دۇنيەدەگى  ادامي بارشا قۇبىلىس – ءتىل­دىڭ جاسامپازدىعى مەن جويىم­پاز­دىعى. ويتكەنى، ادامنىڭ دا، ۇلت رۋحىنىڭ دا باستى «قۇرالى مەن قارۋى» – ءتىل. ال، ءبىزدىڭ اتا ءتىلىمىز مە­ملەكەتتىك ءوز مارتەبەسىنە لايىق ءوم­ىر سۇرۋدە مە؟ ستاتيستيكاعا سەنسەك: «مە­م­لەكەتتىك ءتىل جىلدان جىلعا ور­كەن­دەۋ ۇستىندە». راس، ونى دا جوققا شى­عارۋ­عا بولمايدى، ىلگەرىلەۋ بار. بىراق، ور­كە­نيەت ورتالىقتارى سانالمىش قالا-قا­لا­لارىمىزداعى كوشە-كوشەلەردەگى بارشا قازاقشا سامبىردىڭ جازباشا  سىق­پىتىنان جانىڭىز تۇرشىگەدى! تا­بان­داتقان جيىرما بەس جىلدايعى ازات­تىعىمىزدىڭ ساۋاتتىق سالاماتى سون­داي سيىقتا! اۋدارماشىلار بولماسا، قا­زاقتىڭ «كوك وگىز»-تىرلىگىنىڭ كورىنە «ارام قاتاتىنى» دا انىق اڭعارىلادى. وعان بيلىكتەگى ازاماتتارىمىزدىڭ كو­بىسىنىڭ شالاقازاقتىعى، «ارالاس مەك­تەپ» دەرتى، ۇرپاعىمىزدى «كۇشىگىنەن تا­لان­عان» ءدۇبارا ەتەرلىك «ۇشتۇعىرلى ءتىل» سايا­ساتى، ەل كەڭىستىگىنىڭ ءتۇرلى شەتەلدىك «قۇندىلىقتار» ەكسپانسياسىنا ايقارا اشىقتىعى، ت.س.س. وزگە دە سانداعان سورلى­لىق­تاردى قوسىپ قويىڭىز. سونىڭ با­رى­نە ءىشىڭ قان جىلاپ وتىرعاندا، مى­­ناداي قۇبىلىستار دا ويعا ورالماق. ما­سەلەن، «ولگەن» ەلدىڭ ءتىلىنىڭ بەلگىلى ءبىر مولشەردە ء«تىرى» قالاتىن جاعدايى دا بولادى. ءتىلدىڭ ونداي مىقتىلىعىنا لاتىن (تۇپنۇسقاسى: «ال ءون») ءتىلى دالەل. كەرىسىنشە، تىلىنە مىقتى قايبىر قايسار ەلدەر ءوز تىرلىگىن ەشقانداي اتامەكەنسىز-اق، مەملەكەتتىلىكسىز-اق جاماندى-جاقسىلى جالعاستىرا بەرمەككە قاۋقارلى. وعان ءبىر دالەل – سونوۋ كۋرد حالقى. ونداي ەل قۇلدىققا تۇسسە دە قۇرىپ كەتپەيدى. بى­راق، ءتىلى بولماسا، كەز كەلگەن ەل ساتكە دە ءومىر سۇرە المايدى! ءتىل قۇدىرەتى دە­گە­نىڭىز سول، انە! ەندى ەجەلدەن ءمالىم سول قاراپايىم قاعيداتتى دا استاناداعى ءار مينيسترلىككە اۋىلدا وتىرعان ءبىز بارىپ ءتۇسىندىرىپ ءجۇرۋىمىز كەرەك پە؟!

ءتىل – ەلدىڭ بارشا تىرلىگىنىڭ تۇتاس ار­حيتەك­تونيكاسىن اسقاقتاتا  ۇستاپ تۇراتىن رۋحاني اتلانت. ول «اتلانتپەن» باق تالاستىراتىندار پايدا بولسا-اق، – ءبىتتى، ءتۇپتىڭ تۇبىندە، «قارا اسپان جەرگە قۇلايدى» دەي بەرىڭىز! ۋكرايناداعى جاعدايدىڭ دا، نەگىزىنەن العاندا، ءتىل ما­­سە­لەسىنەن ۋشىققاندىعى سوندىقتان. كەزىندە اقپاتشالىق-قىزىلپاتشالىق ورىس يمپەرياسى ءوز ەزگىسىندەگى جۇزگە جۋىق ۇلتتار مەن ۇلىستار ءتىلىن تۇبىرىمەن جويىپ جىبەرگەندىگىن تۇپ-تۋرا قازاق سەكىلدى جويقىن گەنوتسيدكە ۇشىراعان ءھام رەسەي جاقتاعى شىعىس وڭىرلەرى ء(بىزدىڭ شىعىس پەن باتىس جانە سولتۇستىك وڭىرلەرىمىز سە­كىل­دى) اقپاتشالىق زاماندا-اق ورىسپەن بارىنشا وتارلاندىرىلعان ۋكراين حالقى بىلمەيدى دەيمىز بە، بىلگەندە قانداي! ەندەشە، ولاردىڭ اسىرەۇلتشىل بولماۋعا امالى قايسى؟ تاۋبە دەيىك، كەڭەس وداعىنىڭ عۇمىرى قىسقا بولدى; ەگەر ول تاعى ءبىر قىرىق جىلعا ۇزارا قالعان جاعدايدا، تۇتاس قازاق تا تۇگەلدەي «يۆانوۆ» بولىپ كەتەر ەدى.

ءجا، ءبىز قىرىمنىڭ «كىمدىگى» ەكەندى­گىن دە; شىعىسۋكرايندىق ورىستاردىڭ سە­پاراتيستىك ىلاڭدارىن دا; ءوز فەدەراتسيا­سىن­داعى مونوتىلدىك  ديكتاتتى «ۇمىتىپ»، ۋكراينانىڭ قوستىلدى فەدەراتسيا بولۋىن كوكسەپ جۇرگەن رەسەيلىك ديپلوماتيانى دا; رەسەيلىك باق-تىڭ  وزدەرىنە عانا ءتيىمدى اقپارات تاراتۋداعى اسقان «شەبەرلىگىن» دە تالداپ جاتپايمىز. ۋكراينالىق وقيعالار ىشىندە ءبىزدى ەرەكشە تىكسىندىرگەنى – سونداعى ءورىستىلدى ۋكراينداردىڭ دا ورىستىڭ «سويىلىن سوعىپ» شىعا كەلگەندىگى! ول دا – زاڭدىلىق. سەبەبى، ءتىل – تەكتەن دە كۇ­ش­تى الاپات. ادام ساناسى قاي ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەپ تۇبەگەيلى قالىپتاسسا، ادامنىڭ ءوزى دە سول ۇلتتىڭ جولىندا ول­ەدى. ارتىق ايتقاندىق نەمەسە ادەيى جالا جاپقاندىق ەمەس; الدا-جالدا با­سى­مىزعا كۇن تۋا قالسا، ءورىستىلدى ءوز قان­داستارىمىز ىشىندەگى ابدەن «قاعىنان جەرىگەندەردەن» دە اياۋشىلىق كۇتۋدىڭ ءوزى بەكەرشىلىك بولاتىنداي; ءوز باسىمىز كۇن­دەلىكتى تىرشىلىكتە دە سول باۋىرلار بەز­بۇيرەكتىگىنىڭ ايقىن نىشاندارىن ۇنەمى بايقاپ قالىپ جۇرەمىز. رەسەيلىك ورىستىڭ بۇرىنعى كەڭەستىك وزگە رەس­پۋ­بليكالارداعى قانداستارى تۇرماق، «ونداعى ورىستىلدىلەردى دە قوسا قورعاماق» بولىپ جۇرگەندەگى «باۋىرمالدىعى» دا – ءدال سونداي ءتىل فاكتورىنا نەگىزدەلگەن باسقىنشىلىق ساياسات. ايتپەسە، «تاۋ­ەل­­سىز ءبىر ەلدىڭ ءتول ازاماتتارىن وزگە ءبىر ەلدىڭ قورعاماعى دۇرىس!» دەپ ويلاۋ­دىڭ ءوزى كۇلكىلى ءارى قورقىنىشتى ەمەس پە! بۇ­گىندەرى  بۇكىل  الەم رەسەيدىڭ سون­داي كۇلكىلى دە قورقىنىشتى «باۋىر­مال­دى­عىن» ۋكرايناداعى جاعدايلاردان انىق كورىپ-ءبىلىپ وتىر; ونداعى يمپەريالىق پرينتسيپ: «بەي سۆويح، چتوبى چۋجيە بويا­ليس!» (قايران قازاقتىكى كەرىسىنشە: «جا­قى­نىڭدى جاتتاي سىيلا، جات جا­نى­نان ءتۇڭىلسىن!») ءوزىنىڭ قانى ءبىر سلاۆياندىق حاحول («حاح ول»; دۇرىسى: «كوك ۇل») تۋىسىن دا اياماي جاتقان ورىس وزگەنى ايايدى دەگەنگە قالاي سەنەرسىڭ; قۇداي بەتىن اۋلاق قىلسىن، ۋكراينالىق داع­دارىسقا ۇقساس اۋىرتپالىق ءبىزدىڭ باسىمىزعا تۇسپەسىن دەپ تىلەيىك. «تۇسە قال­سا، ءبىر كەزدەگى اتالارىمىزدىڭ «قارا ورىس (كازاك; كازاچەستۆو. – ت.ءا.) كەلىپ كەتكەن سوڭ، سارى ورىسپەن جىلاپ كورىسەرسىڭ!» تۇرىندەگى قاسىرەتتى جۇبانىشىنىڭ ءوزى بىز­گە ارمان بولىپ قالماي ما؟» دەپ تە شو­شيسىڭ ەرىكسىز. وندا دا، ورىس پەن ورىس­تىلدىلەردەن شوشىمايسىڭ، ولاردىڭ با­سىم بولىگىندەگى «ۇلىورىستىق» قاتەرلى امبيتسيادان شوشيسىڭ.

