپ-ءپىشىپ، شەشىپ العان رەسەي  ەڭ الدىمەن ساياسي رەفورمالاردى جۇزەگە اسىرا باستادى. الدىمەن عاسىرلار بويى قالىپتاسقان حاندىق جۇيەنى  سايلانبالى سۇلتاندىق جۇيەمەن اۋىستىردى.  مۇنداعى وتارشىلدىق جۇيەنىڭ باستى ماقساتى «حان – بىرەۋ، حالىق – تىرەۋ» دەگەن جىلدار بويى قالىپتاسقان قالىپتى ۇعىمدى جويىپ، ءبىر تىزگىنگە باعىنىپ ۇيرەنگەن جۇيەنى ىشىنەن قيراتۋ، تۇبەگەيلى كۇيرەتۋ بولدى. وسى تۇستا حان تۇقىمىن ءوزىنىڭ العىرلىعى، بىلىكتىلىگىمەن جەڭىپ، «قارادان شىعىپ حان اتانعان  قۇنانباي» سەكىلدى قايراتكەرلەر  ساياسي ساحناعا كوتەرىلدى.  حاندىق جۇيە سۇلتاندىق جۇيەگە اۋىسقاننان كەيىن ول كوپ ۇزاماي تاعى بولشەكتەنىپ،  پاتشانىڭ پارمەنىمەن بولىستىق جۇيەگە كوشىرىلدى.  ءسۇيتىپ، قازاقتىڭ  ساياسي ساحناعا جەتكەن بيلىگىنىڭ شىڭى بولىستىقتان ءارى اسپادى. ونىڭ ءوزىنىڭ اباي ايتقان «بولىس بولدىم، مىنەكي» سەكىلدى زاردابى كوپ بولدى.

پاتشالىق رەسەيدىڭ ۇستانعان «ءبولىپ ال دا، بيلەي بەر» دەگەن ساياساتى زىميان قاعيدانىڭ شەڭبەرىندە قۇرىلدى.  ابايدىڭ: «باس-باسىنا بي بولعان وڭكەي قيقىم، مىنەكەي، بۇزعان جوق پا ەلدىڭ سيقىن؟!» – دەپ اشىناتىن اششى زاپىرانى وسى ساياساتتىڭ اسەرى بولاتىن.

حاندىق جۇيەنىڭ ساحنادان كەتۋى رۋحاني دۇنيەدەن جىراۋ-جىرشىلاردىڭ دا كەتۋىنە الىپ كەلدى. حان بيلىگى مەن قاراشا تىلەگىنىڭ كوپىرى بولعان  جىراۋلاردىڭ ورنىن الەۋمەتتىڭ  مۇرات-ماقساتىن كوزدەيتىن، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن ءوز كوڭىلىنىڭ جابىرقاۋ  كۇيىنە سالاتىن اقىنداردى رۋحاني ساحناعا كوتەردى. سونىمەن بىرگە ەل بيلىگى رۋ باسىلاردىڭ قولىنا تولىعىمەن كوشىپ، قارا قىلدى قاق جارعان، ءسوز ۇستاعان بيلەر مارتەبەسى قايتادان بيىكتەدى. «ەلگە باي ەمەس، بي –  قۇت»، «بي ەكەۋ بولسا، داۋ تورتەۋ بولادى» دەگەن قاناتتى سوزدەردىڭ الەۋمەت ساناسىنان بەرىك ورىن الاتىن كەزى دە وسى تۇس. بيلەر مەن شەشەندەردىڭ ساياسي مارتەبەسى قازاق قوعامىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنەن كورنەكتى ورىن الدى. اباي مەن شوقاننىڭ    سايلاۋعا ءتۇسۋى  سول ءداۋىردىڭ ساياسي شىندىعىن بەينەلەسە كەرەك.

شوقان «شەشەن» دەگەن ءسوز كەمەڭگەر، پاراساتتى، اقىلدى بىلدىرەدى دەپ جازسا، اباي عۇمىرناماسىن تەرەڭ زەرتتەگەن ا.بايتۇرسىنوۆ، ءا.بوكەيحانوۆ، م.اۋەزوۆ ابايعا سوزگە جۇيرىك، شەشەن دەگەن باعا بەرەدى.

