ادەبي ءتىل قوعامدا جازباشا تۇردە دە، اۋىزشا تۇردە دە قىزمەت ەتەدى. ءتىلدىڭ جازباشا ءتۇرى كىتاپتار مەن گازەت-جۋرنالدار ارقىلى جۇزەگە اسسا، اۋىزشا ءتۇرى تەاتر، راديو، تەلەدەدياردا قولدانىلادى. ادام ءوزىنىڭ ويىن ەكىنشى بىرەۋگە اۋىزشا جانە جازباشا تۇردە جەتكىزەدى. جازبا ءسوز بەن اۋىزشا ءسوزدىڭ ورتاق ءارى ۇقساس بەلگىلەرى بار جانە ارقايسىسىنىڭ وزىنە ءتان نورماسى بولاتىنى اقيقات. ياعني جازۋ مەن ايتىلۋ ۇنەمى ءبىر-بىرىنە سايكەس كەلە بەرمەيدى.

بەلگىلى عالىم ن.ءۋالي ايتقانداي «ادەبي ءتىلدىڭ ورفوەپيالىق نورماسىنا بايلانىستى قيىندىقتىڭ ءبىرى جازۋ تارتىبىمەن بايلانىستى، ويتكەنى جازبا ءسوزدىڭ وزىنە ءتان جۇيەسى بار دا، اۋىزشا ءسوزدىڭ وزىنە ءتان جۇيەسى بار، سوندىقتان جازبا ءماتىندى وقىعاندا جازبا سوزگە ءتان كودتى اۋىزشا سوزگە ءتان كودقا كوشىرە ءبىلۋ قاجەت. جازعاندى وقۋ دەگەنىمىز – جازبا كودتى اۋىزشا كودقا كوشىرۋ». مىسالى، قازاق تىلىندەگى b فونەماسى ەكى داۋىستى دىبىستىڭ ارالىعىندا ء(سوز تىركەسىندە نەمەسە ءبىر ءسوز ىشىندە) جانە كەيبىر داۋىستى مەن داۋىسسىزدىڭ ارالىعىندا b-دان گورى v-عا جۋىعىراق ايتىلادى:  abyroı – [ab^vyroı]، abyrjý – [ab^vyrjý]، kóbik – [kób^vik]، sábiz – [sáb^viz]، tabaq – [tab^vaq]، sabaq –  [sab^vaq]، qabaq – [qab^vaq]، jabyq – [jab^vyq]، abzal – [ab^vzal]، abdyra – [ab^vdyra]. سونداي-اق ءسوز سوڭىندا ۇياڭ b داۋىسسىزى قاتاڭدانادى. مىسالى, hıdjab – [hıdjap]، arab – [arap]، shtab – [shtap]، klýb – [klýp]، kýb – [kýp]. بۇل ماسەلە بۇرىندا دا قاراستىرىلىپ كەلدى. دەگەنمەن وقۋ قۇرالدارىندا، باق-تا، كۇندەلىكتى ومىردە اۋىزشا ءسوزدىڭ ەرەكشەلىگىنە باسا نازار اۋدارىلماي كەلەدى.

لاتىن الىپبيىنە كوشۋ بارىسىندا جازۋ ماسەلەسىمەن قاتار سوزدەردىڭ ايتىلۋ نورماسىن دا ەسكەرۋ قاجەت. شەتتىلدىك سوزدەر قازاق ءتىلىنىڭ ايتىلۋ نورماسىنا سايكەس دىبىستالادى. ءسوز سوڭىندا كەلەتىن ۇياڭ g داۋىسسىزى قاتاڭدانىپ ايتىلادى: pedagog – [pedagok]، stomatolog  –[stomatolok]، hırýrg – [hırýrk]، ýrolog – [ýrolok]، kınolog – [kınolok]، sınolog – [sınolok]، zoolog – [zoolok]، ekolog – [ekolok]، geolog – [geolok]، sosıolog – [sosıolok]. بىراق جازۋدا  g داۋىسسىزى ساقتالىپ جازىلادى. بۇل ورفوگرافيا مەن ورفوەپيانىڭ اراقاتىناسىن كورسەتىپ تۇر.