رەسەيدىڭ  الگىندەي «باۋىرمالدىعىنا» وتكەننەن دە ءبىر مىسال. ازاتتىعىمىزدى العان جىلدان باستاپ، بىزدەگى قالىڭ ورىس تا «ەسىڭ باردا ەلىڭ تاپ» ۇستانىمىمەن ءوز وتانىنا ۇدەرە كوشتى. سودان، كوپ ۇزا­ماي-اق، سولاردىڭ كوبى جىلاپ-ەڭىرەپ، قازاقستانعا قايتىپ كەلدى. سونداعى ايتقاندارى: «ونداعى ورىستار ءبىزدى «قا­زاق­تار» دەپ كەمسىتىپ كۇن كورسەتپەدى، وزدەرى ولگەنشە اراق ىشەدى ەكەن، قازاقتارعا ءتان باۋىرمالدىق مىنەز مۇلدە جوق!..». وكىنەسىڭ ارينە، سول جىلاپ-ەڭىرەگەن ورىستاردىڭ سول شىنايى كەيىپتەرىنىڭ ءمانىسىن ەل تۇتاستىعى مەن ءتىل مۇددەسىنە جۇمىس ىستەيتىن ىزگى شاراعا اينالدىرۋ دا سول كەزدەگى ءبىزدىڭ ىشكىساياساتتىق كان­تسەلياريامىزدىڭ قاپەرىنە كىرىپ تە شىقپادى. ەلدىڭ مەرەيىن ۇستەپ،
تى­نىش­تىعىن باياندى ەتەرلىك سونداي
يد­ە­­ولوگيالىق مۇمكىندىكتەرگە مۇرىن­دىق بولاتىن اسا ايلالى دا تاپقىر سايا­سات ونەرى بىزدە اتىمەن جوق. سىرتقى ساياساتىمىزدىڭ  دا وپىندىرار تۇستارى از ەمەس. ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق وداققا بايلانىستى ەڭبەك ميگراتسياسىنداعى ءتىل ماسەلەسىنىڭ وڭدى شەشىلە قوي­ماي­­تىندىعىن الدىن-الا ىشتەي سەزى­نە­تىن­دىگىمىز دە سوندىقتان. ۇتىلاتىن – تاعى دا قازاق حالقى. ويتكەنى، رەسەي مەن بە­لارۋسكە جۇمىس ىزدەپ تەنتىرەيتىن قان­داستارىمىز  جوقتىڭ قاسى، شەتكە شىقپاق قاي قازاقتىڭ دا ورىس ءتىلىن بىلەتىندىگى جانە داۋسىز. ال، كەلىمسەك سلاۆيان (دۇ­رى­سى: «سالوۆيان») اعايىندارعا ءبىزدىڭ ءتىلىمىزدى مەڭگەرۋگە وزدەرىنىڭ ادەتتەگى «يمپەريالىق كوكىرەگى» ەرىك بەرمەيدى. ون­داي كەۋدەمسوقتىقتى ءبىز اعىلشىندىق، قىتايلىق ەڭبەك ميگرانتتارىنان دا كورىپ وتىرمىز. يمپەريالىق كەۋدەسى بار ولار دا ەلىمىزدەگى باستى ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلىن يمپەريالىق ورىس ءتىلى دەپ قانا بىلەدى. ۇلان-عايىر جەر-سۋىمىز بەن ەلدى مەكەندەرىمىزدىڭ وتارلىق زامانداردا جاپپاي قاساقانا سلاۆيانداندىرىلعان-پراۆوسلاۆيالاندىرىلعان بايىرعى قاسيەتتى اتاۋلارىنىڭ قايتا قالپىنا كەلۋىنە دە ولەردەي قارسىلاسىپ وتىرعان سلاۆياندىق دياسپورالاردىڭ باسىم بولىگىندەگى ء(تىپتى، سوڭعى جويقىن لەگىنىڭ ەلىمىزگە كەلگەنىنە تۋرا الپىس جىل بول­سا دا، قازاقتىڭ التى ءسوزىن دە بىلگىسى كەل­مەگەن ول اعايىنداردىڭ كەز كەلگەن قالا­مىزداعى «وبەزدنايا»، «تۋپيكوۆايا» سەكىلدى تۇككە تۇرعىسىز جىپىرلاق كوشە اتاۋلارىن دا سول ورىستىق قالپىندا ساقتاپ قالعىسى كەلەتىنىن قايتەرسىڭ!) ءھام ءورىستىلدى ءوز قانداستارىمىزدىڭ «قاعىنان جەرىگەن» توپتارىنداعى اس­تام­­شىل كوكىرەك تاعى بار. ياعني، ەل ىشىندە قازاق ءتىلىن بىلۋگە قۇلقى جوق ور­ىس­­تار مەن ورىستىلدىلەردىڭ بۇقارالىق قاراسى بارعان سايىن زورايا بەرەدى دەگەن ءسوز. سوندا ولارعا «قازاق ءتىلىن نەگە بىل­مەي­سىڭ؟» دەپ كىنا دا تاعا المايسىڭ. ويتكەنى، اتا زاڭىمىزدا ورىس ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك تىلمەن تەڭ دارەجەدەگى ارنايى ستاتۋسى تۇرعاندا، قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋ ءۇشىن ولە جانتالاساتىنداي، ولاردى جىن قاعىپ پا سونشا؟ جالپى، ءبىز توبەسىنە جاي تۇسەردەي بولعاندا عانا جاراتقانعا جالبارىنا باستايتىن الاڭعاسار اپەندەگە قاتتى ۇقسايمىز. وعان ءبىر عانا مىسال كەلتىرەيىك. كوپتەن بەرى «تۇيەسى تۇرالاپ، ءوزى مىزعىپ كەتكەن «نۇرلى كوشىمىز» ۋكرايناداعى سۇرا­پىل سەپاراتيزم دۇمپۋلەرىنەن كەنەت «ويا­نىپ كەتىپ»، ەندى عانا، قازاعى وتە از سولتۇستىك ايماقتار مەن باتىسقا ءھام شىعىسقا قاراي جوسىلماقشى. بىراق، ەلباسىنىڭ سوڭعى جىلدارداعى مەرزىمدىك تاپسىرمالارىنىڭ دەر كەزىندە ۇشتەن ءبى­رىنىڭ عانا ورىندالعانىن ەسكەرسەك، «اسپانعا تىماق  اتۋ»  ۋاقىتىنىڭ ءالى  تىم-تىم الىستا ەكەندىگىن دە تۇسىنەمىز.

ەلباسىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى مەڭ­گەرۋ­گە قاتىستى «ون بەس جىلدا ايۋعا دا ءتىل ۇيرەتۋگە بولادى عوي!» تۇرىندەگى تاريحي ساركازمدىق ماتەلىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە دە ون جىلداي ۋاقىت ءوتىپتى. ءبارىبىر، جاع­­دايدىڭ جاقسارار ءتۇرى كورىنبەيدى. ەسەسىنە، داڭعازا ناسيحاتى قازاقتىڭ ءوزىن دە قاتارداعى ءبىر دياسپوراعا تۇبەگەيلى اينالدىرىپ جىبەرگەندەي بولعاندىعى مەكتەپ وقۋشىسىنا دا بەلگىلى «قازاقستان – كوپۇلتتى مەملەكەت!» دەگەن جالعان ۇران كۇن وتكەن سايىن بۇرقانىپ بارادى. ەندى نە ىستەمەك كەرەك؟.. مۇندايدا ءوزىمىز بارىنشا الپەشتەپ وتىرعان ءارى اتاعى الەمگە ايگىلى قازاقستان حال­قى اسسامبلەياسى ەسكە تۇسەدى. ارينە قۋا­نا­سىڭ، ول اسسامبلەيا مەرەيىنىڭ اياسىندا ەلى­مىزدەگى بارشا دياسپورالار ءوز تاريحي وتاندارىنداعى قامقورلىقتان بىردە-ءبىر كەم ەمەس جاعدايدا، ءوز تىلدەرىندە، ءوز سالت-داستۇرلەرىمەن ەمىن-ەركىن ءومىر ءسۇرىپ جاتىر! الايدا، ولار سول اسسامبلەيا شاڭىراعىنىڭ دا قازاق شاڭىراعى، قازاق ءتىلىنىڭ شاڭىراعى ەكەندىگىن دە; وزدەرىنىڭ  بۇگىنگىدەي  باقۋاتقا جەتۋ­لەرىنىڭ باستى سىرى، ەڭ الدىمەن، قازاق حالقىنىڭ كەڭپەيىلدىلىگى مەن باۋىرمالدىعىندا ەكەندىگىن دە مۇلدە ۇمىتىپ كەتكەنگە ۇق­ساي­دى. ۇمىتپاسا، ولار قازاقتىڭ باس قايعىسىنا اينالعان اتا ءتىلىنىڭ ايا­نىش­تى تاعدىرى جولىندا الدەقاشان-اق اتتانداپ شىقپاس پا ەدى؟ قاۋىم-قاۋىم ول الەۋمەتتىڭ ونداي الەۋەتتى ادى­لەتتىلىگى ەش بايقالمايدى. سوندا ولار قازاقتى قۇر ماداقتاي بەرۋدى قويا تۇرىپ: «ويپىرم-وي، وسى ءبىزدىڭ كادىمگى ادامدىق ار-ۇياتىمىز قايدا; ەل ىيەسى رەتىن­دەگى كەڭقولتىق قازاقتىڭ ەرەكشە مەيىرىنە دەگەن اعايىندىق پارىزىمىز قايدا; قاي-قايسىسىمىزدىڭ دا تاريحي ءوز وتانىمىز بولا تۇرا، قازاقستاننىڭ الدىمەن قازاقتىڭ وتانى ەكەندىگىن مويىندامايتىندىعىمىز  قالاي;  بارىنەن بۇرىن، مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى ازا­ماتتىق مىندەتىمىز قايدا؟»-لاپ، نە­­گە ءبىر ءسات ويلانبايدى ەكەن دەپ تە كۇي­زەلەسىڭ. ول پروبلەمالار تۋرالى ءورىستىلدى قازاقستاندىق باق تا ءالى كۇنگە دەيىن جۇمعان اۋزىن اشقان ەمەس. كەرىسىنشە، قازاق مۇددەسى تالقىعا تۇسكەن سايىن، قاشاندا «تىرناق استىنان كىر ىزدەپ»، الەك-شالەگى شىعادى دا جۇرەدى. قا­رايىق­شى، مەملەكەتتىك ءتىل تۋرالى زاڭ قا­بىلدانعاننان بەرى، مىنە، شيرەك عاسىر ءوتىپتى! ادامنىڭ اتتاي ەكى مۇشەل جاسى! وسى ۋاقىت ىشىندە ەلباسى ەسكەرتكەن «ايۋدى» پوليگلوتقا اينالدىرۋعا دا بولا­تىن ەدى عوي! ول ەسكەرتپەدەن دە تۇك ونبەدى، ءتۇرلى-ءتۇرلى دياسپورالار ىشىن­دەگى امبيتسيا «ايۋلارىنا» ءتىل ۇيرەتۋ ازابى قيامەت-قايىمنان دا قيىن بو­لىپ شىقتى. اشىعىن ايتايىق، بۇل – قازاقس­تانعا عانا ءتان بەيباستاقتىق! ەگەر، مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەي جۇر­گەن­دەرىمىز تاعدىردىڭ ايداۋىمەن اراب ەلدەرىنە نەمەسە باتىس ەۆروپاعا، ءتىپتى، شاعىن-شاعىن بالتىق ەلدەرىنە تاپ بول­سىنشى، ولار سولاردىڭ ءتىلىن اي­نالاسى بەس-التى ايدىڭ ىشىندە-اق ۇيرە­نىپ الۋ­عا ەرىكسىز ءماجبۇر بولار ەدى; وندا دا، ونىسى­نىڭ ءوزى كۇنەلتپەككە عانا جارار ەدى! سونى جاقسى بىلەتىن قازاق تا ادام بالاسى عوي، مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن مەملەكەتتىك  ماسشتابتاعى  شيرەكعاسىرلىق  ادىلەتسىزدىك پەن مازاققا; قازاق ءتىلى تىرلىگىندەگى ء«بىر قادام – العا، ەكى قادام – ارتقا» تەن­دەن­تسياسىنىڭ بارعان سايىن كۇشەيىپ بارا جاتقاندىعىنا كۇندەردە-كۇن ونىڭ شىداي الماۋى دا; سوعان قاراي، بولماشى ءبىر سەبەپتەن وراسان ء«ورت» شىعىپ كەتۋى دە بەك مۇمكىن. ءتىپتى، شىدايدى دەگەننىڭ وزىندە، ول شىدامنىڭ ءبىر بەس جىلعا عانا ازەر جەتەتىندىگىن ەندى اركىم دە ءتۇسىنۋى كەرەك. ارانداتقاندىق ەمەس، «پسيحوپاتيالىق اريفمەتيكانىڭ» ءدال سونداي ەكەندىگىن بايقامپاز جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى: 25 جىلعى سابىر+5 جىلعى تاعات=30 جىلعى شىدام. ياعني، ىقىلاس پەن پەيىل بولسا، كەز كەلگەن ءتىلدى ءتاپ-ءتاۋىر مەڭگەرۋدىڭ ارى كەتكەندە ءبىر-ەكى جىلدان اسپايتىن قارەكەتىنىڭ مەملەكەتتىك تىلگە كەلگەندە باقانداي وتىز جىلعا سوزىلماعىنا تىرپ ەتپەي شىداپ وتىرماقتىق! قازاق ءتىلىنىڭ كسرو كەزىندە قۇرىپ كەتە جازداعانىن قوسا ەسەپتەسەڭىز، – عاسىرعا جۋىق ۋاقىتقا توتەپ بەرگەن قازاقى ەرەن ءتوزىم! قاس الباستىعا دا «استاپىراللا!» دەگىزەر سۇم­دىق! قازىرگى الەم ءجۇز جىل تۇرماق، بى­­رەر كۇندە-اق وزگەرىپ كەتىپ جاتىر! ال، ۇزاق جىلدارعا ارنالعان مەملەكەتتىك ءتىل باعدارلامالارىنىڭ ەل ىشىندە قي­ساپسىز تەاترالدى كورىنىستەر عانا تۋىنداتاتىن ساياسي ستسەناريلەرگە وتە-موتە ۇقساستىعى، ول دا جانىڭدى «كەمىرە» تۇسەدى. دەمەك، ءبىز ايتىپ وتىرعان «ەندىگى ءبىر بەس جىلعى تاعات» جونىندە وكىمەتتىك توتەنشە قاۋلىنىڭ جەدەل قابىلدانۋى قاجەت-اق! قانداي مازمۇندا؟ «الداعى بەس جىلدان سوڭ، مەملەكەتتىك ءتىل الدىنداعى وتاندىق  مىندەت ءار ازاماتتان قاتاڭ تالاپ ەتىلەدى!». عاسىردان عاسىرعا وتكەن قازاقى توزىمنەن كەيىنگى ونداي ادىلەتتى تالاپقا ء(تىل ۇيرەنۋ ءۇشىن، بەس جىلدىڭ ءوزى وتە كوپ ۋاقىت!) ءبىر قارسى شىقسا، بارىپ تۇرعان ارسىزدار مەن شوۆينيستەر عانا قارسى شىقپاق. ەندى وندايلار قارسى شىعادى ەكەن دەپ قورقاقتاپ نەمەسە رەسەيدەن دە ۇنەمى قالتىراي بەرسەك، ەشقانداي دا «قارا اسپان توندىرگەندىك» ەمەس، ءوزىمىز ارمانداپ جۇرگەن «2050»-گە تامان بارشامىزدىڭ «ءورىستىلدى قازاقستاندىق ۇلت» بولۋعا ءبىرجولاتا بەت بۇرىپ كەتۋىمىز دە ابدەن مۇمكىن. اتالمىش «قاۋلىنىڭ» كەزەك كۇتتىرمەيتىن باستى ماسەلە ەكەن­دىگى دە سودان. ءتىل زاڭىنا ارنايى تۇ­زەتۋ­لەر ەنگىزىلۋىنە دە سەپ بولارلىق ونداي قاۋلىنىڭ ءسوزسىز قابىلدانۋىنا اۋەلدە كىمدەردىڭ باستاماشى بولماعى ورىندى؟ ارينە، ەل مەن جەردىڭ بىردەن-ءبىر زاڭدى ىيەسى رەتىندەگى قازاقتان كۇ­نى بۇگىنگە دەيىن ەش الالىق كورمەي، ءوز تىلدەرىندە ەمىن-ەركىن تىرلىك ەتىپ جات­قان قازاقستاندىق دياسپورالار; پار­لا­مەنتىمىزدە دەپۋتاتتارى قاسقايىپ وتىرعان قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى مەن «نۇر وتان» پارتياسى; انە، ەڭ اۋەلى سولاردىڭ باستاماشى بولماعى ورىندى. ورىندى عانا ەمەس، مىندەتتى!