ا. بايتۇرسىنوۆ: «زامان بۇرىنعىداي بولسا، اباي الاشتىڭ اتاقتى بيلەرىنىڭ ءبىرى بولۋى ءشۇباسىز. بىلىممەن بي بولىپ، جۇرت بيلەيتىن زامان ءوتىپ، تاسىڭ بي بولاتىن زامانعا قارسى تۋعان. ءبىلىمى كوپتەر جۇرت بيلەمەي، مالى كوپتەر جۇرت بيلەيتىن زامانعا قارسى تۋعان. اباي جۇرت الدىنا ءبىلىمىن سالعاندا، باسقالار مالىن سالعان، جۇرتتىڭ بەتى مالعا اۋىپ، ەل بيلىگى اباي قولىنا ەركىن تيمەگەن»، –  دەيدى.

اقىندار سەكىلدى بيلەر مەن شەشەندەر دە ەلگە ەرەكشە سىيلى، اسا بەدەلدى ادامدار. ەل اۋزىنداعى اڭگىمەلەرگە قاراعاندا، بيلەرگە دەگەن ءىلتيپات ايىرىقشا بولعان جانە ولار ومىردە سيرەك كەزدەسەتىن دارىندى تۇلعالار ەسەبىندە باعالانعان. ماسەلەن اقىنداردى قانشا قۇرمەت تۇتسا دا، «قازاقتا ەكىنىن ءبىرى اقىن» دەگەن ( دۇرىسى ولەڭشى) ءسوز بار. ال بيلەر تۋرالى: «باتىر دەگەن باراق يت، ەكى دولى قاتىننىڭ ءبىرى تابادى، بي دەگەنىڭ ءبىر بۇلاق، قاتىننىڭ ىلۋدە ءبىرى تابادى»، –  دەيدى. نەمەسە: «نە قادىرلى ءبيىڭ بولسىن، نە بي تۇسەتىن ءۇيىڭ بولسىن»، –  دەيدى. ياعني، بيلەردى قابىلداپ، كۇتە الاتىن ءۇيدىڭ ءوزى قادىرلى  دەگەندى مەڭزەيدى. اباي بولسا، اۋزىمەن وراق ورعان وڭكەي قىرت دەپ باعالاعان مىلجىڭداردى ۇناتپاعانى بەسەنەدەن بەلگىلى. سوزدەرى ءبىرى جاماۋ، ءبىرى قۇراۋ، اركىمگە ماقتاۋ ولەڭ ايتقىشتار دا اقىن كوڭىلىنەن ورىن تابا الماۋى سوندىقتان. مىنە، سودان دا اباي ءوزىن ەش ۋاقىتتا اقىنمىن دەپ ايتپاعان.

م. اۋەزوۆ اباي تۋرالى جازعان زەرتتەۋىندە: «وسى كۇنگە شەيىن بىزدە ابايدىڭ ءسوز بايلىعىن تەكسەرگەن ەڭبەك جوق.  بىراق، قازاقشاسىن وقىعان ادامنىڭ بارلىعىنا اباي ءتىلىنىڭ اسا ءبىر مول، باي ءتىل ەكەنىن  تانۋ قيىن ەمەس... جانە شەشەندىكتىڭ ءوزى دە تاپقىرلىق پەن كەستەلى سوزدەن، كەلىسىمدى، ۇتىمدى ويلاردان قۇرىلعانى دا اقىندىقتىڭ ءبىر اعايىنى. اباي سول ۋاقىتتا دا اقىن... اقىندىعىن جانە مول قولدانعان، كۇندە سىنعا سالىپ، ءوز ونەرىن كۇندە بەزەپ وتىرعان اقىن. ونىسى جانە ءومىر قۇرىلىسىنا  كۇنبە-كۇن، قولما-قول ۇشتاسىپ وتىرعان اقىندىق.  ءبىر جاعىنان جۇيرىك شەشەن، اسەم، ۇشقىر ءسوزدىڭ اقىندىعى. ولەڭدى، سۋىرىپ سالما ايتىستى اباي ويىندا دا، شىندا دا كوپ قولدانىپ جۇرگەن. بىراق، ءوزىن اقىنمىن دەپ ساناماعان»، – دەيدى.