كەيبىر سوزدەردىڭ سوڭعى بۋىنىندا كەلەتىن قىساڭ داۋىستىلار ءتۇسىپ، الدىنداعى ۇياڭ d داۋىسسىزى قاتاڭدانىپ ايتىلادى: keledi – [kelet]، ketedi – [ketet]، barady –[barat]، aıtady – [aıtat]، kúledi – [kúlet]، júredi – [júret]، pisedi – [piset]، jazady – [jazat]. ءسوز سوڭىنداعى داۋىستىنىڭ ءتۇسىرىلىپ ايتىلۋى ءتىلدىڭ ۇنەمدەۋ پرينتسيپىنە سايكەس كەلەتىنىن كورۋگە بولادى. سەبەبى ءۇش بۋىندى سوزدەردىڭ ەكى بۋىنعا دەيىن قىسقارعانى بايقالادى.

قاتاڭ k, q داۋىسسىزدارى ءسوز ارالىعىندا جانە ەكى داۋىستىنىڭ اراسىندا ۇياڭدانادى. مىسالى، qyrkúıek – [qyrgúıek]، kóknnár – [kógnnár]، kókjıek – [kógjıek]، kók alma – [kógalma]، qazaq áni – [qazaǵáni]، qulaq asý – [qulaǵasý]، esek dáme – [esegdáme]، jaryq dúnıe – [jaryǵdúnıe]، bulshyq et – [bulshyǵet]. قاتاڭداردىڭ ۇياڭدانۋى كورشى دىبىستاردىڭ اسەرىنەن تۋىنداپ وتىر.

قازاق تىلىندە q داۋىسسىزى جۋان دىبىستاردىڭ قاتارىنا جاتاتىنى بەلگىلى. سوندىقتان ۇندەستىك زاڭى بويىنشا q داۋىسسىزىمەن كەلەتىن سوزدەر ۇنەمى جۋان ايتىلادى. الايدا كەيبىر اراب تىلىنەن ەنگەن سوزدەردە q-نىڭ جىڭىشكە ۆارياتسياسى كورىنىس تابادى. مىسالى، qudiret, taýqimet, quziret, haziret. بۇل سوزدەردە q فونەماسى qasqyr, qamyr, qymyz سياقتى قازاقتىڭ ءتول سوزدەرىندەگى q فونەماسىنان وزگەشە ازداپ جىڭىشكەرىپ ايتىلاتىنى بايقالادى.

ءتۇبىر مەن قوسىمشا، كۇردەلى سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرى ارالىعىندا قاتار كەلەتىن ەكى دىبىستىڭ ءبىرىنشىسى n بولىپ، كەيىنگىسى g, ǵ داۋىسسىزدارى بولسا، n داۋىسسىزى ń-عا اينالادى. مىسالى: engizý – [eńgizý]، burynǵy  – [buryńǵy]، túnge qaraı – [túńge qaraı]، qarynǵa – [qaryńǵa]. بۇنداي پروتسەس تە جازۋ مەن ايتىلۋدىڭ ءوزارا اراقاتىناسىنىڭ ءبىر-بىرىنە ۇنەمى سايكەس كەلە بەرمەيتىنىن كورسەتىپ تۇر.  سول سياقتى قاتار كەلگەن ەكى دىبىستىڭ ءبىرىنشىسى n ەكىنشىسى b, m, p دىبىستارى بولسا، سوڭعىلاردىڭ اسەرىنەن n دىبىسى ايتىلۋدا m دىبىسىنا اينالادى. مىسالى، qaıyn bıke – [qaıym bıke]، degenmen – [degemmen]، aıtqanmen – [aıtqammen]، kónbeıdi – [kómbeıdi]، sónbeıdi – [sómbeıdi]. ءسوز اعىمىنداعى دىبىستاردىڭ موديفيكاتسيالانۋى اسسيميلياتسيا پروتسەسىنىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى.

قازاق تىلىندە l مەن r داۋىسسىزدارىمەن باستالاتىن سوزدەردىڭ وزىندىك ەرەكشەلىگى بار. سەبەبى اتالعان داۋىسسىزداردىڭ الدىندا y مەن ءى  داۋىستىلارى ەستىلەدى. بۇنداي لينگۆيستيكالىق زاڭدىلىق پروتەزا دەگەن فونەتيكالىق وزگەرىستىڭ كورىنىسى بولىپ تابىلادى. مىسالى: ras – [yras]، laq – [ylaq]، laj – [ylaj].