قوش، ەندى، تىلگە قاتىستى بارشا سۇراقتارىنىڭ جاۋابى ءبىر عانا مانىسكە توعىساتىن باستى پروبلەماعا كەلەيىك. مىسالى، ەلىمىزدەگى ورىس دياسپوراسى باسىم بولىگىنىڭ دە، بارىنشا ورىستانعانداردىڭ (ولاردىڭ «ناعىز ورىس» ەكەندىگىنىڭ ءمانى­سى جوعارىدا ايتىلدى) باسىم بولىگىنىڭ دە مەملەكەتتىك ءتىلدى مەنسىنبەۋى ولاردىڭ بويىندا بۇرىننان قالعان «ۇلىورىستىق» امبيتسياعا عانا بايلانىستى ما؟ ولاي بولسا، سلاۆياندىقتاردان وزگە ۇلت وكىلدەرى باسىم بولىگىنىڭ دە رەسمي قارىم-قاتىناستا تەك ورىس ءتىلىن قولداناتىندىعىنىڭ سەبەبى نەدە، ورىس ءتىلىنىڭ ەرەكشە ستاتۋسىندا عانا ما؟ ەڭ ماسقاراسى، ءورىستىلدى ءوز قانداستارىمىزدىڭ ايتارلىقتاي بولىگىنىڭ دە ء(ۇرىم-بۇتاعىمەن قوسا!) شۇلدىرلەۋدەن ءبىر تانبايتىندىعى شە، كەشەگى قىزىلورىس پاتشالىعى قاساقانا ماجبۇرلەگەن «كوممۋنيزم تىلىنە» ابدەن قۇلدانىپ العاندىق قانا ما؟.. وسىنداي كوپتەگەن سۇراقتاردىڭ ءبارىنىڭ ورىستىق، ورىس­تىلدىلىك ەڭ باستى جاۋابى: «ورىس ءتىلى – قازاق تىلىنەن ارتىق ءتىل!». نەگە؟ «سەبەبى، قازاق – وزىندىك ءتول جازۋ-سىزۋى دا، تۇراقتى اتامەكەنى دە بولماعان; تەولو­گيا­لىق تۇرعىدا «ءتاڭىر» دەگەن سوزدەن باسقا ەشتەڭە بىلمەگەن، ياعني، وزىندىك ءتول ءدىنى دە، دۇنيەتانىمى دا جوق; «شەجىرە» دەگەن شات­پاقتارىنان وزگە «تاريحى» دا جوق; انشەيىن ءبىر، الەمدىك وركەنيەتتەن تىسقارى كەڭىستىكتە مال سوڭىنان سالپاڭداپ جۇرە بەرگەن; كەيىن، اقپاتشالىق-قىزىلپاتشالىق ورىسقا مالاي بولعاندىعىنىڭ ارقاسىندا عانا بىردەمەلەردى ۇيرەنىپ، جۇرت بولا باس­تا­عان جابايى-كوشپەلى». مىنە، قىسقا قايىر­عاندا، ورىس ءتىلىن «وركەنيەت ءتىلى» دەپ بىلەتىن «وتانداستارىمىزدىڭ» قازاق ەلىنە دەگەن كوزقاراسى دا، پيعىلى دا شامامەن ءالى كۇنگە دەيىن وسىنداي. ء«تىل = ەل» قاعيداتى بويىنشا، قازاق ءتىلىنىڭ «كوشپەلى نادانداردىڭ مەشەل ءتىلى» سانالاتىندىعى دا سوندىقتان. ول مازاقتى جاسىرعاننان نە پايدا؟ ال، ورىستار شە؟ «وي-حوي، ەجەلدەن وتىرىق­شى ورىس حالقى كەرەمەت قوي، ويتكەنى،..». ون­داي شۇبىرتپا ماداقتىڭ توق ەتەرى بەلگىلى: «الەمدە وتىرىقشى ورىسقا تەڭ كەلەر دەگدار ەل كەمدە-كەم! ونداي ەلدىڭ ءتىلى نەگە بەكزات بولماسىن!». ونىڭ ۇستىنە، بيلىكتەگىلەرىمىزدىڭ ۇدايى سار­ناپ با­عا­تىن ساياساتىنىڭ جالپى پوشى­مى­نىڭ مىنانداي ەكەندىگى جانە بار: ء«بىز – كەشەگى كوشپەلى قازاق ەلى – بارىنەن ارتتا قالعان سورلى ەلمىز; وركەنيەتتىلىكتى ەجەلگى وتىرىقشى ەلدەردەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك!..». ۇدايى داۋرىقپالاناتىن سونداي-سونداي قىزىل ءسوز الاپاتىنداعى تولقىن-تول­قىن ءوز ۇرپاعىمىزدىڭ «وركەنيەتسىز قا­زاق­­تىقتان» ابدەن قورلانىپ، بىرىڭعاي ورىس­شىلدانىپ، باتىسشىلدانىپ، اعىل­شىنشىلدانىپ بارا جاتقانىنا ەندى نەسىنە تاڭ قالامىز؟ ادىلەتىندە، جوعارىداعىداي تۇسىنىكتەردىڭ ءبارى دە – اقىماقتىق  پايىمدار.  اقيقاتتىڭ  مۇلدە كەرىسىنشە  ەكەندىگى  جونىندە ءبىز «ۇلتتىق  يس پەن «كوپتىلدىلىك» ءھام ۇلت­تىق  يدەولوگيا» اتتى ماقالامىزدا دا (قا. №№ 47-50. 2012) ءبىرتالاي ءسوز ايتقانبىز. ماسەلەن، ءوز قاراكوز جاستارىمىزعا دا «مال باعۋدى عانا بىل­گەن» ءوز ۇلتىنان (سايكەسىنشە، ءوز تى­لىنەن) گورى، تەحنيكاسى دامىعان وز­گەلەردىڭ (وزگە تىلدەردىڭ) قاسيەتتى كورىنبەگىندەگى باستى سەبەپ: «عىلىمي-تەحنيكالىق پروگرەسس – وركەنيەتتىلىكتىڭ باستى سيپاتى» دەگەن جاڭساق پايىم. وركەنيەت عىلىمي-تەحنيكالىق دامۋ ەمەس، – ادامدىق كەمەلدەنۋ. ادامدىق كەمەلدەنۋ ءىلىمى و باستان-اق، – جاسامپاز تابيعاتپەن ۇدايى بىرگە تىنىستاعان كوشپەلىلەردىڭ ءىلىمى. «كوشپەلى مەن وتىرىقشى بولمىستارىنداعى تابيعي قاراما-قارسىلىق زاڭدىلىقتارى» عىلىمى جولىندا جۇرگەن ازاماتتار ونى جاقسى بىلەدى. «ورىس ءتىلى – قازاق تىلىنەن ارتىق ءتىل!» دەگەن تۇسىنىكتىڭ نا­عىز قيانات ەكەندىگى دە سول عىلىمنىڭ قاعيداتتارى بويىنشا ءدوپ ايقىندالماق. ياعني، مىڭداعانجىلدىق تابيعي-تاريحي فاكتىلەر حالىقتاردىڭ  ءناسىلى مەن ۇلتىنا قارامايدى، اقيقاتتى عانا ايتادى. تومەندەگى بەس تۇجىرىمنىڭ ورىس پەن ورىستىلدىلەردى جەك كورۋشىلىكپەن ءۇش قايناسا سورپاسى قوسىلمايتىندىعى دا سوندىقتان.

«قازاقتا جازۋ-سىزۋ بولماعان سوڭ، جال­عىز-اق تابيعاتتىڭ زاكونىنا ەر­گەن; سوندىقتان، ءتىلى ازباعان. وزگەلەر تا­بي­عاتتى زورلاپ، ەملەگە تاڭىپ، ءتىلىن ازدىرعان» (احمەت بايتۇرسىنوۆ. ءتىل تاعى­لى­مى. الماتى. «انا ءتىلى»، 1992. 396-ب.). وسى اكسيومانى قىسقا دا نۇسقا تۇسىندىرە كە­تسەك. اۋەلى، مۇنداعى «قازاق» – كوشپەلى ەل. كوشپەلىنىڭ باستى ۇستانىمى ەجەلدەن – رۋحاني-پاراساتتىلىق دامۋ. جازۋ-سىزۋدان تۋىندايتىن ىرعىن دۇنيەنى ۇلان-عايىر ۇلى تۇزدە ۇنەمى ازاپتانا ارلى-بەرلى «ارقالاپ» ءجۇرۋ – كوشپەلىگە مۇلدە ءتيىمسىز شارۋا. ونىڭ جازۋدى قاجەتسىنبەگەندىگى دە سودان. ال، جازۋدى قولدانباۋ – جاد مىقتىلىعىنا كەپىل. جاد مىقتىلىعى – ءتىل مىقتىلىعى مەن ءتىل تازالىعىنىڭ كەپىلى. وزگەلەرمەن سا­لىستىرعاندا، كۇنى كەشە عانا وتىرىق­شى­لانعان قازاق ءتىلىنىڭ مىقتىلىعى دا; مىڭداعان جىلدىق رۋحانياتى باسىم بولىگىنىڭ ەشقانداي جازۋسىز، سىزۋسىز، نوتاسىز-اق تازا ساقتالىپ قالعاندىعى دا سول سەبەپتى. كەرىسىنشە، «تابيعاتتى زورلاپ، ەملەگە تاڭىپ، ءتىلىن ازدىرعان وزگەلەر» – ماتەريالدىق-تەحنيكالىق دامۋدى باستى ۇستانىم ەتكەن، ەجەلدەن جازۋ-سىزۋى بار وتىرىقشى جۇرتتار. سولاردىڭ ءبىرى – ورىس. دەمەك، ءتىل عىلى­مى بويىنشا، ورىس ءتىلى – «ازعان» ءتىل. بۇل – ءبىرىنشى تۇجىرىم. ال، ءمانىسى «جازۋ­عا سەنگەن – جاڭىلشاق، وقۋعا سەنگەن – ۇمىتشاق» (دۇرىسى: «جازۋعا سەنگەن – ۇمىتشاق، وقۋعا سەنگەن – جاڭىلشاق») نا­قىلىمەن انىقتالاتىن جادسىزدىق قاسىرەتىن ويلاي باستاساق، تاريح پەن دۇنيەتانىمنىڭ ۇمىتىلۋىنان (سونىڭ كەسىرىنەن جالعان تاريح قۇراستىرۋ مەن جالعان دۇنيەتانىم قالىپتاستىرۋدان) باستالاتىن تالاي-تالاي وپاسىز دۇنيەلەر كوز الدىڭىزعا كەلەدى. جادقا سەنبەي، جازۋعا سەنگەن وتىرىقشى جۇرتتاردىڭ ءبارى دەرلىك سونداي تاقسىرەتكە تاپ بول­عاندار. سونداعى، جادسىزدانۋعا سە­بەپ­كەر باستى ءبىر زۇلماتتى بىلايشا مانتىقتاماق ءجون: وتىرىقشىلاردىڭ مىڭداعان جىلدار بويى باسقىنشىلىق پيعىلدان ءبىر اينىماي، ءوزارا ۇدايى كەسكىلەسۋلەرى كەسىرىنەن، ولاردىڭ جادقا سەنبەي، جازۋ-سىزۋعا سەنگەندەگى رۋحاني بارشا قۇندىلىقتارى دا ۇنەمى جويىلىپ كەتىپ، ول قۇندىلىقتارعا جەتىك اۋليە-ابىزدارى دا ۇدايى قىرىلىپ قالىپ وتىرادى. سونداي زوبالاڭداردى باسىنان تالاي وتكەرگەن  وتىرىقشى  ورىس  تا،  لوگيكا بويىنشا، – «تاريحى مەن دۇنيەتانىمى جالعاندانعان جادسىز  حالىق» سيپاتىندا. بۇل – ەكىنشى تۇجىرىم. ورىستىڭ ءتىپتى بەرتىنگى ءوز ەلدىك اتاۋىن دا ۇمىتىپ قالعاندىعى سوندىقتان: ىرىس – ارىس («ورىس») – رۋس (روسس) – رۋس(سكي). ۇلت­تىڭ ولايشا «سكي» اتالۋىنىڭ ءوزى دە ورەسكەل. ارينە، ورىستاعىداي سۇراپىل بولماسا دا، جادسىزدانۋ قۇبىلىسى قازاققا دا ءتان.