وسى ءسوزدى قازاقتىڭ كوپتەگەن اقىنى مەن شەشەنىنە بايلانىستى ايتۋعا ابدەن بولادى. شەشەندىگىمەن تانىلعان اقىن كەيىن بارىپ اقىن دەگەن اتقا يە بولعان. ال  اقىن بولىپ تانىلسا دا، تانىلماسا دا، شەشەندىك تاپقىر سوزىمەن، ايتقىشتىعىمەن  كوزگە  تۇسكەن  كىسىلەر  عانا بي  اتانعان. ياعني،  تاپقىرلىق  جانە كەلىستى ءسوز، جۇيەلى وي اقىن مەن شەشەنگە ورتاق. بىراق، اقىندار مەن شەشەندەردىڭ ارا جىگىن اجىراتۋ ولاردىڭ حالىق ءسوزىن سويلەۋىنە، داۋعا ءتۇسىپ، بيلىك ايتۋىنا بايلانىستى بولعان. مۇنى اقىندار مەن بي-شەشەندەر ءومىرى مەن ونەرىنەن، ونەگەسىنەن  كورەمىز.

اقىندىق ونەردىڭ باستاۋى شەشەندىكتەن باستالعانى كوپ دالەلدى  قاجەت ەتپەيتىن قاعيدا. ماسەلەن، نۇرجان ناۋشابايۇلىنىڭ ءوزىن تاقتاق دەپ اتاۋى جيرەنشە شەشەن سەكىلدى شەشەندەردەن ۇلگى العانىن كورسەتەدى. ال كوپتەگەن اقىندار ايتىستارى بيلەردىڭ ايتىسىنا ۇقسايدى. شەشەندىك پەن اقىندىقتىڭ ءداستۇرلى جالعاستىعى مەن ۇقساستىعىن جانە ساباقتاستىعىن مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اقىندار جىرلارىن بيلەر ايتىسىنىڭ مىسالىنا كەلتىرگەنىنەن دە، شەشەندەردىڭ  پىكىردى  ابدەن  دالەلدەپ، جان-جاقتى  سيپاتتاپ ايتۋى سەكىلدى قاسيەتتەرىنىڭ كوپ جاعدايدا اباي شىعارماشىلىعىنان   كورىنىس تابۋىنان دا  بايقايمىز.

سۋىرىپسالما اقىنداردىڭ تابان استىندا شىعارىپ ايتۋ قاسيەتى شەشەندەرگە دە ءتان. سونىمەن بىرگە جاماعاتتىڭ ىقىلاسىنا بولەنۋ، قوشەمەتشى تابۋ سەكىلدى جاعدايلار كەز كەلگەن اۋديتوريادا اقىندارعا دا، شەشەندەرگە دە ورتاق. شارشى توپتا ءسوز باستايتىن كورەگەن كوسەمدەر مەن وتكىر ءتىلدى شەشەندەردىڭ كوپشىلىگى اقىن دەگەن اتقا يە بولسا، ول اقىنداردىڭ اقىندىعىن عانا ەمەس، وراتورلىق تالانتىن، ياعني، شەشەندىك داستۇرگە ادالدىعىن تانىتادى. شەشەندەر دە، اقىندار دا كوشپەلى حالىقتىڭ اسان-قايعى سەكىلدى فيلوسوفتارى. ولاردىڭ بەينەسىنەن، ايتقان سوزدەرىنەن، ارتقا قالدىرعان ۇلاعاتىنان ءومىر شىندىعىن تانيمىز. جالپى العاندا، قازاق تىلىندەگى «شەشەن» ءسوزىنىڭ ءتۇپ-توركىنى دە «شەشۋ» ەكەنى بەلگىلى. ياعني، اۋەل باستا شەشەندەر بەلگىلى ءبىر داۋدىڭ ءتۇيىنىن شەشكەن، كەسىم كەسكەن. «بي» ءسوزى بولسا ەلدى بيلەگەن دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن. كەيىن بارىپ بيلەر قازىلىق رول اتقارسا،  قىزىل سوزدە ەشكىمگە دەس بەرمەگەن  ءدىلمارلاردى، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ سوزىمەن ايتساق، ءتىلمارلاردى حالىق شەشەن دەپ اتاي باستاعان. ابايدى دا ەندەشە تەك اقىن ەمەس، شەشەن دەپ تانىعانىمىز ابزال. شەشەندىك ءسوز ۇلگىلەرى ونىڭ جىرلارىندا عانا ەمەس، قارا سوزدەرىندە دە ايقىن كورىنەدى. بۇل اقىننىڭ قوعام قايراتكەرى ەسەبىندە ۇلكەن رول ويناعانىن دالەلدەيدى.