لاتىننەگىزدى جاڭا قازاق جازۋىندا ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن mıtıń، brıfıń، boýlıń سياقتى شەتتىلدىك سوزدەردىڭ سوڭىنداعى ng ءارىپ تىركەسى فونەتيكالىق پرينتسيپ بويىنشا قازاق تىلىنە ءتان ń فونەماسىنا اۋىستى. ولاي بولسا، لاتىننەگىزدى جازۋدا ń فونەماسىمەن اياقتالاتىن شەتتىلدىك سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى بىردەي بولاتىنى تومەندەگى مىسالداردان بايقالادى: marketıń – [marketıń]، lızıń – [lızıń]، franchaızıń – [franchaızıń]، kıkboksıń – [kıkboksıń].

ءسوز اعىمىندا p داۋىسسىزى پوزيتسياعا بايلانىستى وزگەرىپ تۇراتىنى بەلگىلى. مىسالى، qypshaq – [qyfshaq]، tapshy – [tafshy] دەگەن سوزدەردە قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسىندە كەزدەسپەيتىن [f] دىبىسى ەستىلەدى. F دىبىسىنىڭ ارتيكۋلياتورلىق سيپاتى ناق ورىس تىلىندەگىدەي بولماعانىمەن، بىراق سولارعا جۋىق ايتىلادى. كەلتىرىلگەن دىبىس قازاق ءتىلىنىڭ ءتول دىبىستارىنا جاتپاسا دا، كۇندەلىكتى ومىردە پوزيتسياعا بايلانىستى قولدانىلادى. اتالعان سوزدەردەگى <p>  فونەماسىنىڭ  [f] ۆارياتسياسىندا ايتىلۋى ولاردىڭ  سوزدەگى الاتىن ورنىنا بايلانىستى، باسقاشا ايتقاندا، كورشىلەس دىبىستاردىڭ اسەرىنەن وسىلاي تۇرلەنىپ تۇر.

قازاق تىلىندە ءتۇبىر مەن قوسىمشانىڭ ارالىعىندا s مەن sh قاتار كەلسە، s دىبىسى sh-عا اينالادى، ال sh دىبىسى s-عا اينالادى. ناقتى ايتقاندا، s-نىڭ sh بولىپ نەمەسە sh-نىڭ s بولىپ ايتىلۋى اتالمىش داۋىسسىزداردىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى. مىسالى، basshy – [bashshy]، tasshy – [tashshy]، qosshy – [qoshshy]، tosshy – [toshshy]، tesshi – [teshshi]، kesshi – [keshshi]، ashsa – [ashsha]، qashsa – [qashsha]، ishse – [ishshe]، kóshse – [kóshshe]. كەيبىر سوزدەردە sh داۋىسسىزى ch-عا جۋىق ايتىلادى. ياعني sh فونەماسى كەيدە ءوزىنىڭ ۆارياتسياسىندا كورىنىس تاۋىپ، ch-عا اينالادى. مىسالى، aıtshy – [aıtchy]، ótshi – [ótchi]، hatshy – [hatchy]، ketshi – [ketchi].

ءسوز ىشىندە ەكى دىبىستىڭ ءبىرىنشىسى z ەكىنشىسى s مەن sh قاتار كەلسە، سوڭعىلاردىڭ اسەرىنەن z دىبىسى ايتىلۋدا s جانە sh دىبىستارىنا اينالادى: izsiz – [issiz]، sózsiz – [sóssiz]، tuzsyz – [tussyz]، qobyzshy – [qobyshshy]، tazsha – [tashsha]، otyrǵyzshy – [otyrǵyshshy]. سونداي-اق ءسوز ارالىعىندا العاشقى ءسوزدىڭ سوڭعى دىبىسى z-مەن اياقتالىپ، ال ەكىنشى سىڭارى j دىبىسىنان باستالسا، اسسيميلياتسيا قۇبىلىسىنىڭ اسەرىنەن z دىبىسى j تۇرىندە ايتىلادى. مىسالى، kóz jazbaý – [kój jazbaý]، boz jorǵa –  [boj jorǵa]، qyz jibek – [qyj jibek]، kóz jasy – [kój jasy]. جوعارىدا كەلتىرىلگەن سوزدەردە <z> فونەماسى ءوزىنىڭ ءۇش ۆاريانتىندا جۇزەگە اسادى: <z> = [s]، [sh]، [j]. قازاق تىلىندەگى باسقا داۋىسسىزدارعا قاراعاندا بۇل z فونەماسىنىڭ ەرەكشەلىگى بولىپ تابىلادى.