ورىستىڭ «جادسىزدىعى مەن ءتىلىنىڭ از­عاندىعىنا» مىڭ سان دالەل كەلتىرۋگە بولادى. ءبىز  ادەتتەگىدەي ءبىر عانا مىسالمەن شەكتەلەيىك. ماسەلەن، ء«تىل = ەل» اقيقاتىنا وراي، ەل بولمىسىن قاشان دا ءتىل ايقىنداپ تۇرادى. ء«تىل» دەگەن ءسوزدىڭ ايىرىقشا قاستەرلى سانالاتىندىعى دا سودان. ەندەشە، باسقانى بىلاي قويا تۇرىپ، ورىس باۋىرىمىزدىڭ ء«تىل» دەگەن ماندەگى ەڭ اياۋلى «يازىك» ءسوزىن باعامداپ كورەيىكشى. الدىمەن، «يازىك» تۇرىندە بولۋى ءتيىس وسى «يازىك» ءسوزىن «يازىچنيك (يازىك–نىكى) – «ستەپنياك»» پايىمى
[و.سۇلەيمەنوۆ. «از ي يا». ستر. 497.] نەگىزىندە سارالاۋعا استە بولمايتىندىعىن ەس­كە­رەيىك. سەبەبى، «يازىق» ء(تىل.،) پەن «يازىق» (راۆنينا، «ستەپ») – ومونيم سوزدەر.

ورىس تۇسىنىگىندەگى «يازىك» ء(تىل.،) ءسوزىنىڭ ماعىنالارى قازاقتىڭ ء«تىل» دەگەن ءسوزىنىڭ ەتىستىكتىك مانىنەن وزگە ما­عىنالارىمەن تولىق سايكەس كەلەدى. الايدا، كوپ ماعىنالى «ياز» (جاز; كۇنالى بول;.،) سوزىنەن وركەندەيتىن «يازىك» (جا­زىق») ءسوزى قازاق تىلىندە «كىنا»، «كۇ­نا»، «قىلمىس» دەگەن ماعىنالاردى دا بىل­دىرەدى. سولاردىڭ ءبارىن بىرىكتىرە قا­راس­تىرعاندارعا «يازىق» (يازىك) ياكي «جازىق» ءسوزىنىڭ «كىنالى-كۇنالى ءتىل» دەگەن جۇمباق  ءمانى ايقىندالماق. ونىڭ ءمانىسىن «ادام تىلىنەن ج ا ز ا د ى ، سيىر – مۇيىزىنەن» دەپ باستالاتىن كوپتەگەن ما­قال-ماتەلدەر ۇعىندىرماق. سوعان وراي، تو­مەندەگى عىلىمي  ب ە س  فاكتىگە مۇقيات دەن قويالىق.

باعزى بابالارىمىز كەمەل تۇزگەن ب ە س­ ت ا ن ى م (ادامتانۋ، تابيعاتتانۋ، كۇن­­تانۋ، عارىشتانۋ، ءتاڭىرتانۋ) ءىلىمى بويىنشا، «ەستىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – ءتىل». ول تۋرالى ءبىز «ۇلتتىق يس پەن «كوپتىلدىلىك» ءھام  ۇلتتىق يدەولوگيا» اتتى ماقالامىزدا بايان ەتكەنبىز. ال، ءتىلدىڭ كونەدەگى كوپتەگەن اتاۋلارىنىڭ ءبىرى – كوپماعىنالى ء«وت» (قىلشىلدا، وتكىر ءتىل.،) ءسوزى. ەتىستىكتىك ءمانىس جا­عى­نان دا: ءتىل (وتكىردىڭ جۇزىمەن ەس.،) = ءوت (قىلشىلدا.،). دەمەك، «ەسءتىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – ءوت». «ازعان» جۇرت­تار («ازعان» تىلدەر) سوزدەرىنىڭ دە، دۇنيە­تانىمدارىنىڭ دا «ازباقتىعىنا» ساي، وسىنداعى «ەس» پەن ء«وت» سوزدەرىنىڭ دە «ي+يس(ۋس)»، «ي+ۋد»+ا» تۇرىندە بۇلىنە تىرلىك ەتپەگى زاڭدى. ياعني، ب ءى ر ءى ن ش ءى د ە ن، بۇلىنگى «ي+يس+ۋس»-تىڭ تازا نۇسقاسى – باستى ماندەرى «وتكىر رۋح»، «وتكىر سانا» دەگەندى بىلدىرەتىن كوپماعىنالى «ەس» ءسوزى. ە ك ءى ن ش ءى د ە ن، بۇلىنگى «ي+ۋد»+ا»-نىڭ تازا نۇسقاسى – «وتكىر ءتىل» دەگەندى بىلدىرەتىن كونە «ءوت» ءسوزى.
ءۇ ش ءى ن ش ءى د ە ن، «ەستىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ ءبىرى – ءوت ء(تىل)» ناقىلى. «باسقا پالە – تىلدەن» ماتەلى بويىنشا، «ەستىڭ ون ەكى مۇشەسىنىڭ پالەلى ءبىرى – ء«وت ء(تىل)» قاعيداسىنا اينالاتىن ول ناقىلدىڭ حريستياندىق جالعان ءتۇرى – «يسۋستىڭ ون ەكى شاكىرتىنىڭ ساتقىن ءبىرى – يۋدا» تۇسىنىگى. ت ءو ر ت ءى ن ش ءى د ە ن، «ءوت («يۋدا»-ءتىل) اينالاسىنداعى وتىز (ەكى) ءتىس» ۇعىمىنىڭ حريستياندىق  جالعان ءتۇرى – «يۋدانىڭ وتىز سولكەبايى».
ب ە س ءى ن ش ءى د ە ن، باعزى ء«وت ء(تىل) – ەس قارۋى» ناقىلىنىڭ حريستياندىق جالعان ءتۇرى – «ي+ۋد+ا يس كاري+(و)ت» (ەۆر. «يۋدا – مۋج يز كاريوتا»). ال، ءتىل ەستىڭ «قارۋى» عانا ەمەس، «قۇرالى» بولىپ تا تابىلادى.

مىڭداعان جىلدىق دوگماتيزمنەن ساناسى ابدەن «سارسىپ» كەتكەندەر عانا مويىندامايتىن وسى بەس دالەلدىڭ ءوزى-اق حريستياندىقتىڭ يدەيالىق ءبىرتۇتاس جۇيەسىن تالقانداپ جىبەرەتىندىگىن تاپتىشتەپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق. انە، قازاق ءتىلى (دۇنيەتانىمى) ارقىلى قاراستىرعاندا، «يازىق» (گرەشنىي يازىك) پەن ء«وت» («يۋدا»-يازىك) سوزدەرىنىڭ استارىنان «ازعان» ءتىل («ازعان» دۇنيە­تا­نىم) كەسىرىنەن ورەسكەل بۇزىلعان،  كونەدەگى سونداي كەمەل تانىم قاعيدالارى قايىرا جايناپ-جايناپ شىعا كەلەدى! الايدا، ءادىلىن ايتۋ كەرەك، ورىس باۋىرىمىز «يا­زىق» (يازىك) ءسوزىنىڭ «كىنالى-كۇنالى ءتىل» دەگەن باعزى ماعىناسىنان بەيحابار بولسا دا، ءتىل «دۇشپاندىعىن» جاقسى بىلەدى: «يازىك موي – ۆراگ موي».