ءاليحان بوكەيحانوۆ اباي ءومىرى تۋرالى جازعان ماقالاسىندا: «بوزبالالىق جاسىنا قاراماستان اباي سول كەزدەگى قايراتكەرلەردىڭ اراسىنان كورنەكتى ورىن الىپ، ءبيدىڭ زامانىنىڭ وتكەنىنە قاراماستان، ونى ەل-جۇرت بي ەتىپ سايلادى. جيىرما جاسقا جەتكەندە اباي وت ءتىلدى شەشەن، حالىق ءومىرى مەن ادەت-سالتىن، قازاق دالاسىنداعى اتاقتى بيلەردىڭ ءار ءىستى شەشكەندەگى تورەلىكتەرىن جاقسى بىلەتىن ءدىلمار اتانادى.  ءوزىنىڭ بىلۋگە قۇشتارلىعى مەن زەردەلىگى ارقاسىندا، قازاقتىڭ عۇلامالارىنىڭ حالىق اۋزىنداعى سوزدەرىن، ماقالدارىن، ەرتەگىلەرى مەن ناقىلدارىن مەڭگەرەدى. اباي بيلەردىڭ شارتتى تۇردە سايلانباي، تالانتىمەن باعالاناتىن ەسكى زاڭى كەزىندە ءومىر سۇرسە،  ارتيستەر مەن جازۋشىلاردىڭ داڭقى سياقتى اتاقتى بي اتانار ەدى»،- دەپ جازعان بولاتىن.

اقىندار مەن بيلەر، شەشەندەر قوعام دامۋىندا گۋمانيستىك، مورالدىق-ەتيكالىق رول ويناعانىنا كۇمان كەلتىرۋگە بولمايدى. سوندىقتان دا ءبىز اقىندىق جانە شەشەندىك ونەر قازاق حالقىنىڭ عاسىرلار بويى قالىپتاسقان، كونە جىلدار قويناۋىنان بۇگىنگى كۇنگە دەيىن جەتكەن حالىقتىڭ مادەني مۇراسى دەيمىز.

س. سادۋاقاسوۆ  كەزىندە  «ترۋدوۆايا سيبير» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «قازاق ادەبيەتى» دەپ اتالاتىن تاريحي-تالداۋ ماقالاسىندا: «سۋىرىپ سالما اقىن-جىرشىلار  قولىنا دومبىرا الىپ، اۋىل-اۋىلدى ارالاپ، بايلاردىڭ ۇيىنە ءتۇسىپ، ۇلان-اسىر تويلارعا قاتىسىپ، ءان شىرقاپ، ماقتاۋ ولەڭ ايتاتىن. ەكى اقىن كەزدەسە قالسا، تابان اۋزىندا ايتىسا كەتىپ، ارقايسىسى ءوز رۋىن ماداقتايتىن. ايتىس ولاردىڭ بىرەۋى ارىپتەسىنىڭ دارىنىنا ءتانتى بولىپ جەڭىلگەنىن مويىنداعانشا سوزىلا بەرەر ەدى. ال باسىم تۇسكەن اقىننىڭ جەڭىسى ءوزىنىڭ عانا ەمەس، بۇكىل رۋىنىڭ مارتەبەسى سانالاتىن. دەمەك، ولار دا ورتا عاسىرلىق سەرى ساربازدار سياقتى. ايىرماشىلىعى، تەك بۇرىنعىلار قارۋمەن شايقاسسا، بۇلار سوزبەن سەمسەرلەسەدى. جەڭىلگەن ساربازدىڭ جەڭىسكەرگە ءتانتى بولاتىنى سياقتى جەڭىلگەن اقىنا دا باسىم دارىنعا باس ءيىپ قايتىپ، ونىڭ رۋى بۇرىنعىداي ەڭسەسىن اسقاق ۇستاپ جۇرە المايتىن»، –  دەي كەلە، مال تاۋىپ، پايدا كورۋدى جات ساناعان اقىندار دا از بولماعانىن اتاپ كورسەتەدى.