قازاق تىلىندەگى s فونەماسى پوزيتسياعا بايلانىستى تۇرلەنەدى، ياعني s داۋىسسىزى قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق جۇيەسىندە جوق s (تس)-عا جۋىق ايتىلادى ءارى ەستىلەدى. مىسالى، aıtsa – [aıtsa]، ótse – [ótse]، jatsa – [jatsa]. بۇدان سوزدەردىڭ جازىلۋى مەن ايتىلۋى ءوزارا سايكەس كەلمەيتىنىن بايقاۋعا بولادى.

لاتىننەگىزدى جاڭا قازاق جازۋىندا تس ءارپىنىڭ ورنىنا s ءارپى جازىلادى: sırk, sırkýl, konstıtýsıa, evolıýsıa. مۇنداي جازۋ قازاق ءتىلىنىڭ فونەتيكالىق ءپرينتسيپى بويىنشا  ورفوەپيالىق نورماسىنا سايكەس كەلەدى. ورىس ءتىلى ارقىلى ەنگەن تس فونەماسى جازۋدا s ارپىمەن بەرىلەتىندىكتەن، ايتىلۋدا دا بۇل ءارىپ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس دىبىستالادى.

لاتىننەگىزدى جاڭا قازاق جازۋىنداعى ەملە ەرەجەدە «شش ءارپى ءتول سوزدەردە shsh ءارىپ تىركەسىمەن، ال شەتتىلدىك سوزدەردە sھ ارپىمەن تاڭبالانادى: ashshy, tushshy, keshshe; ýchılıshe, praporshık» دەپ بەرىلگەن. بۇل ەرەجە بويىنشا بولاشاقتا اتالعان سوزدەر sh فونەماسىمەن ايتىلۋى مۇمكىن. سەبەبى سوزدەردىڭ جازىلۋى ونىڭ ايتىلۋىنا اسەر ەتۋى ىقتيمال. سونداي-اق ەرەجەدە «دج ءارىپ تىركەسى بار سوزدەردە د ءارپى ءتۇسىرىلىپ، قوسىمشالار ۇندەستىك زاڭى بويىنشا جازىلادى: menejer (-diń، -i, -ge, -ler), jınsy (-nyń، -sy, -ǵa, -lar), ءjentىlmen (-niń، -i, -ge, -der)» دەپ بەرىلەدى. مۇنداي جازۋ قازاق ءتىلىنىڭ تابيعاتىنا سايكەس كەلەدى جانە ورفوەپيالىق نورماعا جاۋاپ بەرەدى. سەبەبى ءسوز باسىندا كەلەتىن ءارىپ تىركەسىنىڭ ءبىرى ءتۇسىرىلىپ جازىلۋى ءتىلدىڭ ۇنەمدەۋ پرينتسيپىنە سايكەس كەلىپ، سوزدەردىڭ ايتىلۋىن جەڭىلدەتەدى.

قازىرگى لاتىننەگىزدى جاڭا قازاق جازۋىنداعى ەملە ەرەجەدە «شەتتىلدىك سوزدەردىڭ سوڭىنداعى ا ءارپى ءسوز ماعىناسىنا اسەر ەتپەگەن جاعدايدا ءتۇسىرىلىپ جازىلادى. قوسىمشالار سوڭعى بۋىنعا ۇيلەسىپ جالعانادى: gazet (-tiń، -i, -ke, -ter), mınýt (-tyń، -y, -qa, -tar), sıfr (-dyń، -y, -ǵa, -lar), kordınat (-tyń، -y, -qa, -tar), kapsýl (-dyń، -y, -ǵa, -dar), kardıogram (-nyń، -y, -ǵa, -dar)» دەپ بەرىلگەن. وسى ەرەجەمەن بايلانىستى fonema – fonem, morfema – morfem دەگەن سوزدەر ورفوەپيالىق نورماعا سايكەس كەلىپ، ۇلتتىق ءتىلدىڭ تابيعي بولمىسىن وڭتايلاندىرادى. ال جازۋدا ۇنەمدەۋ ءپرينتسيپىنىڭ زاڭدىلىعىنا سايكەس كەلەدى.

قورىتا كەلگەندە، بولاشاقتا ءتىل ءبىلىمىنىڭ كەنجەلەپ قالعان ورفوەپيا سالاسىن ورفوگرافيامەن قاتار مەكتەپ، جوعارى وقۋ ورىندارىندا ارنايى وقىتىپ، ونى باعدارلامالار مەن وقۋ قۇرالدارىنا ەنگىزۋ قاجەت.

ز.م.بازارباەۆا، فيلول.ع.د.، پروفەسسور

ج.جۇماباەۆا، فيلول.ع.ك،

ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەلەرى

Abai.kz