«يازىق» («يازىك») – وتە كيەلى كونە ءسوز. ونىڭ كوپماعىنالى «ياز» (جاز) تۇبىرىنەن باستاپ، ءبار ماعىناسىن ءسوز­تا­نىم مەن بەستانىم ارقىلى تۇتاستىرا زەردەلەي بىلگەندەرگە، ءبىر سيپاتى جاز­مىش بولىپ تا تابىلاتىن ءتىلدىڭ ءارى جاسامپاز، ءارى جويىمپاز بولمىسى حا­قىن­داعى ق ا ز ا ق ى كونە كونتسەپتسيا انىق­تالادى. ءتىل («يۋدا») جاسامپازدىعى جونىندەگى باعزى كەمەل تانىم جۇيەسىنىڭ اپوكريفتىك «يۋدا ىنجىلىنەن» انىق بايقالاتىندىعى دا سودان. ويتكەنى، ءتىل مەن ادامدى ولتىرۋگە دە، ولگەن ادامدى قايتا تىرىلتۋگە دە بولادى. سوڭعىسى قا­زاق  دۇنيەتانىمىندا «دەم سالۋ» (جان سالۋ) دەپ اتالادى.

سونىمەن، «جاڭاوسيەتتىك» ءبىرتۇتاس دوكترينا جۇيەسىن «ەس» («يسۋس») پەن «ءوت» («يۋدا») تەرميندەرىنىڭ ءوزى-اق جوق­قا شىعاراتىندىعى ايتىلدى. ول ول ما، مۇقىم دىندەردىڭ جالعاندىعى دا قازاقتىڭ اسىل ءتىلى مەن كەمەل دۇنيە­تا­نىمى ارقىلى ءدال سولايشا تۇتاس اشكەرەلەنەدى! ەرتەڭدەرى بۇكىل اداسقاق الەمدى دە ويلاندىرماي قويمايتىن مۇنداي الابوتەن مالىمدەمە ەشقانداي عىلىم-ءبىلىمسىز، زەرتتەپ-زەردەلەۋسىز، جاي­دان-جاي ايتىلا سالمايدى. ونداي اقيقات تالاي جىلعى ازاپتى ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا عانا اشىلادى. «ۇلتتىق يس پەن «كوپتىلدىلىك» ءھام ۇلتتىق  يدەولوگيا» اتتى ماقالامىزدا ءبىز ول جونىندە دە ءبىراز اڭگىمە وربىتكەنبىز. ياعني، اتال­مىش حريستياندىق تا، ونىڭ ىشىندە پرا­ۆوسلاۆيە دە – ءبىزدىڭ ارعى كوشپەلى بابالارىمىزدىڭ كەمەل دۇنيەتانىمى (بەستانىمى) نەگىزىندە قالىپتاسقان  ميف. بۇل – ءۇشىنشى تۇجىرىم.

بەستانىم بويىنشا: ءتاڭىر – قۇدىرەت رۋح (قۇدىرەت قوش ەگە). ادام – «قۇدىرەت رۋحقا تارتىپ تۋعان» كىشى رۋح. ال، رۋح اتاۋلىنىڭ باستى ءبىر سيپاتى – جاسامپاز دا جويىمپاز ءتىل. قۇدىرەتتى قۇداي دا كۇللى شەكسىزدىكتى «قارىپسىز، داۋىسسىز ءسوز» (اباي), ياعني، ء«تىل» ارقىلى جا­را­­تۋدا. سول سەبەپتى، رۋح كۋلتىنىڭ ءتىل كۋلتى بولىپ تابىلاتىندىعى دا; ەجەل­گى سول ءتىل كۋلتىنىڭ، ورىس قول­دا­نى­سىندا ء«تىل» دەگەندى بىلدىرەتىن «يازىق» (يازىك) ءسوزى نەگىزىندە، ورىسشا «يازى­چەستۆو» اتالۋى دا زاڭدىلىق. بى­راق، ءبىر ءوزى تۇتاس ءبىر كونتسەپتسياعا يە كوپ ماعىنالى سول كونە «يازىق» («يازىك») تەرمينى مەن ودان تۋىنداعان «يازىچەستۆو»، «يازىچنيك» سوزدەرىنىڭ تۇپكى بەستانىمدىق مانىستەرىنىڭ ۇمىتىلىپ، ورىس ساناسىندا جاعىمسىز سيپات الۋى – ورىس­تىڭ «جادسىزدانعاندىعىنان»، ءتىلىنىڭ «ازعاندىعىنان» ءھام شوقىن­عاندىعىنان.

قالاي دەسەك تە، اڭگىمە بارىسىندا بايان­­دالعان جاعداياتتاردان «ۇلتتىق يس...» اتتى بۇرىنعى ماقالامىزدا
ا.ايزاحمەتوۆ ەڭبەگىنەن («كولىبەل تسارەي چەلوۆەچەستۆا») كەلتىرىلگەن تۇجى­رىمنىڭ دا اقيقات ەكەندىگى «تايعا تاڭ­با باسقانداي» انىق كورىنەدى. ياعني، الەم­دىك بارشا كونە و ت ى ر ى ق ش ى جۇرت­تار­دىڭ دا ءتۇپ تەگى بو­لىپ تابىلاتىن ىقىلىمداعى ءبىر پرو­توەلدىڭ  اتا ءتىلى مەن دۇنيەتانىمىن سان مىڭداعان جىلدار بويى، ءمانىسى «ا ع ى ن­ س ۋ ارام بولمايدى» ناقىلى بويىنشا انىقتالاتىن ر ۋ ح ا ن ي ا ع ى ن تۇرىندەگى ءوزى­­نىڭ  ك ءو ش پ ە ل ءى  ءومىر  ءسۇرۋ  سالتى (كوسس) ار­قاسىندا وزىنشە كوركەم دامىتىپ، كوسەم ساقتاپ قالعان بىردەن-ءبىر ەلدىڭ قازاق (قاس ساق) ەلى ەكەندىگىنە ەندى كۇماندانۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ «ەل-ەلدىڭ ءتۇبى – ءبىر (ەر-ەردىڭ تىلەگى – ءبىر)» ناقىلى دا اۋەلگى سول پروتوەلدى مەڭزەيدى. دەمەك، قازاق ءتىلى – تۇپكى  ت ۋ م ا  ت ءى ل كە­ي­پىن­دەگى وتە كونە اسىل ءتىل. سان تارماق سلاۆياندىق تىلدەردىڭ باستى ءبىرى رەتىندەگى ورىس ءتىلىنىڭ ەڭ جاس تۋىندى ءتىل ەكەندىگىنىڭ قازاق ءتىلى مەن دۇنيەتانىمى ارقىلى بەك ايقىندالاتىندىعى دا سودان. تالاي جىل­عى زەرتتەپ-زەردەلەۋ بارىسىندا، ءبىز وعان دا انىق كوز جەتكىزىپ وتىرمىز. بۇل – ءتورتىنشى تۇجىرىم. مىسالى، ءوزىمىز تالداعان «يازىق» (يازىك) ءسوزى دە – ورىستىڭ ارعى بابالارىنىڭ تۋىندى ءتىل تۇزبەي تۇرعان زاماندارىنداعى ت ۋ م ا ت ءى ل د ءى ك سانسىز تازا سوزدەرىنىڭ ءبىرى. «تۇر­كي­زم» يا باسقا «يزم»-دەر ساناتىنا قوسۋعا بولمايتىن ونداي كۋلتتىك سيپاتتاعى كونە سوزدەردىڭ قاتارى ادەتتە «قۇداي»، «اس­پان»، «جەر»، «پاتشا»، «ەل»، «اكە»، «شەشە»، ت.س.س. ەڭ قاسيەتتى سوزدەردەن باس­تا­لادى. ءار حالىقتاعى ونداي كۋلتتىك  كونە سوزدەردىڭ وزگە حالىق (يا وزگە حالىقتار) تىلىنەن جاپپاي ەنۋى دە مۇمكىن ەمەس. ەن­دەشە، ءبىز ورىس ءتىلىنىڭ سونداي ءتول سوزدەر قاتارىنداعى ەڭ باستى، ەڭ قاستەرلى، ءبىر ق ى ر ى ق ءسوزىن باجايلاپ كورەيىكشى:
1. گوسپود. 2. بوگ (بوح). 3. نەبو. 4. زۆەزدا. 5. سولنتسە. 6. لۋچ. 7. لۋنا. 8. زەمليا. 9. داجد. 10. سۆاروگ. 11. پەرۋن. 12. ۋترو. 13. ۆەچەر. 14. وگون. 15. ۆودا. 16. گولوۆا (گلاۆا). 17. مىسل. 18. ۆەرا. 19. نراۆ (نوروۆ). 20. ليۋب(وۆ). 21. وتچە. 22. مات. 23. مۋج. 24. جەنا. 25. سىن. 26. نارود. 27. سترانا. 28. گوسۋدار. 29. تسار. 30. جرەتس. 31. گوست. 32. ۆەست. 33. پرەستول. 34. كورونا. 35. كولىبەل. 36. كوستەر. 37. كوستروما. 38. ياريلا. 39. سترەلا. 40. پوكوي.