احمەت بايتۇرسىنۇلى: «قازاقتا ايتىس ولەڭ كوپ. بىراق، بۇلار دا ەل ىشىندە جوعالىپ، سيرەپ بارادى. جازۋ جايىلعان سايىن ايتىس ولەڭ ازايىپ، قۇرۋعا بەت الىپ بارادى. ونىڭ دا ءبارىن جازىپ الىپ قالماسا، بۇل دا انايى ادەبيەتتىڭ وشەتىن، جوعالاتىن ءتۇرى»، –  دەگەن.

قازىرگى ۋاقىتتا ءبىز ايتىس ونەرىنىڭ جازبا ادەبيەتپەن قاتار دامىپ كەلە جاتقانىنا كۋا بولىپ وتىرمىز. بالكىم، اقاڭ ايتقانداي، تۇبىندە ءوشىپ كەتۋى دە ىقتيمال.  بىراق، ايتىستىڭ كەڭ قانات جايىپ، تامىرلانىپ كەتۋى سەبەبىنەن ول ءالى دە وركەندەۋ ۇستىندە.  ءتىپتى ءبىراز ۋاقىت ءوشىپ كەتتى دەگەن ايتىس ونەرى تاۋەلسىز قازاق ەلىندە قايتا جانداندى. ءداستۇر جالعاستىعى ءالى دە ساباقتاسىپ جاتقانىن قازىرگى ايتىستاردان كورۋگە بولادى.

وسى ورايدا ورتاعا سالار ءبىر وي، عىلىمي اينالىسقا «اقىنعا» قوسا «ايتىسكەر» دەگەن ءسوز  ەنگىزىلسە، وتە ورىندى بولعان بولار ەدى. ويتكەنى، ايتىس اقىندارى مەن پروفەسسيونال، ياعني جازبا اقىندار تۋرالى ەل ىشىندەگى ۇعىمدار ءارتۇرلى. ولاردىڭ ۇقساستىقتارىنان كورى ايىرماشىلىقتارى كوپ ەكەنىنە كوبىنەسە ءمان بەرىلمەيدى. سوندىقتان دا ابايدىڭ جانىنا جامبىلدى اپارىپ قويۋ، نەمەسە كەز كەلگەن كورنەكتى اقىننان قازاقستاننىڭ حالىق اقىنىن (بۇل جەردە اڭگىمە ايتىسكەر تۋرالى) بيىك قويۋ جاراسپايدى. ايتىسكەرلەر مەن اقىنداردىڭ قوعامدىق قايراتكەرلىگى تۋرالى ءسوز قوزعار بولساق، وندا ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ ەڭبەگىنە، جاساعان ىسىنە، بەدەلىنە قاراي باعا بەرىلۋى كەرەك. ال ءارى جازىپ، ءارى سۋىرىپ سالىپ ايتاتىن اقىنداردى اقىن ءارى ايتىسكەر دەپ قوسارلاپ اتاعان ورىندى سەكىلدى.

سوندىقتان دا قازاق حالقىنىڭ كەمەڭگەر پەرزەنتى، ۇلى اقىنى ابايدى كەيبىر زەرتتەۋشىلەر ول ولەڭدى سۋىرىپ سالىپ تا ايتقان دەپ ابىرويىن اسپانداتقىسى كەلگەن نيەت بايقاتسا، ودان ابايدىڭ اقىندىعى اسىپ كەتەدى دەپ ايتا المايمىز.

اباي جىرلارى مەن قارا سوزدەرىن وقىعان ادام ونىڭ ءاربىر ءسوزىن سالماقتاپ، ويلانىپ-تولعانىپ، تەبىرەنىپ جازعانىنا كۇمان كەلتىرە المايدى. سول سوزدەردەن قوعام دامۋى تۋرالى ايتقان وقشاۋ ويلارىن تابادى. ەندەشە ابايدىڭ ءاربىر سوزىنە ءبىز دە اباي بولۋىمىز كەرەك.

ارتىنا ولمەيتۇعىن ءىز قالدىرعاندار قاتارىنا اباي قادىرلى ءىنىسى وسپان پەن سۇيىكتى ۇلى ءابدىراحماندى دا قوسادى. ويتكەنى، اقىن سوزىمەن ايتساق، «وسپان كىسىنىڭ مالىن جەمەگەن، مال سۇراعان كىسىگە، «جوق، قايتەيىن؟!» دەمەگەن، قۋاتى ارتىق، ويى كەڭ، جۇرتتىڭ ءبارىن شەنەگەن، دوسىنا جاز، جاۋعا اياز، الىسقاندى دەمەگەن، ادالدىق ءۇشىن الىسىپ، جەگىشكە اقى تولەتكەن»، شىندىق ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەر. ابدىراحمانعا ارنالعان ولەڭىندە اقىن:

«جاسقا جاس، ويعا كارى ەدىڭ،

اتاڭنىڭ اتىن جويماعان،

زامانا، نەتكەن تار ەدىڭ،

سول قالقامدى قويماعان؟» – دەپ اھ ۇرادى. ياعني، ابايدىڭ ءۇمىت ارتارى وسپان سىندى قايراتكەر تۇلعالار، ءابدىراحمان تەكتەس ءبىلىمدى  جاستار.

ۇلى اقىننىڭ «ەدينيتسا بولماسا، نە بولادى وڭكەي ءنول» – دەگەن جولدارىندا  قايراتكەردىڭ ۇلى ماقسات اسۋىنداعى مۇراتى جاتىر. ەدينيتسا – كوش باستاۋشى، قازاقى ۇعىممەن ايتار بولساق، قوي باستايتىن كوسەم سەركە. اداسقان حالىققا جول كورسەتۋشى، ءجون سىلتەۋشى. ەدينيتسا قيسىق كەتسە، ءدۇنيا بۇلىنەدى. ەدينيتسا تۋرا جۇرمەسە، ارتتاعى نولدەر ەسەپكە الىنبايدى. ەدينيتسا بولماسا، باسقا ساندار ەسەپشوتقا سالىنبايدى. ياعني، ەدينيتسا دەگەنىمىز – حالىق قامىن ويلاعان حاكىم.  ابايدىڭ ءوزىن دە ەدينيتسا دەۋگە بولادى. اقىن ايتقان ەدينيتسا-بىرلىك وسى كۇنگى تىرلىككە جەتكىزىپ وتىر. ەدينيتسا – ساعات تىلىندەي مەزگىلدى ءدال كورسەتۋى كەرەك، ۋاقىتتان قالىپ تا قويماۋى كەرەك، وزىپ تا كەتپەۋى كەرەك.

ابايدىڭ قوعام قايراتكەرى ەسەبىندەگى تاعى ءبىر ۇلكەن ەرەكشەلىگى، ونىڭ قانشا عاسىر وتسە دە  ايتقان وي-تولعامدارىنىڭ كەلەشەككە نۇسقا بولۋى دەر ەدىك. ءوز زامانىنىڭ مىنبەسىنەن عانا سويلەگەن، بەلگىلى ءبىر كەزەڭدە عانا وزىندىك ورنىن الاتىن تۇلعالار از ەمەس. ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ ولاردىڭ وزدەرى دە، سوزدەرى دە ۇمىت بولادى، ويتكەنى، ولاردىڭ مەزگىل شەڭبەرىنە سايكەس ءىس-ارەكەتى ۇزاققا شابا المايتىن جۇيرىك سەكىلدى الىسقا اپارا المايدى. اباي قوعامنىڭ وزىپ تۋعان، قيمىلى ادام عۇمىرىنا جەتەر-جەتپەس قايراتكەرلەردەن وق بويى وزىق تۇرعان  قاسيەتتى تۇلعا.

اقىلبەك شاياحمەت،

احمەت بايتۇرسىنوۆ اتىنداعى قمۋ پروفەسسورى، ماحمۇت قاشقاري اتىنداعى تۇركى الەمىنە سىڭىرگەن ەڭبەگى ءۇشىن حالىقارالىق سىيلىقتىڭ، «الاش» حالىقارالىق ادەبي سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى.

Abai.kz