ورىستىڭ وسى ءتول سوزدەرىنىڭ بايىرعى تازا تۇپنۇسقالارى سايكەسىنشە مىناداي: 1. قوش ءبىت. 2. باق. 3. ءون. 4. جاۋ-ءوس. 5. جالىنشى. 6. ال ءوس. 7. ال ءون. 8. جام ۇل. 9. شاش. 10. جارىق. 11. مار ءون. 12. اتار. 13. وشەر. 14. اق ءون. 15. ءوت. 16. ال. 17. مۇش ۇل. 18. ءۇر. 19. ۇنار. 20. لەب. 21. وتشى. 22. ءبىت. 23. مۇش. 24. جان. 25. ءوس-ءون. 26. ونەر. 27. ءوسىر-ءون. 28. قوش جار. 29. جار. 30. جارشى. 31. قوش. 32. ەس. 33. ىرىس ۇل. 34. جار-ءون. 35. كۇل ۇل. 36. قوش ىرا. 37. قوش ىرا-ۇماي. 38. جار ۇل. 39. ءوسىر ۇل. 40. باقىي.

وزدەرىنىڭ ت ۋ م ا ت ءى ل د ءى ك  ۇلان-عايىر كەڭ­ى­س­تىگىنەن بولىنبەي، ياعني، تۋىندى ءتىل تۇزبەي تۇرعانداعى باعزى بابالارىنىڭ كۋلتتىك بۇل تۇپنۇسقا سوزدەرىنەن دە; قۇپيا سىرى مىڭداعان جىلدىق تاريحى بار قازاق ءتىلى ارقىلى عانا اشىلاتىن بۇلارداعى ەجەلگى س ءو ز ت ا ن ى م د ى ق  ءھام ب ە س ت ا ن ى م د ى ق  عىلىمداردان دا ورىس حالقى مۇلدە حابارسىز. سوعان ءبىر مىسال رەتىندە وسىنداعى «جام ۇل (يام ۇل) – زەمليا» ترانسفورماتسياسىن  قاراستىرايىق. كونە «يام ۇل» ءسوزى – كۇن مەن كۇن ىيەسىنىڭ اتامزامانداعى ۇ ل د ى ق يپوستاسىنىڭ  كوپتەگەن اتاۋلارىنىڭ ءبىرى. ياعني، كۇن (كادىمگى كۇننىڭ «ورتاڭعى كۇن» ەكەندىگى «ۇلتتىق يس»...» ماقالاسىندا ايتىلعان) كۋلتىنە وراي، بۇرىنعى ءبىر زامانداردا كۇن دە، كۇننىڭ رۋح-قۇدايى دا، ول قۇدايدىڭ «جەردەگى ەلشى-پاتشا»-وكىلى دە، ونداي پاتشالىقتىڭ تاڭىرلىك وزگە اتريبۋتتارى دا «يام ۇل» اتالعان. ءتىل تىرلىگىندەگى «ي~ج قۇبىلى ارقىلى، «يام ۇل» اتاۋى «جام ۇل» (جامۇل) تۇرىنە وزگەرىپ، «م+ب» سيمبيوزى كەسىرىنەن، «جام+ب+ۇل» كەيپىنە ەنەدى. قازاق تۇ­سى­نى­گىندە، «جام(ب)ۇل – تاۋ باسىنداعى قامال-مەكەن». كۋلتتىك ول تۇسىنىك باعزى بابالارىمىزدىڭ  كوركەمتانىمدىق مىنا ۇعىمىنان: «جالعان-دۇنيە – «عالامات بيىك تاۋ»، كۇن – سول «تاۋدىڭ» باسىنداعى جۇماق مەكەن». بۇدان، كۇننىڭ «جامۇل» (جام ۇل) اتاۋىنا وراي، «جامۇل (كۇن) – جۇماق مەكەن» ۇعىمى پايدا بولادى. بى­راق، سلاۆيان تۇسىنىگىندە «جامۇل» (كۇن) تەرمينى، ءوزىنىڭ «جۇماق  مەكەن» دەگەن انىقتاماسىنا وراي، «جەر» دەگەن ماندەگى «زەمليا» كەيپىنە ەنەدى: «يام ۇل – جامۇل – زامۇل – زەمىل – زەمىلا – زەمليا». ال، «يامۇل»-دىڭ «ي~گ» قۇبىلى ارقىلى تۇزىلەتىن «گامۇل» (مەتاتەزالىق ءتۇرى: «گۇمال») ۇلگىسىنىڭ «گيمال(اي)» ءتۇرى مەن بۇلىنگى «جام+ب ۇل» ۇلگىسىنىڭ «شام+ب ال+ا» تۇرىنەن بۋدديزمدىك «شامبالا+گيمالاي» ەرتەگىسىنىڭ دە ءتۇپ توركىنى انىقتالماق. «كۇن + «تاۋ»-الەم» كۋلتى نەگىزىندە قالىپتاسقان ون­داي سانسىز اتاۋلاردىڭ ءبىرى: «يارىق + «تاۋ»-جالعان» (كۇن; كۇن قۇدايى + بۇ  دۇنيە). ونىڭ  دا حريستياندىق وتىرىك ۇلگىسى: داعىستاندىق «گەورگي + «جالعان» تاۋ». ياعني، كوپماعىنالى «يار» سوزىنەن تۋىنداعان «يارىق» (سۆەتوزارنىي; سولنتسە) تەرمينى «پارازيت» «گ» دىبىسى كەسىرىنەن بىلايشا بۇلىنەدى: «يارىق – يورىق – گيورگ – گەورگ(ي)». ورىستىڭ جاۋىنگەرلىك رۋحىنىڭ دا سيمۆولىنا اينالعان «جەڭىمپاز گەورگي» جايى وسى. قالعان وتىز توعىزىن دا ءدال وسىلايشا تالداۋعا بولاتىن (بىراق، ونى ماقالا كولەمى كوتەرمەيدى) جوعارىداعى تۇپنۇسقا قىرىق ءسوزدىڭ ارقايسىسىنان ورىستىڭ كوپتەگەن تۋىندى سوزدەرى جانە ءوربىپ شىعادى. مىسالى، ونداعى «ال ءوس» ء(الوس) ءسوزىنىڭ ءبىر وزىنەن تۋىنداعان سانسىز ورىس سوزدەرىن دۇرىس تانىپ-ءبىلىپ، سانامالاپ شىعۋدىڭ ءوزى دە وڭاي شارۋا ەمەس. ياعني، سلاۆياندىق تىلدەر دە، سول سەكىلدى، الەمدىك وزگە تىلدىك توپتار دا – تۋما تىلدەن تارا­عان ت ۋ ى ن د ى ت ءى ل د ە ر. سوندا بىلاي: وز­دە­رى­نىڭ ءاۋ-باستاعى ءبىرتىلدى، كۇنتەكتى وراسان-زور پروتوەلىنەن «كۇننىڭ  تولقىن-تولقىن نۇرى» سيپاتىندا زامانالار بويى شارتاراپقا لەك-لەك اۋا كوشكەن توپ-توپ تۋىس جۇرتتار ءبىر-بىرىنەن ۇزاق ۋاقىت بو­يى وقشاۋلانادى; سونىڭ كەسىرىنەن، تىل­دەرى مەيلىنشە جۇتاڭدانادى; سول جۇ­تاڭ-جۇتاڭ قورلار نەگىزىندە، ء«سوز سوزدەن تۋادى، سويلەمەسە قايدان تۋادى» امبەباپ زاڭدىلىعى بويىنشا، ارقايسىسىنىڭ ورتەڭدە قاۋلاپ وسكەن ولەڭ-شوپتەي وزىندىك تۋىندى ءسوز بايلىعى قالىپتاسادى. مى­سا­لى، كوپ ماعىنالى «اندرو گينيالىق» ءبىت سوزىنەن ورىس اعايىنداردىڭ بۋد، بۋدي، بىت، بىت، پياتا، بەدا، پود، پيات، ت.ت. سوزدەرى تارامدالىپ شىعادى. مۇنداعى ءبىت – «پيات» ءتۇزىلىمىنىڭ بەستانىمدىق عىلىمىنان دا ورىس اعايىن دىم بىلمەيدى. وندايدا ايتىلاتىن «بىلمەس» ءسوزىن دە ولار «بالبەس» تۇرىندە قولدانۋدا.

تەگىندە، تۋىندى تىلدەر «قۇبىلعى» جانە «بۇلىنگى» بولىپ ەكىگە بولىنەدى. ورىس ءتىلى – «بۇلىنگىلەر» قاتارىندا. بۇل – بەسىنشى تۇجىرىم. بۇلىنگى تۋىندى ءتىلدىڭ باستى بەلگىسى – اۋەلگى تۋما ءتىل سوزدەرىنىڭ ماعىنالىق جاعىنان دا، دىبىستىق قۇرىلىم جاعىنان دا بارىنشا ءبۇلىنۋى. ولاردان تارالعان تۋىندىتىلدىك بارشا سوزدەردىڭ دە سونداي «بۇلىنگى» سيپاتتا بولۋى زاڭدىلىق. وسى ايتىلعاندارعا دا ءبىر دالەل. مىسالى، جوعارىداعى «قوش جار»، «ىرىس ۇل»، «ەس» سوزدەرىن الايىق. بۇل تەرميندەر ورىس تىلىندە بۇلىنگى «گوس+ۋ دار» (گوسۋدار), «پ+رەس+ت ول» (پرەستول), «ۆ+ەس+ت» (ۆەست) سوزدەرىنە اينالادى. مۇنداعى «ۋ»، «پ»، «ت»، «ۆ» دىبىستارى – ءسوزدى بۇلدىرەتىن «پارازيت» دىبىستار. تىلدەگى ونداي «پارازيت» دىبىستارعا، ەڭ الدىمەن، وتىرىقشى تىرلىك ەتۋ سالتى (وتەس) كىنالى. ونى ءتۇسىندىرۋدىڭ ءوزى ۇزاق اڭگىمە، پالساپالىق باستى ءبىر سيپاتىن عانا بەينەلەپ ايتايىق. وتىرىقشىنىڭ ءتىلى – ء«بىر جەردەن قوزعالمايتىن قارا كۋب-تاس» (وتىرىقشىلىق سيمۆولى). ۋاقىت وتكەن سايىن، ول «مۇكتەنەدى»، «وزەگىنە قۇرت تۇسەدى»، «استىندا قىرىقاياقتار پايدا بولادى»، ت.س.س. سونداعى «مۇك»، «قۇرت»، «قىرىقاياق» ت.ت. – «پارازيت» دىبىستار. كوشپەلىنىڭ ءتىلى – «دومالاي وڭدەلۋمەن بولاتىن  اق شار-تاس» (كوشپەلىلىك سيمۆولى). ونداي تىلدە «پارازيت» دىبىستاردىڭ بولماۋى دا سوندىقتان. بىراق، قاشان دا ءادىلىن ايتۋ كەرەك، قازاق تىلىندە، كوپ بولماسا دا، بۇلىنگى سوزدەر كەزدەسەدى. ونىڭ دا سەبەبى – وتىرىقشىلىق. ويتكەنى، نەگىزگى الاپات بولىگى كوسس-ءتى ۇستانعان بايىرعى بابالارىمىزدىڭ شاعىن بولىگى ۇدايى وتەس-ءتى ۇستانعان. سونداعى كوشپەلىلىك – «ەركەك  ىيە» كەيپىندە بولسا، «وتىرىقشىلىق» – سول كوشپەلىلىككە باعىنا ءۇ ي ل ە س ك ە ن «ۇرعاشى كىيە» سۇگى­رە­تىن­دە. ورىس جازمىشىنداعى «ۇيلەسىم» كەرىسىنشە – «قاتىگەز قالانىڭ دالاعا ۇستەمدىگى» تۇرىندە.

بۇلىنگى تۋىندى تىلدەردەگى كوپتەگەن ەرەكشەلىكتەردىڭ ءبىرى – ءسوزدىڭ (سوزدەردىڭ) تۇبىرسىزدەنۋى. ول دا ورىس تىلىنە ءتان. بۇل – التىنشى تۇجىرىم. مىسالى، جوعارىداعى ال ءوس ء(الوس) – لۋچ, ال ءون ء(الون) – لۋنا (لۋن+ا), ۇنار – نوروۆ (نور+وۆ), ارىس – رۋس, ت.س.س. تۋماتىلدىك سوزدەردىڭ تۋىندى تىلدەردە ولايشا تۇبىرسىزدەنە تىرلىك ەتۋگە كوشۋى – تۋىندىتىلدىك جۇرتتاردىڭ «تەك­سىزدەنۋىنىڭ» دە يشاراتى. ول دا – تا­بي­عي فاكتور. بىراق، ونداعى كوپتەگەن وكى­نىشتەردىڭ باستىسى: تۋىندىتىلدىك جۇرت­تاردىڭ اۋەلگى ءبىر تەكتەن وربيتىندىگىن وزدەرىنىڭ بىلمەۋى، بىلە قالسا، – قاسارىسا مويىنداماۋى، تۋماتەكتىلەرگە دەگەن بەيسانالىق وشپەندىلىگى.

اڭگىمەنى قورىتا كەلگەندە ايتارىمىز: ءبىر زامانداردا وزىنەن تاراعان بۇلىنگى تۋىندى تىلگە بۇگىنگى كۇنى تۋما ءتىل تاۋەلدى بولىپ وتىر. ءوز وتانىندا! پارادوكس؟ دەسەك تە، «ورىس ءتىلى – قازاق تىلىنەن ارتىق ءتىل!» دەپ جۇرگەندەردىڭ اپتىعىن باسۋعا ءبىز كەلتىرگەن بەس دالەل مەن التى تۇجىرىمنىڭ ءوزى-اق جەتىپ جاتىر. ەندى سولار سەكىلدى وزگە دە سانسىز مىسالداردىڭ بارلىعىنىڭ كونتسەپتسيالىق بۇتكىل كونە قاعيدالارىن بارىنشا جان-جاقتى، تۇبەگەيلى تالداپ-دالەلدەپ قانا قويماي، ولاردى قايىرلى قازاق پەن ونىڭ قا­سيەتتى ءتىلىن مەنسىنبەي جۇرگەن وتانداس قالىڭ قارانىڭ (ونىڭ ىشىندە، اسىرەسە، ورىستار پەن ورىستىلدىلەردىڭ) ساناسىنا جاقسىلاپ ورنىقتىرا ءبىلۋىمىز قاجەت. تەك سوندا عانا قازاق ءتىلى شىن مانىسىندە مەملەكەتتىك تىلگە اينالادى; تەك سوندا عانا قازاقستاندىقتاردىڭ ەشقانداي ءدىن دە، ساياسات تا ەشۋاقىتتا بىرىكتىرە المايتىن الۋان مۇددەلەرى ءبىر تىلەك ارناسىندا توعىساتىن بولادى! ال، قازاق ءتىلىنىڭ (دۇنيەتانىمىنىڭ) قۇپيالى قازىناسىن قازاقستاندىق قارانىڭ ساناسىنا ورنىقتىرۋ – الەمەت ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىن ەرەسەن شارۋا. ول شارۋانى ادەتتەگىدەي ىرعاتىلا ءجۇرىپ باستايمىز دەگەنشە، ەلىمىزدەگى بۇگىنگى «جالپاقشەشەي» ءتىل ساياساتى جاعدايدى تىپتەن كۇردەلەندىرىپ جىبەرەرى حاق. جوعارىدا ءسوز بولعان «قاۋ­لىنىڭ» كەزەك كۇتتىرمەيتىن اسا ماڭىز­دىلىعى دا سوندا. وكىنىشكە قاراي، ەلى­مىز­دەگى ءار دياسپورا ءوزىن «كادىمگىدەي ءبىر ۇلتپىن!» دەپ بىلەدى; ارقايسىسى – وزىنشە ءبىر «مەن»! دۇنيەدەگى بارلىق ەلدەر دە – ءدال سونداي، اسىرەوزىمشىل پەندەلىك ءبىر-ءبىر «مەن»! ۇدايى «مەن! مەن!» دەپ مەنمەنسىنە ورەكپىگەن سولاردىڭ بارلىعىنا  اڭى­رايا  قاراپ  وتىرعانىڭىزدا، اۋليە شاھكەرىمنىڭ «ادام نەمەنە؟» ولەڭىندەگى ء«بىز!» دەيتۇعىن ءبىر ەلدى تابا المايسىڭ!» دەگەن كۇيىنىشتى ءسوزى ويعا ورالا كەتەدى. الاي­دا، وركوكىرەك «مەن»-دەرگە تولى وسى­ناۋ جابايى دا قاتىگەز الەمدە ء«بىز!» دەيتۇعىن جالعىز ءمارت ەل بار. ول ەل – «موي دوم – مويا كرەپوست!» دەسىپ، جولاۋشى ەكەش جولاۋشىنى دا ۇيلەرىنە جولاتپاۋعا تىرىساتىن ساراڭ وتىرىقشىلارداي ەمەس; كەڭ-بايتاق دالاسىنا تارتىپ تۋعاندىقتان، تولىپ جاتقان ۇلت وكىلدەرىنىڭ بارلىعىن ء«ۇي ءىشى – تولعان جانسىڭ، ءبىر-بىرىڭە مەيمان جانسىڭ!» دەگەن اسقان كەڭپەيىلدىلىكپەن، مەيماندوستىقپەن، مەيىرىممەن باۋىرىنا باسا، ەرەكشە ەلجىرەپ وتىرعان; ءتىلى دە اسىل، دۇنيەتانىمى دا كەمەل قازاق ەلى! ول سول دياسپورالاردىڭ بارشاسىنا «ءبىز!» دەپ، ۇنەمى ەمىرەنگەن ۇستىنە ەمىرەنە تۇسەدى! «ءبىز! ءبىز! ءبىز!..». ەندى سول، پەرىشتەلىك عاجاپ باۋىرمالدىققا «قازاقستاندىق ۇلتتار» ساناتىنا كىرىپ ۇلگەرگەن اناۋ الگى جالعىز اسسيريالىق تاراپىنان بولسا دا، تازا قازاق تىلىندە «ءسىز!» دەگەن ءبىر جاۋاپ ءسوز ءبىر كۇنى ساڭق-ق ەتىپ ايتىلا كەتسە عوي، شىركىن!.. دەيسىڭ...

تىنىشتىقبەك ابدىكاكىمۇلى

سەمەي.
29. 04. 2014.

"قازاق ادەبيەتى" گازەتى